Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych¹.

Prawo administracyjne jest najobszerniejszą gałęzią polskiego prawa, wie o tym każdy obywatel, który kiedykolwiek próbował uzyskać pozwolenie budowlane, zarejestrować samochód, podjąć działalność gospodarczą. Obejmuje kilkaset ustaw i wiele tysięcy rozporządzeń, których przepisy odnoszą się praktycznie do wszelkich sfer życia jednostki oraz działalności państwa. Prawo administracyjne – inaczej niż prawo karne czy cywilne – nie ma części ogólnej, określającej zasady jego stosowania i ułatwiającej jednolite jego rozumienie². Brak ten jest mocno odczuwalny, zwłaszcza że prawa administracyjnego jest coraz więcej i wszelkie próby stworzenia spójnego kodeksu tego prawa są bezowocne, choć podejmowano je w niektórych państwach (w Holandii, a także w jednym z landów niemieckich). Pamiętajmy przy tym, że więcej prawa administracyjnego oznacza więcej władzy urzędników, stąd pojawia się także potrzeba wyraźniejszych kryteriów kontroli działania organów administrujących, zwłaszcza w sferze tzw. luzów decyzyjnych. Chyba prezydent Reagan porównał kiedyś administrację do niemowlęcia. Podobnie jak ono ma nieskończony apetyt i nie ponosi żadnej odpowiedzialności.

1. PRAWA CZŁOWIEKA

Dla współczesnego człowieka słowo „wolność” jest bardzo atrakcyjne i ma znaczenie niemal magiczne. Wolność utożsamiana jest bowiem z postępem i samorealizacją człowieka. Większość programów społecznych i politycznych odwołuje się właśnie do obietnicy wolności: wolność dla narodu, dla wszystkich grup społecznych, dla kobiet, wolność słowa, przekonań, sumienia, religii.

Człowiek jest świadomy, że posiada zdolność dokonywania wyborów. Ma wolną wolę, czyli wrodzoną zdolność autonomicznego działania. Nie znaczy to jednak, że każdy człowiek żyje w wolności, gdyż rozwój i realizacja tej wrodzonej zdolności nie następuje w sposób automatyczny. Wymaga spełnienia określonych warunków. W przeciwnym wypadku dany człowiek, a nawet całe społeczeństwa mogą żyć w różnych formach zniewolenia zewnętrznego lub wewnętrznego.

Prawa człowieka to jeno z najmłodszych pojęć w słowniku pojęć polityki i społeczeństw. Od pewnego czasu są jednak niepowtarzalną wartością społeczna i polityczną. Stały się ważnym kryterium oceny działalności władz, a nawet konstytucji i przepisów prawa. Prawa człowieka są uzasadnieniem ruchów opozycyjnych i rewolucyjnych. Bywają programowym celem rządów. Są istotnym elementem polityki międzynarodowej.

Prawa człowieka są to powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem. Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach:

1. Każda władza jest ograniczona;

2. Każda jednostka posiada sferę autonomii do której nie posiada dostępu żadna władza;

3. Każda jednostka może się domagać od państwa ochrony jej praw.

Nie ma jednej definicji praw człowieka. Opracowana przez grupę autorów z różnych państw encyklopedia międzynarodowego prawa publicznego definiuje prawa człowieka jako te wolności, środki ochrony oraz świadczenia, których respektowania właśnie jako praw, zgodnie ze współcześnie akceptowanymi wolnościami, wszyscy ludzi powinni móc domagać od społeczeństwa w którym żyją³. W definicji tej główny nacisk położono na moralne prawo domagania się od społeczeństwa respektowanie praw człowieka.

