DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

Termin „dwudziestolecie międzywojenne” związany jest ściśle z ramami czasowymi epoki, obejmującymi dwadzieścia lat między zakończeniem I wojny światowej a wybuchem II wojny światowej (1918-1939). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpiło znaczne ożywienie życia kulturalnego i literackiego. Powstały liczne grupy artystyczne. W 1920r. założono Związek Literatów Polskich, a w 1924r.- polski oddział Pen Clubu, reprezentujący polską literaturę w świecie. Pierwsze lata epoki cechowały się radością z odzyskania wolności i zachwytem cywilizacją. W prozie, której rozwój przypada na lata 30., dominowała tematyka rozrachunkowa, psychologiczna i społeczna. Rozwijał się teatr i dramat groteskowy. U schyłku epoki nastąpił wzrost nastrojów katastroficznych. Do sztuk tradycyjnych dołączyła nowa dziedzina- film. Lata międzywojenne określić możemy jako epokę wynalazków, rozwoju techniki, zmiany obyczajów i mody, nowych awangardowych kierunków w sztuce.

IDEE:

-WITALIZM jego twórcą był Henryk Bergson. Twierdził, że człowiek jest obdarzony potężną siłą życiową. Podstawową zasadą świata jest to, że każdy chce żyć jak najdłużej. Świat podlega nieustannej metamorfozie, wszystko jest zmienne. Na tej teorii wzorował się Bolesław Leśmian.

-FREUNDYZM Zygmunt Freund był lekarzem psychiatrą, autorem teorii psychoanalizy. Uważał, że nieświadome sfery psychiki człowieka są równie ważne jak świadomość. Wyróżniał trzy warstwy psychiki ludzkiej”

Jaźń (ego)- to zewnętrzna warstwa psychiki, którą człowiek kieruje za sprawą własnego rozumu,

Ono (id)- to sfera popędów, instynktów, żądz ( pośród nich najistotniejszy wydaje się być instynkt seksualny),

Nadjaźń ( superego)- jest to sfera nieświadomości, zespół norm i wymagań tradycji i kultury.

Freund był zdania, iż ludzie poddawani są nieustannej presji dwóch czynników: popędów oraz nakazów społecznych i obyczajowych. Tłumienie popędów prowadzi do zaburzeń emocjonalnych, przede wszystkim do lęków, kompleksów i nerwic. Jako sposób leczenia Freund proponował hipnozę, analizę snów.

Uczeń Freunda- JUNG wprowadził z kolei pojęcie archetypów (czyli prawzorców, postaw i zachowań zakodowanych w podświadomości zbiorowej), których odbycie znajdujemy w literaturze i sztuce.

Kompleks Edypa- syn zazdrosny o matkę

Kompleks Elektry- zazdrość córki o ojca

-BEHAWIORYZM Nazwa pochodzi z j. angielskiego, gdzie „behaviour” oznacza zachowanie. Był to nurt w psychologii, który stworzył John Watson, a który zakładał, iż należy badać człowieka tylko na podstawie zewnętrznych obserwacji jego zachowań, odrzucając introspekcję.

EGZYSTENCJALIZM zakładał, że : jedyną pewną rzeczą jest istnienie, egzystencja; człowiek jest istotą wolną, ale i samotną; człowiek jest istotą tragiczną ze swoją niewiedzą o wszechświecie; życie jawi się jako absurd; Bóg to złudzenie, wymysł wyobraźni. Część egzystencjalistów uważała, że człowiek winien mimo braku oparcia „dźwigać się ponad siebie” i choć jest to zadanie tragiczne, to jednak jedyne godne człowieka. Egzystencjalizm nie był kierunkiem jednolitym .

KATASTROFIZMprzewidywał szybki upadek cywilizacji, która jest tworem nienaturalnym oraz stanem stagnacji.

