Kształtowanie pojęć u dziecka w wieku przedszkolnym.

Pojęcia należą do tych form odzwierciedlania świata w świadomości człowieka, które mają charakter zjawisk intelektualnych – myśli. Są one zarazem wytworem czynności myślenia, powstają w wyniku przeprowadzania przez jednostkę rozmaitych operacji, a przede wszystkim abstrahowania i uogólniania.[1]

Pojęcie wg W. Okonia to „odbicie abstrakcyjne ogólnych właściwości rzeczy i zjawisk, powstające w wyniku uogólnienia tych właściwości”.[2] 

Proces kształtowania pojęć jest procesem zdobywania wiedzy, a sprawdzenie czy i w jakim stopniu dane pojęcie jest ukształtowane – sprawdzianem wiedzy, jaką ktoś posiada na temat danej rzeczy, cechy czy zjawiska.

Pojęcie jest wtedy ukształtowane, gdy potrafimy podać definicję tego pojęcia, wymienić jego desygnaty, a także stosować pojęcie w nowych sytuacjach.[3] 

Pojęcia tworzą w umyśle człowieka hierarchiczny system, w którym znajdują się pojęcia jednostkowe i szczegółowe, jak też pojęcia o szerokim zakresie ogólne. Pojęcia mają także różny stopień konkretności, od takich, których desygnaty (odpowiadające im klasy przedmiotów i zjawisk) łatwo jest wskazać (np.: woda, książka, pies), do pojęć abstrakcyjnych, którym nie odpowiadają żadne obiekty (np.: radość, lenistwo, dobro, zło).[4]

Pojęcia abstrakcyjne są dla dziecka w wieku przedszkolnym pojęciami bardzo trudnymi do przyswojenia.

Proces przyswajania pojęć wg J. Piageta „jest procesem dynamicznym, podobnie jak proces myślenia, z którym jest bezpośrednio związany. Kształtowanie się w umyśle pojęć, choćby najprostszych, nie odbywa się w jednej chwili, tylko na drodze doświadczeń życiowych, obserwacji i spostrzeżeń, wielu operacji umysłowych”.[5]

Pierwszym etapem kształtowania się pojęć jest umiejętność spostrzegania i obserwowania, uwaga, pamięć. Dostarczają one pierwszego zmysłowego tworzywa kształtującemu się pojęciu.

Drugi etap to umiejętność analizowania i konfrontacji wyników spostrzegania, czyli porównywania.

Trzeci etap to umiejętność dokonywania abstrahowania, wyodrębniania pewnych elementów i cech przedmiotów.

Najwyższym, czwartym etapem, jest sformułowanie poglądu dotyczącego nie tylko jednego przedmiotu, jaki widział człowiek, lecz również innych, podobnych przedmiotów, a więc uogólnienie.

L. S. Wygotski, badający proces kształtowania się pojęć u dzieci w związku z rozwojem ich mowy, wyróżnił dwie grupy pojęć: spontaniczne (potoczne) i naukowe.

Pierwszy rodzaj pojęć dziecko przyswaja w sytuacjach codziennego życia łącznie z opanowaniem słów, którym nadaje jednak nie zawsze właściwe i ścisłe znaczenie. W toku nauczania pojęcia potoczne przekształcają się w naukowe.[6] 

W. Okoń wyróżnił w procesie tworzenia się pojęć etapy, kolejno po sobie następujące. Etap pierwszy ma charakter wstępny i przygotowuje grunt dla właściwego kształtowania się pojęć. Następuje kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami. Początek tego etapu przypada na koniec wieku niemowlęcego, gdy dziecko zaczyna wymawiać pierwsze słowa i ma świadomość jaki przedmiot czy zjawisko jest sygnalizowany przez dane słowo.

Do rozkwitu tego etapu dochodzi w wieku przedszkolnym, gdy dziecko jest w stanie opanować ogromną część podstawowego zasobu słownictwa.[7]   

Kojarzenie nazw z przedmiotem odbywa się w codziennym życiu dziecka. Na ogół potrzebne jest kilkakrotne zetknięcie nazwy przedmiotu z nim samym, aby nastąpiło skojarzenie.