Prawa człowieka należą do kategorii praw moralnych. Różnią się jednak pod pewnymi względami od innych praw moralnych. Prawo moralne może być przynależne jednostce z racji jej osiągnięć czy też pozycji w społeczeństwie. Natomiast prawa człowieka są powszechne, przynależne wszystkim ludziom, we wszystkich sytuacjach i niezależnie od pozycji społecznej. Podczas gdy niektóre prawa moralne można nabyć, prawa człowieka są przyrodzone, tzn. przynależne każdej istocie ludzkiej jako takiej: każdy człowiek rodzi się obdarzony tymi prawami. Prawa człowieka są też niezbywalne, co oznacza, że jednostki nie wolno pozbawić tych praw, oraz że jednostka nie może sama dobrowolnie praw tych odstąpić, gdy tymczasem inne prawa moralne można samemu dowolnie ograniczać lub zawieszać; jednostka może z nich też dobrowolnie zrezygnować. Wreszcie, podczas gdy akt dochodzenia innych praw moralnych wymaga uzasadnienia, wymóg ten nie dotyczy praw człowieka: przynależne są one jednostce z samego tytułu jej człowieczeństwa. To właśnie prawa człowieka stanowią wystarczające uzasadnienie opartych na nich roszczeń⁴. Możliwość wysuwania roszczeń jest najważniejszym aspektem praw człowieka. Osoba pozbawiona praw może prosić, składać petycje czy błagać tych, którzy mają nad nią władzę. Takie prośby, błagania czy petycje wynikają z sytuacji nierówności i prowadzą do serwilizmu lub manipulacji. Odwrotnie ma się rzecz z roszczeniem, które zakłada pewną podstawową równość prawną pomimo istniejącej, a niekiedy wręcz pożądanej, nierówności pozycji społecznych i miejsc w hierarchii władzy. Roszczenie zakłada wolność jednostki. Poddany czy niewolnik błaga - człowiek wolny dochodzi swych praw. Roszczenie jest istotnym składnikiem godności ludzkiej. Z kolei ochrona godności to jedna z głównych funkcji praw człowieka. Inne ich funkcje pozostają w ścisłym związku z godnością i wolnością.

Główny problem związany z legalizacją praw człowieka polega na tym, że celem ich jest ograniczenie swobody działania tych samych władz, które mają dokonać ich legalizacji. Nieczęsto zdarza się, by władza sama siebie ograniczała. Zdarza się to tylko w wyjątkowych okolicznościach, takich jak rewolucja, przegrana wojna czy potrzeba uzyskania akceptacji przez nowo powstające państwo. Samoograniczenie się władzy może też zostać wymuszone przez inne kraje. Tak właśnie było z prawami człowieka: jako pierwsze uznały je i wprowadziły w życie główne państwa demokratyczne Zachodu.

Na Prawa Człowieka składają się np.:

1. Prawo do wolności, którą można jednak ograniczyć czyli nie jest absolutne np. aresztowanie:

- w XXIII wieku w Wielkiej Karcie Swobód w Anglii unormowano zakaz pojmowania bez uzasadnienia;

- w XV wieku hasło „Nie można człowieka porwać bez wyroku sądowego”;

- prawo do wolności było również ograniczane przez feudalizm (jedni ludzie mieli inne prawa niż inni np. w Japonii tych nieuprzywilejowanych traktowano jako własność tj praktycznie niewolnictwo);

- w 1964 w USA zniesiono segregacje rasową;

- rewolucja francuska zniosła niewolnictwo, ale potem przywrócono na kilka lat;

- pierwszy kraj w Europie który efektywnie zniósł niewolnictwo to Anglia w 1833 (najpóźniej kraje iberyjskie w latach 70’ XIX wieku);

2. Prawo do równości (praw czy wobec prawa), to również unormowano relatywnie niedawno:

- w 1973 Szwajcaria dopiero wprowadziła prawo głosowania dla kobiet;

- dopiero po rewolucji młodzieżowej w 1968 zaczęły upadać ograniczenia wobec decyzji kobiet za kogo wychodzą.

1. ORGANIZACJE ONZ ORAZ DOKUMENTY PRAW CZŁOWIEKA W ADMINSTRACJI

Prawa człowieka określają relacje państwo - jednostka. Pierwsze umowy międzynarodowe z zakresu praw człowieka dotyczyły grup osób pozostających w jakiejś mniejszości.

1. dokumenty praw człowieka:

1. Karta Atlantycka, 1941 pierwszy zapis mówiący min. ze wszyscy ludzie we wszystkich krajach będą mogli spędzić swe życie wolni od strachu i niedostatku

2. Deklaracja Narodów Zjednoczonych 1942, nawiązywała do Karty Atlantyckiej, mówiła, że zwycięstwo jest rzeczą zasadniczą dla obrony życia, wolności itp. oraz zachowania praw człowieka.

3. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 1948, Paryż- pierwszy szeroki katalog praw człowieka. Składa sie z 30 artykułów, które przyznają ludziom prawa i wolności w dziedzinach: cywilnej, politycznej, gospodarczej i społecznokulturalnej. Art. 1 zapewnia, ze wszyscy ludzie rodzą sie wolni i równi w swej godności i w swych prawach.

4. Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, 1966 Nowy York. - przyjęto je w formie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Oba pakty są umowami międzynarodowymi, które wymagały ratyfikacji. Polska przystąpiła do Paktów w 1977 roku. Pod koniec stycznia 2006 stronami pierwszego paktu było 155 państw a drugiego 152 państwa. Pakty maja prawny charakter który tworzy prawa i obowiązki państw. Deklaracja ma charakter moralno-polityczny, zaliczana jest do prawa miękkiego. Jej naruszenie formalnie nie wywołuje skutków prawnych. Deklaracja zawiera wyłącznie katalog praw indywidualnych. Oba pakty zawierają identyczne pierwsze artykuły przyznające narodom prawo do samostanowienia. W paktach nie ma prawa do azylu, ochrony własności, prawa do obywatelstwa. Do paktu politycznego został dołączony protokół fakultatywny oraz drugi protokół fakultatywny w sprawie zniesienia kary śmierci.

5. Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco 1945, tworzyła ONZ. znalazła sie w niej deklaracja przywrócenia wiary w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość człowieka. Jest to dokument uniwersalny i obowiązuje każdego kto jest sygnatariuszem.

- art. 1 pkt. 3 (cele) – popierać prawa człowieka i zachęcać do poszanowania (czyli nie przestrzegać czy zmuszać), czyli to miękkie i nieprecyzyjne gwarancje praw człowieka. Nie daje podstaw do egzekucji tych praw;

- art. 2 pkt. 7 (zasady) – żaden artykuł karty nie dotyczy kwestii wewnętrznej kompetencji kraju, dlatego siłą rzeczy aspekt praw człowieka systemu międzynarodowego. Ogólnie większość problemów praw człowieka dotyczy systemu wewnętrznego krajów i taki punkt w karcie mówi że na mocy karty państwo może powiedzieć „to nie jest wasza sprawa”;

- art. 13 włącza do kompetencji Zgromadzenia Ogólnego inicjowanie badań w celu przyczyniania sie do urzeczywistniania praw człowieka.

Jest jeden sposób pośrednio wywiedziony z karty, który pozwala Narodom Zjednoczonym interweniować wobec państwa, które łamie prawa człowieka. Mówi o tym rozdział 5 o Radzie Bezpieczeństwa – Rada może interweniować na wszelkie sytuacje które mogą stanowić zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Czyli jeśli Rada zinterpretuje że naruszenie praw człowieka zagraża pokojowi to może zadziałać. Czysto teoretycznie – jeśli istnieje masowe naruszenie praw człowieka i Rada Bezpieczeństwa stwierdzi, że to zagrożenie dla pokoju, wtedy teoretycznie może nałożyć na kraj sankcje zbrojne. Były przyjmowane np. rezolucje na RPA ws. Apartheidu. Jest oczywiste, że wolności oraz prawa jednostek powinny podlegać ochronie przed wszelkimi naruszeniami, niezależnie od tego, kto się tych naruszeń dopuszcza. Nie wdaje się jednak, by koncepcja praw człowieka miała bezpośrednie zastosowanie do stosunków między ludźmi. Na straży praw i wolności jednostek zagrożonych przez inne osoby i instytucje inne niż państwo stoi bowiem prawo przedmiotowe⁵.