GŁÓWNE KIERUNKI W POEZJI:

-EKSPRESJONIZM kierunek ten cechuje: przekonanie o moralnym obowiązku sztuki; odejście od naśladowania rzeczywistości na rzecz przekazywania wewnętrznych treści psychiki człowieka, jego uczuć; kult czynu i aktywności; charakter antyestetyczny; posługiwanie się wyrazistymi środkami językowymi, wulgarnością, groteską, kontrastem, hiperbolizacją.

-FUTURYZMkierunek ten cechuje: bunt wobec tradycji i dziedzictwa przyszłości; prowokacja; wola eksperymentu; fascynacja nowością, siła, cywilizacją, światem techniki; oryginalność i wyjątkowość jako jedyne kryteria wartości sztuki; rezygnacja z poznania intelektualnego na rzecz intuicyjnego; nowy język poetycki; odrzucenie reguł pisarskich, w tym zasad ortografii i interpunkcji

UGRUPOWANIA POETYCKIE:

-SKAMANDER przedstawiciele : Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz. Z grupą tą w luźnym związku pozostawali: Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska- Jasnorzewska.

Grupa Skamander stanowiła zbiór silnych indywidualności poetyckich. Grupa zaczęła formować się w latach 1916-19 wokół pisma „ Pro arte”. Terenem wspólnych wystąpień jej przedstawicieli była kawiarnia „Pod Picadorem”. Ostateczne ukształtowanie grupy miało miejsce na przełomie 1919 i 1920r. w 1920 ukazał się pierwszy numer „Skamandra”. Przedstawiciele grupy programowo byli „bezprogramowi”, to znaczy nie czuli potrzeby sformułowania programu ideowego i artystycznego. Była to najbardziej popularna i wpływowa grupa dwudziestolecia międzywojennego. Skamandryci wysuwali postulat wiązania poezji z teraźniejszością, swobodnego rozwijania talentów i afirmacji życia. Model poetycki wypracowany przez tę grupę sytuuje się w szeroko rozumianych nawiązaniach do epoki wieszczów.

Elementami charakterystycznymi dla tekstów skamandryckich są : stylizacja na potoczność, zastosowanie elementów żargonu, brutalizmu, a nawet językowych wulgaryzmów, motywy urbanistyczne, umiarkowany zachwyt nowoczesnością, ekspozycja podmiotu, którym jest prosty człowiek.

Za duchowego przywódcę obrano Leopolda Staffa.

WYBRANI PRZEDSTAWICIELE UGRUPOWANIA:

-Julian Tuwim geniusz pod względem językowym. Umiał pisać utwory ekspresjonistyczne jak i klasyczne. Mistrz onomatopei.

„WIOSNA”

Tuwim postrzega wiosnę, jako okres zabawy, rozpusty. Okres, w którym ludzie wykorzystują się nawzajem, nie zważając na konsekwencje. Wiosna to okres dzikiej, zwierzęcej rządzy, ludzie zapominają o człowieczeństwie. Tuwim ocenia miasto jako miejsce upadku moralnego człowieka. Pojawiają się określenia kobiety, takie jak : brzuchate kobyły, samica nabrzękła, brzuch w biodrach szerokich. Utwór należy do ekspresjonizmu.

„DO PROSTEGO CZŁOWIEKA”

Podmiot jest człowiekiem mądrym, mówiący do potencjalnego rekruta, kogoś kto nie jest wykształcony, nie tylko do Polaków. W tym utworze Tuwim namawia do buntu przeciw rządzącym, chciał być poetą objaśniającym świat. Pojawiają się kolokwializmy i wulgaryzmy, ponieważ im bardziej kolokwialny, dosadny, wulgarny język, tym lepiej dotrze do prostego człowieka.

„MIESZKAŃCY”

Poeta uważa społeczeństwo mieszczan za głupie, monotonne. Jego krytyka jest obarczona obrazą, uważa, że mieszczanie ciągle narzekają, jego hierarchia ważności jest zaburzona. Tuwim uważa, że oni siebie i swój dobytek oceniają bardzo wysoko. Przeciętny mieszczanin odprawia różne rytuały, bez zastanowienia, jest prawie zwierzęciem. Tuwim stosuje animizacje i instrumentacje głoskową.

