10. Surrealizm: geneza i istota zjawiska, główni przedstawiciele na świecie i w Polsce.
Surrealizm jako kierunek awangardowy narodził się we Francji, jego nazwa pochodzi od tytułu utworu Giulliaum'e Apollinare'a :"Mamelles de Tirésias. Drame surréaliste en deux actes et un prologue" (1917). Ruch ten objął wiele dziedzin: literaturę, malarstwo, film, teatr. Za pierwszy utwór surrealistyczny uważa się dzieło zapisu automatycznego A. Bretona i Ph. Soupaulta pt. „Pola Magnetyczne” powst. 1919, wyd. 1921r. Przekraczając reguły realistyczne, przyczynowo- skutkowej logiki, zachowując tradycyjna składnię, autorzy zapisali irracjonalny ciąg zdań mający oddać niekontrolowany strumień świadomości. Głównym celem tego eksperymentu była chęć zachwiania podstaw języka przez rozluźnienie stosunków między słowami. Stosunki te tak samo, jak skostniałe stosunki społeczne zostały dzięki temu ostatecznie skompromitowane. Warto pamiętać, że w tym czasie Breton i Soupaulta związani byli z innym kierunkiem- dadaizmem. „Pola magnetyczne” zapowiadały jednak coś nowego. Breton od 1919 roku wspólnie z innymi dadaistami prowadzi czasopismo „La Litterature” na jego łamach doszło do uformowania się programu surrealizmu. Ostatecznie z dadaistami Breton zrywa w 1921roku, by założyć własną grupę, to on zostaje jej głównym teoretykiem. Do grupy należą z początku (1922- 23): Breton, L. Argon, F. Picabia, P. Eluard, J. Baron, M. Ernst skład ulega ciągłym zmianom należało do niej kilkudziesięciu pisarzy P. Neville, T. Tzaraz, H. Arp, malarzy: J. Miro, M. Ray, S. Dali, A. Masson i reżyser filmowy: L. Bunuel. Co ciekawe często Breton usuwał członów grupy zarzucał im głównie konformizm. Najważniejszy manifest tego kierunku to: Breton „Manifest surrealizmu” (1924), wraz z jego prozą poetycką „Rozpuszczalna ryba. Drugi manifest surrealizmu” (1929). Członkowie tego kierunku odczuwali ciągłą potrzebę samookreślania, co czynili także poprzez skandale, pierwszym mającym wyrażać sprzeciw wobec konformizmu społeczeństwa burżuazyjnego był pamflet pt. „Trup” (1924) z okazji śmierci A. France'a. Surrealiści poszukiwali sposobów aktywacji społeczeństwa w tym celu powstało nawet: Centralne Biuro Poszukiwań Sirrealistycznych( 1924). Biuro pod kierownictwem Artauda zajmowało się twórczym działaniem, było ośrodkiem dokumentacji, rodzajem poradni psychoanalitycznej prowadzonej przez artystów, gdzie wyzwalano „aktywność podświadomości”. Rewolucja ducha miała się łączyć z rewolucją społeczną, wielu z członków było komunistami np. Breton. Wielu z nich brało udział w manifestacjach przeciwko wojnie (wielu z nich było kombatantami). Czasopisma odegrały dużą rolę w kształtowaniu się programu surrealizmu, uwydatniają też, iż był on ruchem obejmującym wiele dziedzin życia. Wyróżnia się tu zwłaszcza „Monitaure” , bogate w ilustracje, nowoczesne, to tu pojawiła się sztuka prymitywna, docenieni zostali malarze „niedzielni”, Breton publikował: rysunki wykonane przez medium. Proponowano sztukę fantastyczną: Salvador Dali, Gaudiego, Eluard występuje z pięknem sztuki masowej pod postacią pocztówek. Tutaj rodzi się tolerancyjny stosunek artystów do kiczu. Polsko- francuskie czasopismo związane z kierunkiem to „Sztuka Współczesna” (1929- 30) pod. red. J. Brzękowskiego i W. Chodasiewicz - Grabowskiej, ukazywały się tu wiersze poetów „Zwrotnicy” , Seuphora, Tzary, reprodukcje: P. Picassa, A. Massona, H. Stażewskiego, A. Zamoyskiego. Pismo wydało zaledwie trzy numery.
Idee surrealizmu zrodziły się w opozycji do społeczeństwa burżuazyjnego. W sztuce owa opozycja wyraża się w sprzeciwie wobec mimetyczności, przeciw logice opartej na przyczynowości. Podstawowym pojęciem jest wolność- rozumiana, jako wolność wyobraźni i możliwość wyrażania człowieka. Jak pisał w „Manifeście surrealizmu” Breton:
„ Surrealizm (…) czysty automatyzm psychiczny, który ma służyć wyrażaniu bądź w słowie, bądź w piśmie, bądź innym sposobem rzeczywistego funkcjonowania myśli. Dyktowanie myśli wolnych od wszelkiej kontroli umysłu., poza wszelkimi względami estetycznymi czy moralnymi.”