1. uniwersalne i regionalne instytucje ochrony praw człowieka - instytucje ochrony Praw człowieka w ONZ. Wszystkie jego organy zajmują sie kwestiami lub jakimiś aspektami praw człowieka:

1. Zgromadzenie Ogólne na każdej sesji rozpatruje aspekty związane z tym zagadnieniem. Podejmuje stosowne rezolucje i stanowi tez forum, na którym dyskutowane są i przyjmowane deklaracje;

2. Rada Bezpieczeństwa patrzy na kwestie praw człowieka przez pryzmat zagrożeń jakie ich naruszenie może stanowić dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Rada uchwala rezolucje, ustala sankcje;

3. Rada Gospodarcza i Społeczna (ECOSOC) ma ona bezpośredni udział w ochronie praw człowieka. Z Radą współpracuje 14 organizacji wyspecjalizowanych, 11 programów i funduszy oraz organizacje pozarządowe. Wśród znaczących organizacji są Amnesty International, Human Rights Watch, Mercy Corps International, Lekarze bez Granic;

4. Sekretarz Generalny prezentuje na zewnątrz stanowisko ONZ we wszystkich kwestiach w tym związanych z prawami człowieka. Przygotowuje opracowania i raporty dla Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa.

5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości jako organ sądowniczy rozstrzygający spory miedzy państwami w niewielkim stopniu uczestniczy w sprawach związanych z prawami człowieka, niemniej jednak mogą do niego trafić spory, które są przedmiotem ich naruszenia.

1. specjalne organy ds. praw człowieka w ONZ:

1. Komisja Praw Człowieka, główna instytucja ochrony praw człowieka w skali uniwersalnej. Powstała w 1946 roku w ramach rady społeczno-gospodarczej jako jej organ pomocniczy. Pierwszą jej przewodniczącą była Eleonora Roosevelt, która miała zasadniczy wkład w powstanie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. W 2006 roku w skład Komisji wchodziły 53 państwa. W miejsce komisji zaproponowano utworzenie Rady Praw Człowieka. Decyzja o jej utworzeniu zapadła w marcu 2006 roku. Tym samym po 60 latach swoja działalność zakończyła Komisja Praw Człowieka. Rada Praw Człowieka jest organem pomocniczym Zgromadzenia Ogólnego. Ma przyczyniać sie do efektywnej koordynacji aktywności w zakresie ochrony praw człowieka. Rada liczy 47 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne, absolutną większością. Siedziba jest w Genewie, działa od czerwca 2006 roku;

2. Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka. Instytucja ta powstała w 1993 roku. Komisarz jest najwyższym urzędnikiem w systemie Narodów Zjednoczonych, odpowiedzialnym za przestrzeganie praw człowieka. Mandat obejmuje koordynacje i promocje współpracy międzynarodowej, wzmocnienie implementacji zobowiązań, zapobieganie i reagowanie na poważne naruszenie praw człowieka, pomoc przy opracowaniu nowych instrumentów ich ochrony;

3. Trzeci Komitet Zgromadzenia Ogólnego. Zgromadzenie Ogóle powołało 6 komitetów pomocniczych. Trzeci z nich Komitet do spraw Społecznych, Humanitarnych i Kulturalnych zajmuje sie problematyką praw człowieka. W Komitecie zasiadają przedstawiciele wszystkich państw członkowskich.

1. ORGANY ADMINITRACYJNE CHRONIĄCE PRAWA CZŁOWIEKA W POLSCE

Działalność sądów powszechnych odnosi się do rozpatrywania spraw z zakresu prawa cywilnego, karnego, prawa pracy oraz gospodarczego. Każdy obywatel ma prawo wnieść skargę jeśli uzna, że jego prawa są łamane. Sądy administracyjne rozpatrują skargi na decyzje administracyjne instytucji, najważniejszym sądem z tego zakresu jest Naczelny Sąd Administracyjny. Zgodnie z artykułem 15 par.1 ustawy, NSA:

1. rozpoznaje środki i orzeczenia wojewódzkich sądów administracyjnych;

2. wyjaśnia przepisy prawne, rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy organami administracji rządowej;

3. chroni obywatela przed niewłaściwymi decyzjami samorządów lub instytucji państwowych.