- Maria Pawlikowska- Jasnorzewska pierwsza kobieta, która odważyła się pisać o miłości, często pisze o niej z dystansem, z przymrużeniem oka. Tematy błahe traktuje jako rzeczy ważne.

„MIŁOŚĆ”

Podmiot uważa, że można żyć bez miłości, bez drugiej połówki. Porównuje miłość do powietrza.

„FOTOGRAFIA”

Wspomnienia nie oddają całkowicie tego, co straciliśmy.

„ACH TO NIE BYŁO WARTE”

Miłość nie jest warta cierpienia.

- FUTURYŚCI Przedstawicielami ugrupowania byli Bruno Jasiński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern

Futuryzm w Polsce, podobnie jak na Zachodzi, miał charakter rewolucyjny. Nowymi kryteriami wartościowania sztuki stały się : oryginalność i wyjątkowość. Kierunek ten był reakcją na osiągnięcia nauki, techniki i cywilizacji. Negował szeroko rozumianą tradycję. Negował także wszelkie zasady dotyczące języka ( ortograficzne, składniowe, interpunkcyjne). Celem futurystów było szokowanie i prowokowanie. Futuryzm głosił kult nowoczesności. Ruch ten wygasł około roku 1923, nie pozostawiając trwałych wartości.

-AWADGARDA KRAKOWSKA Przedstawicielami tego ugrupowania byli Tadeusz Peiper, Julian Przyboś.

Program ugrupowania zakładał, iż poezja powinna być świadomą konstrukcją opartą na pięknym, tj. niezwykłym i wyszukanym zdaniu. Reprezentanci tej grupy odrzucali natchnienie i uczciwość. Propagowano hasło „3 razu M” (miasto, masa, maszyna) oddające w pewnym stopniu stosunek awangardy do rzeczywistości. Postulowano hasło „minimum słów, maksimum treści”- dlatego wykorzystywano elipsę. Ulubionym środkiem wyrazu stosowanym przez przedstawicieli była metafora.

-Julian Przyboś głównie wiersze poświęcone przyrodzie i miłości

„Z TATR”

Wiersz powstał po tragicznej śmierci uczennicy i ukochanej Przybosia- Marzeny Skotnicówny. Dziewczyna wraz ze swoją siostrą zginęła w Tatrach. Podmiot wiersza za sprawą poetyckiej wyobraźni odtwarza tragiczne wydarzenia, starając się przy tym utożsamić z dziewczyną, jej odczuciami podczas owych ostatnich chwil życia. Nastrój wiersza przesycony jest grozą, przerażeniem, okrucieństwem i bezsilnością. W wierszu podmiot wyraża także swój osobisty stosunek do tego, co się wydarzyło. Słowa „ Nie pomszczę twej śmierci w granitowej trumnie Tatr” mogą być bowiem interpretowane bądź jako niezgoda na śmierć młodej taterniczki, bądź jako niezgoda na porządek natury.

„NOTRE DAME’