Drugi etap to kształtowanie tzw. „przedpojęć”, czyli pojęć elementarnych, które są uogólnionymi wyobrażeniami. Nie wystarcza już sama świadomość, co dane słowo oznacza, konieczna staje się podstawowa wiedza o związanych z nim przedmiotach. Wiedza ta ma charakter ogólny.

Trzeci etap to tworzenie się pojęć naukowych. Podstawą uogólnienia i różnicowania stają się wtedy, obok cech zewnętrznych, stosunki między przedmiotami i cała wiedza o rzeczywistości. W procesie tworzenia się pojęć naukowych można wyodrębnić następujące momenty:

 - zestawienie obiektu lub zdarzenia z innymi,

 - wyszukiwanie cech podobnych, ich uogólnianie,

 - poszukiwanie cech różniących dane rzeczy lub zdarzenia od innych,

 - wytwarzanie pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech danej kategorii przedmiotów,

 - zastosowanie poznanego pojęcia w nowych sytuacjach poznawczych.[8]

Prawidłowe pojęcia naukowe przyswajają sobie dzieci dopiero w wieku szkolnym.

Dziecko w wieku przedszkolnym operuje pojęciami potocznymi, spontanicznymi, które wytworzyło na tle własnych doświadczeń. Pojęcia te są często błędne, gdyż doświadczenie dziecka jest niepełne i dotyczy tylko powierzchownych, zewnętrznych własności rzeczy, a nie istoty.

Kierunki rozwoju pojęć są podobne u wszystkich dzieci w wieku przedszkolnym, zaś różnica jest widoczna w niejednolitym ich poziomie. W procesie przyswajania pojęć dziecko przechodzi od pojęć prostych do coraz bardziej złożonych, wytwarzając stopniowo pojęcia uporządkowane hierarchicznie.

Drugi kierunek rozwoju to przechodzenie od pojęć ogólnych do pojęć szczegółowych. Wiąże się to z synkretyzmem i globalnością spostrzeżeń dziecięcych.

Wraz z wiekiem dziecko coraz sprawniej odróżnia cechy ogólne, wspólne całej grupie przedmiotów, od cech szczegółowych, a zwiększanie się zasobu słownictwa ułatwia mu wytwarzanie pojęć specyficznych.

W starszym wieku przedszkolnym dziecko próbuje stawiać hipotezy, wysuwać wnioski, podawać logiczne uzasadnienia.

Na przykład „około 6 roku życia, dziecko rozumie już nie tylko, że róża, fiołek i tulipan są kwiatami, a kasztan, lipa czy topola drzewami, lecz także, że jedne i drugie – kwiaty i drzewa – to rośliny”.[9]  

Jak już wcześniej wspomniałam najtrudniejsze do opanowania przez dzieci są pojęcia abstrakcyjne, w tym pojęcia moralne.

Kształtują się one pod wpływem osobistych doświadczeń dzieci w środowisku społecznym.

W różnych sytuacjach życia codziennego dziecko słyszy, że takie czy inne zachowanie jest tak czy inaczej nazywane.

Wartościowanie zachowania z jakim dziecko spotyka się w swoim otoczeniu, przyjmuje i włącza w zakres pojęć.

Wiąże pewną cechę zachowania swojego czy innych ludzi z określonym pojęciem. Nie zawsze skojarzenia te są prawidłowe, gdyż doświadczenia życiowe są jeszcze ograniczone.

Rozumienie pojęć moralnych zawiera często momenty emocjonalne, związane z odczuciem wartości pozytywnych i negatywnych. Wiąże się to z tym, iż dziecko przy rozumieniu pojęć moralnych ujawnia osobiste zaangażowanie, ustosunkowuje się emocjonalnie do treści danego pojęcia moralnego, często używając określeń „dobry”, „zły”. Decyduje o tym specyficzność pojęć moralnych.[10]  

         Wiedza moralna opiera się na pojęciach moralnych. Zadaniem przedszkola jest więc kształtowanie rozumienia tych pojęć przez dzieci.