Trybunał Konstytucyjny (organ sądownictwa konstytucyjnego) składa się z 15 sędziów wybieranych na 9 lat. Obecnie funkcję prezesa pełni Jerzy Stępień. Do zadań Trybunału należy:

1. badanie zgodności ustawy lub innego aktu prawnego z Konstytucją (z 1997 roku) i umowami ratyfikowanymi;

2. kontrola aktów normatywnych;

3. rozpatrywanie skargi konstytucyjnej;

4. rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwa;

5. orzeczenie zgodności działań partii politycznych z Konstytucją;

6. rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sąd.

Prawo złożenia skargi ma każdy obywatel RP oraz przewidziane zapisem konstytucyjnym instytucje. Aby skarga została przyjęta musi spełnić wymogi formalne tj.:

1. powinna być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego,

2. musi być opisana zgodnie ze schematem. Musi zawierać informacje ogólne, określenie przedmiotu skargi, określenie podstaw skargi, uzasadnienie.

3. należy uiścić opłatę skarbową.

4. w razie potrzeby powinna zawierać należne dokumenty.

Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) - Od 2006 funkcję tą pełnił Janusz Kochanowski, który tragicznie zginął w katastrofie lotniczej 10 maja 2010 roku . Wcześniej byli: Ewa Łętowska (1987-1992), Tadeusz Zieliński (1992-1996), Adam Zieliński (1996-2000), Andrzej Zoll (2000-2006)⁶.

  Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich reguluje Konstytucja RP i Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku (wraz z późniejszymi zmianami) o Rzeczniku Praw Obywatelskich. RPO powołany jest przez Sejm na okres 5 lat, w czasie pełnienia swojej kadencji jest niezależny i niezawisły od innych organów państwa. O pomoc do RPO może wystąpić osoba prawna, każdy obywatel, instytucja samorządowa lub organizacja społeczna. Celem rzecznika jest zapewnienie jednostce ochrony przed naruszaniem jej praw ze strony instytucji oraz niesienie pomocy wobec działań bezprawnych organów władzy i administracji publicznej. Funkcja Rzecznika Praw Obywatelskichzobowiązuje do: podjęcia postępowania jeśli zostaną naruszone wolności lub prawa człowieka,kontrolowania i podjęcia czynności jeśli zostaną stwierdzone braki w przestrzeganiu praw obywatelskich, badania działalności władzy publicznej w aspekcie przestrzegania praw,corocznego sprawozdania przed Sejmem i Senatem z problemów wynikających w dziedzinie przestrzegania praw, złożenia sprawozdania ze swojej działalności.

Rzecznik ma następujące możliwości:

1. wystąpienie do Trybunału Konstytucyjnego z prośbą o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją oraz zgodności pomiędzy przepisami niższego rzędu z przepisami wyższego rzędu;

2. może wystąpić do organu lub instytucji, która narusza prawa obywatelskie z wnioskiem o naprawę wyrządzonej szkody;

3. może wystąpić do odpowiedniego organu (Sejmu, Senatu, rządu, Prezydenta) o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, sam jednak nie posiada takich uprawnień;

4. ma prawo wystąpić do Sądu Najwyższego o kasację wyroku;

5. może zażądać ukarania winnych łamania praw przez sankcję dyscyplinarne;

6. może żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawie karnej o przestępstwo ścigane z urzędu;

7. ma prawo wystąpić do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nieważności orzeczenia.

Jeśli wniosek o podjęcie działania wniesie osoba fizyczna Rzecznik ma prawo samodzielnie podjąć postępowanie wyjaśniające.  Rzecznik Praw Obywatelskich jest konstytucyjnym organem kontroli, czuwa na straży wolności i praw obywatelskich. Pełni funkcję prewencyjną, diagnostyczną, kontrolną i kreującą. Jest niezawisły i niezależny od innych organów państwowych, ponosi odpowiedzialność jedynie przed Sejmem, posiada immunitet⁷.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiT) - to organ konstytucyjny, który ma stać na straży wolności słowa i prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Podstawą prawną działania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji jest artykuł 213 i 215 ustęp 1 Konstytucji oraz Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 roku o radiofonii i telewizji wraz z późniejszymi nowelizacjami.