Jak mówi sam tytuł, wiersz Notre Dame opisuje najsłynniejszą, monumentalną paryską katedrę, jedną z najbardziej znanych katedr na świecie. Staje się ona powodem refleksji podmiotu lirycznego na temat architektury zabytku. Okazuje się, że odwiedzający gotycką katedrę będącą symbolem wspaniałości i wzniosłości, modlitwy i wiary, zostaje przytłoczony pięknem i majestatycznością tego dzieła architektonicznego, czego dowodzą początkowe słowa liryku: (…) Wnętrze – przerażenie. Widok i wnętrze katedry przerażają poetę, rodzą przekonanie człowieka o własnej małości. Podmiot czuje swoją nicość i ulotność życia, gdy staje naprzeciw ogromnych posągów, masywnych filarów, W obliczu wielkości katedry poeta dwukrotnie stawia pytanie o twórcę tego monumentalnego pomnika kultury, o tego genialnego budowniczego, o moc i potęgę, która wstrząsa, nagina i ogarnia ciemności tej budowli: Po chwili sam udziela na nie odpowiedzi, posługując się niezwykle sugestywnymi i mistrzowsko skonstruowanymi środkami poetyckiego wyrazu, które przyczyniają się do ostatecznej wymowy wiersza: aby odkryć tajemnicę potęgi katedry, należy przezwyciężyć śmierć, pozostać niewzruszonym oraz cierpliwym niczym posągi z katedry Notre Dame: i nterpretacja wskazuje zatem, iż wiersz Notre Dame nie jest tylko opisem słynnej paryskiej katedry, lecz podejmuje także problem egzystencjalno-społecznej sytuacji człowieka w świecie Podmiot liryczny wysnuwa optymistyczną tezę o roli człowieka we wszechświecie, głosi ona, że jednostka jest najważniejszą istotą, ponieważ posiada rozum, potrafi planować, ma zmysł organizatorski oraz talent projektowania takich cudów, jak paryska budowla zapierająca dech w piersiach odwiedzającym ją milionom ludzi. Katedra Notre-Dame staje się w wierszu symbolem nie tylko religijnym, lecz także znakiem doskonałości myśli technicznej człowieka, jego umiejętności i talentu oraz potęgi cywilizacji, która wychowała taką jednostkę i czekała na wybudowanie katedry prawie 170 lat (od 1163 do 1330).

- DRUGA AWANGARDA Przedstawicielami byli Józef Czechowicz, Zbigniew Bieńkowski, Stanisław Piętak.

Program ugrupowania zakładał:

-dążenie do skrótu poetyckiego i kondensacji znaczeń

- tradycyjne tematy w poezji

- krytyczne stanowisko wobec ugrupowania Skamander

PRZEDSTAWICIEL UGRUPOWANIA :

Józef Czechowicz

„Na wsi”

Wieś- niczym arkadia, ukazana za pomocą metafor, onomatopei. Elementami tworzącymi nastrój wiersza są: piękno, spokój, harmonia, płynność obrazowania. W tym spokojnym, bezpiecznym świecie pojawia się 1 element niczym nieuzasadnionego niepokoju, który ogarnia podmiot, są to słowa : „czegoż się bać”.

Wiersz nie jest katastroficzny.

„Modlitwa żałobna”

Modlitwa do Boga, podmiot zbiorowy; wyczuwa powolne konanie świata, przedstawia Bogu katastroficzną wizję końca. W 2 cz. apostrofa do Boga, podmiot prosi o dobre, pozbawiona bólu życie. Wiersz jest muzyczny, melodyjny, rytmiczny, pozbawiony interpunkcji, nasycony wieloma środkami stylistycznymi.

„Żal”

Podmiot jest osobą wyrażającą wspomniane emocje, żałuje, że nie odzyska tego, co stracił, że ta zmiana jest bezpowrotna i nieodwracalna. Został ucharakteryzowany na cierpiętnika, świętego, siwiejącego. Podmiot liryczny idzie przez zniszczone miasto i rejestruje krwawe, ogniste obrazy. Człowiek pozbywa się cech ludzkich- staje się zwierzęciem podczas katastrofy. Nie da się rozpoznać, kto jest dobry, a kto zły. Zagłada jest spowodowana przez nas samych, metody zagłady są bardzo ludzkie np. przerażony chłopiec próbuje się ukryć wśród bruzd. Utwór ma kompozycje zamkniętą, jaskółki ( symbol nadziei) towarzysza przez cały wiersz, nawołując by opuścić miasto.