Celem owej sztuki było stworzenie nowej rzeczywistości, sztukę utożsamia z pojęciem życia nie ograniczonego do uznanych technik, gatunków. Ruch ten pomimo, iż nie wszystkie jego założenia były możliwe do realizacji dążył nie tylko do wytwarzania dzieł sztuki, ale do działań społecznych i psychicznych, które po odniesieniu sukcesu mogły być uznane za artystyczne. Dotrzeć do „ człowieka wewnętrznego” można tylko poprzez uwolnienie wyobraźni. Jej wzorem jest świat marzeń sennych, wynurzeń chorych psychicznie, skojarzeń dziecięcych. Taka sztuka, której wyobraźnia była celem i tworzywem, zdolna jest wytworzyć prawdziwa i intensywna rzeczywistość nazwaną surrealnością. Rozpoczęcie poszukiwań surrealności możliwe były dzięki odkryciom Freuda, ale idea snu jako narzędzia poznania „człowieka wewnętrznego” jest produktem XX w. pionierem posługiwania się snem do celów sztuki był R. Desnos, który w roku 916 zapisał sny uzyskując efekt podobny do zapisu automatycznego. Surrealiści prowadzili badania nad snem prowokowanym- hipnoza. Okres przed „Manifestem surrealistycznym” określa się nawet okresem snów. Według Bretona sztuka i sen miały to samo pochodzenie- podświadomość . Początkowo zgadzał się on z Freudem sądząc, że każdy sen jest tak samo ważny bo przejawia się w nim automatyzm psychiczny. Przeciwnie niż Freud sądził, że to sen wpływa na jawę, posuwając się do wiary w sny profetyczne. Następnie Breton skłaniał się ku Jungowi twierdząc, odróżniając wielkie archetypiczne sny od pospolitych. Interesuje ich zwłaszcza uwolniony przez szaleństwo sposób myślenia. Najważniejsze poruszane przez surrealistów tematy to: sen, szaleństwo, kobieta, erotyzm, miasto. Zainteresownie miastem ujawnia „Najda” (1928) Bretona, ujawnia tu istnienie przypadku obiektywnego, narzucającego nam konieczność, odbijającego się w podświadomości. Przypadek ów najdobitniej wyraża się w zaskakujących spotkaniach i tajemniczych zbieżnościach. Próbowano go prowokować poprzez gry np. pisano część zdania składano papier i ktoś dopisywał inne zdanie. Celem surrealizmu było uwolnienie człowieka pełnego, seksualnego, zwalczał system, walczył z tabu. Świat widziany przez surrealistów ma cechy wyobrażeń surrealistycznych.
Breton wydobył na światło dzienne zapomnianych poetów, nie licząc się z opinia publiczną doceniał: Sada, Rmibauda, Nervala, Novalisa, Poego, Bleak'a. Fascynowali go twórcy powieści grozy, reprezentanci czarnego humoru, poeci „wyklęci”. Surrealiści czuli, że mają obowiązek tworzyć rodzaj zastępstwa wizyjnego romantyzmu, którego we Francji prawie nie było.
Surrealizm był ruchem międzynarodowym, objął Belgię, Danię, Hiszpanię, Anglię, Szwecję, Czechosłowację, Japonię, USA. W Polsce po I wojnie panowały koncepcje witalistyczne , nie mogło się więc pojawić poczucie runięcia świata, które odczuwali surrealiści. Polska nie musiała tez szukać zastępstwa romantyzmu- miała autentyczny, mimo to powstają utwory podobne surrealizmowi, ale wychodzące z innych założeń. Nie było grupy typu surrealistycznego, jedynie przejawy wyobraźni surrealistycznej w niektórych dziełach. Tendencje surrealistyczne wywodzą się z krytyki modernizmu, symbolizmu, Młodej Polski, w tej postaci pojawiają się w twórczości futurystów - Aleksander Wat, A. Sterna i awangardy warszawskiej A. Ważyk. Zbliżenie do surrealizmu (bez kontaktu z nim) przejawiało się w pastiszowym wobec stylu modernistycznego „ JA z jednej i JA z drugiej strony mojego mopsożelaznego piecyka” (1920) Wata. Kojarzenie obrazów na sposób snu odnajdujemy również u Sterna, Ważyka, Brzękowskiego. Warto zwłaszcza zapamiętać „Ślub Krzysztofa” (1926) Ważyka, ciąg surrealistycznych zdarzeń, obrazów podporządkowanych logice miasta jego przestrzeni rządzonej przez przypadek, grę. Tendencje surrealistyczne w Polsce zwane były nadrealistycznymi wyrażają się w zaprzeczeniu logice przyczynowo - skutkowej. Osobny epizod surrealistyczny w poezji polskiej stanowi twórczość Gałczyńskiego zawłaszcza „Bal u Salomona” (1931) będący zapisem skojarzeń . Z doświadczeń surrealizmu korzystają również Żagaryści poetyki snu i niespodziewanych skojarzeń, ich katastrofizm nie był zgodny z ideami surrealizmu. Tendencje surrealistyczne rozpowszechniły się dopiero po 1956 r. najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był J. Harasymowicz, pisarzem zaś S. I. Witkiewicz.
Écriture automatique (zapis automatyczny) - rodzaj zapisu polegający na tworzeniu przypadkowych zdań i ciągów zdań, z zachowaniem zasad tradycyjnej składni, charakterystyczny dla twórczości surrealistów. Jego pomysłodawcą był André Breton (Drugi manifest surrealizmu, 1930), który za jego pomocą chciał odtworzyć "rzeczywisty bieg myśli" pod progiem świadomości. Breton pisał: "Zacznij szybko pisać bez ustalonego tematu, tak szybko, aby nic nie zachować w pamięci i nie dopuścić do siebie pokusy odczytania tego, coś dotąd napisał". ( źródło Wikipedia)
Konformizm- zachowanie lub postawa polegająca na przyjęciu i podporządkowaniu się wartościom, zasadom, poglądom i normom postępowania obowiązującym w danej grupie społecznej. Konformizm utożsamiany jest na ogół z nadmiernym, bezkrytycznym przyjmowaniem i stosowaniem się do owych norm, zbyt intensywnym identyfikowaniem swoich celów z celami grupy, mechaniczną akceptacją wszelkich zasad i wartości, biernej uległości, bezmyślnej aprobacie reguł głoszonych przez innych.
3