Obecnie od 23 października 2007 przewodniczącym Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji jest Witold Kołodziejski. Zadania Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji są następujące:

1. w porozumieniu z Prezesem Rady Ministrów projektuje kierunki polityki w dziedzinie radiofonii i telewizji,

2. określa warunki nadawców radiowych i telewizyjnych,

3. przyznaje koncesję (prawo nadawania programów radiowych i telewizyjnych),

4. sprawuje kontrolę nad działalnością zarejestrowanych stacji,

5. określa inne szczegóły prawne np. wysokość opłat za koncesję,

6. opiniuje prawo i ustawodawstwo międzynarodowe z dziedziny radiofonii i telewizji,

7. kształci kadry,

8. współpracuje z innymi organami w sprawie ochrony praw autorskich autorów programów radiowych i telewizyjnych⁸.

W sumie jednostka posiada środki ochrony swoich praw i może dochodzić od państwa odszkodowania w przypadku ich naruszenia. Oczywiście prawa jednostki nie mają absolutnego charakteru. Mogą one zostać zawieszone lub ograniczone, ale tylko w sytuacjach przewidzianych w konstytucji lub na podstawie delegacji konstytucyjnej. W zasadzie prawa mogą zostać naruszone tylko w przypadku konieczności ochrony dużo znaczniejszego interesu publicznego. W sumie prawa nie są nieograniczone, ale są podstawowe, co oznacza, że władza państwowa musi uzasadnić wszelkie ich naruszenie⁹.

Choć podstawowe, prawa człowieka nie są jednak absolutne. Może się zdarzyć, i rzeczywiście zdarza się, że inne wartości zyskują pierwszeństwo przed prawami człowieka. Pozbawienie wolności jest sprzeczne z prawem do wolności osobistej, zakaz propagandy rasistowskiej czy podżegania do buntu ogranicza wolność wypowiedzi, niektóre działania policji i władz śledczych naruszają prawo do prywatności itd. Chodzi jednak o to, by tego typu ingerencje w sferę praw osobistych nie były samowolne, by ograniczały się do sytuacji wyraźnie określonych jeszcze przed zaistnieniem konkretnego zdarzenia, a także by nie naruszały prawa człowieka do właściwej procedury prawnej. W państwie konstytucyjnym konstytucja określa warunki, w jakich inne wartości mogą zyskać pierwszeństwo przed prawami człowieka. Wreszcie konstytucje określają konkretne okoliczności i procedury zawieszania niektórych praw w sytuacjach wyjątkowych. Podstawowy charakter praw człowieka oznacza, iż każdy przypadek odstąpienia od tych praw ze strony władz publicznych musi być uzasadniony i oparty na konstytucji.

Często kiedy łamane jest nasze prawo nie wiemy gdzie mamy szukać pomocy jedynie czasem nagłaśniając sprawę w mediach możemy coś wywalczyć. Moim zdaniem powinniśmy zacząć sami się tym zajmować, czyli obeznać się w prawie, ponieważ wtedy będziemy mogli się sami bronić przed zagrożeniami płynącymi z życia codziennego. W życiu trzeba być dobrym dyplomatą, gdyż każda sprawa jest inna i do każdej z nich trzeba się odpowiednio ustosunkować.

---

1. Art. 30, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U.1997.78.483, Warszawa 1997↩

2. http://www.prawica.net/node/11317↩

3. W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, s.1 http://www.hfhrpol.waw.pl/pliki/WOsiatynski_HistIFilo.pdf↩

4. Materiały edukacyjne przygotowane w ramach programu Socrates Grundtvig Action 1, “Law through Experience” / 116881-CP-1-2004-SK-GRUNDTVIG-G11↩

5. B. Lesiński, W. Rozwadowski, Historia Prawa, wyd. IV, Warszawa- Poznań 1985, s. 16-17↩

6. http://www.rpo.gov.pl/↩

7. http://www.rpo.gov.pl/↩

8. http://www.krrit.gov.pl/bip/KRRiT/Przedmiotdziałalnościikompetencje/tabid/59/Default.aspx↩

9. Materiały edukacyjne przygotowane w ramach programu Socrates Grundtvig Action 1, “Law through Experience” / 116881-CP-1-2004-SK-GRUNDTVIG-G11↩