BOLESŁAW LEŚMIAN

(1878-1937)

Nie należał do żadnego ugrupowania, był zbyt oryginalny, pisał tak jak poeci młodopolscy, w kunsztownej formie, tym narażał się na kpiny, był niedoceniany. Naprawdę nazywał się Lesman, Leśmian to pseudonim artystyczny. Najczęściej pisał ballady, tajemnicze powieści i erotyki. Miejscem rozgrywanych wydarzeń jest zawsze natura, las, wieś. Bohaterowie to często postaci fantastyczne, groteskowe, czasem tragiczne. Dopiero po latach został doceniony. Stworzył kilkaset nowych słów- leśmianizmy. Wpływ teorii Bergsona: witalizm, metamorfoza, rytm i rym w wierszach ma oddać rytm i pęd świata.

„W malinowym chruśniaku”

Wiersz jest przykładem erotyku. Leśmian stworzył w wierszu niepowtarzalną atmosferę i obraz miłość. Stało się to za sprawą ukazanej tu przyrody, której obraz autor oddał, kreśląc kolory, dźwięki, ruch. Wiersz jest bardzo melodyjny, rytmiczny. Opis dotyczy rwania malin, pocałunków w czoło, dotknięcia dłoni.

„Gad”

Leśmian prawdopodobnie inspiruje się baśnią, której sens zmienia. Utwór jest bardzo perwersyjny. Mówi o Zoofili, kobiecie, która nie chce żeby wąż zmienił się w księcia, ponieważ kształt węża bardziej jej odpowiada. Utwór ma wszystkie cechy ballady- narrator, elem. fantastyczne, utwór muzyczny. W tym utworze widoczna jest inspiracja Leśmiana filozofia Bergsona.

„Piła”

Piła –demon (kobieta), pochodzący w wierzeń ukraińskich. Zamiast kręgosłupa ma piłę, jej celem jest uwodzenie mężczyzn, by później ich zabić. W utworze Piła obiecuje mężczyźnie rozkosz, jakiej wcześniej nie zaznał. On całkowicie oddał się jje urokowi, inne dziewczyny przestały dla niego istnieć.

„Dziewczyna”

Utwór nawiązuje do ludowego motywu o dwunastu braciach. Ballada przedstawia dwa światy: realny, w którym istnieją bracia i nierealny, do którego należy Dziewczyna. Granicą miedzy tymi dwoma światami jest mur. Bracia słysząc dochodzący zza muru głos, podjęli trud pokonania bariery. Nie osiągnęli jednak celu, wszyscy zmarli w tym samym dniu. Wówczas rozpoczęty przez nich wysiłek został podjęty przez ich cienie. Kiedy jednak i im zabrakło sił, kiedy i one odeszły, podjęty wysiłek kontynuują narzędzia (młoty). Pod wpływem ich pracy runął mur. Jednak wtedy okazało się, że po drugiej strony nie było dziewczyny. Ballada jest nacechowana symbolami- nierealistyczna fabuła, forma zapisu wyrazu „Dziewczyna”- symbol bliżej nieokreślonego celu, liczba dwanaście- znak doskonałości, młoty-siła, cienie, sen- symbol proroctwa. Utwór dotyczy kwestii filozoficznych i egzystencjalnych. Rozważa sytuację człowieka w obliczu nieprawdziwych mitów, wyobrażeń, snów. Interpretacje : 1). Wszelki cel jest nieosiągalny, a życie nacechowane tragizmem, polega na nadludzkim wysiłku. 2). Trud choć może przynieść niepowodzenie, powinien być podejmowany. Człowiek bowiem musi stale poszukiwać, stale dążyć do celu i wierzyć, gdyż tylko taka postawa nadaje życiu sens.

SZTUKA DWUDZIESTOLECIA

- kubizm, kierunek artystyczny w którym kształty sprowadzone zostały do geometrycznych brył. Nazwa pochodzi od słowa „le cube”, czyli kostka, sześcian. Za pierwszy obraz kubistyczny uważa się płótno Picassa „Panny z Avinionu”.

-abstrakcjonizm, kierunek ten dotyczy tych sztuk plastycznych, w których kształty i plamy nie odpowiadają rzeczywistości, czyli abstrahują od rzeczywistych przedmiotów.

-surrealizm (nadrealizm), w sztukach plastycznych podobnie jak w literaturze, kierunek ten dąży do uwolnienia wyobraźni artysty od logiki, norm, do wydobycia sfer nieświadomych.

- dadaizm, kierunek ten wyrażał się w prowokacji i absurdalnych działaniach.

POWIEŚĆ PSYCHOLOGICZNA- odmiana powieści, której głównym tematem są przeżycia wewnętrzne bohatera, jego doznania, emocje, relacje z innymi ludźmi i sposób odbierania świata. Psychologia bohatera jest w tego typu utworach podstawowym elementem kształtującym fabułę, a narracja (najczęściej trzecioosobowa lub tworzona w mowie pozornie zależnej) poświęcona jest przede wszystkim relacjonowaniu życia wewnętrznego bohatera.

Utwór „Cudzoziemka” jest taka powieścią, warto jednak zauważyć, że Kuncewiczowa przykłada szczególną wagę do przeżyć, wyobrażeń i wspomnień głównej postaci, jej sposobu odczuwania i reagowania. Wewnętrzna sfera zdaje się wypierać wszystko inne. Pogłębiona analiza myśli, uczuć, lęków odsłania zagadnienia pojmowania miłości, starości, śmierci.

SAGA RODZINNA- dłuższy utwór epicki, osnuty wokół dziejów rodziny

GROTESKA- kategoria estetyczna polegająca na : fantastyce, absurdzie, lekceważeniu zasady decorum, parodii, trawestacji, kontraście, kpinie z uznanych wzorców i norm. Charakteryzuje się połączeniem w jednym dziele (literackim, plastycznym, muzycznym, tanecznym, dramatycznym itp.) jednocześnie występujących pierwiastków przeciwstawnych, takich jak m.in. tragizm i komizm, fantastyka i realizm, piękno i brzydota.

POWIEŚĆ- PARABOLA- jest utworem większych rozmiarów o narracyjnej formie podawczej. Przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, ale jako przykłady prawideł egzystencji, postaw ludzi wobec losu i świata. Świat przedstawiony w powieści –paraboli stanowi często wykładnię jakichś ogólnych prawd moralnych, religijnych czy filozoficznych.

ONIRYZM- kiedy przestrzeń przypomina sen, jest nielogiczna, irracjonalna, często ulega metamorfozie.

TOTALITARYZM- forma sprawowania rządów, a zarazem uzasadniająca ją teoria, która polega na całkowitym podporządkowaniu, jednostki i wszelkich przejawów życia społecznego władzy państwowej, wskutek czego człowiek staje się jedynie funkcją państwa lub społeczeństwa. Totalitaryzm to całkowite zaprzeczenie indywidualistycznego - liberalizmu, głoszącego absolutną suwerenność jednostki wobec społeczeństwa.

TEORIA FOMY GOMBROWICZA- mówi ona, że każdy człowiek nosi gębę i nie da się jej zdjąć. Czasem człowiek ma szereg twarzy, przyjmowanych stosownie do wydarzeń. Gombrowicz twierdził, że nigdy nie jesteśmy sobą, reagujemy tak, jak postrzegają nas inni lidzie i nie da się z tego schematu wyzwolić.

TEORIA CZYSTEJ FORMY- Witkacy bał się, że postęp cywilizacyjny tak się rozwinie, że ludzie staną się robotami. Twierdził, że kultura przestała istnieć, bo człowiek jej nie rozumie. Mówił, że rządzić będzie prymitywny tłum, a artysta będzie dziwadłem, odrzuconym przez nich. Można z tej sytuacji uciec poprzez przeżycie metafizyczne.