Ciało
Galen, właściwie Claudius Galenus
(ok. 130- 200 n.e.)
Andreas Vesalius (1514-1564)
Giovanni Battista Della Porta (1535? – 1615)
Antoni Kępiński
(1918 – 1972)
Norbert Elias(1897-1990)
Louis-Vincent Thomas
(1922-1994)
Czas
Mircea Eliade (1907 – 1986)
św. Augustyn (354-430)
św. Tomasz z Akwinu, 1225-1274
Karol Darwin (1809-1882)
Newton (1643-1727)
Einstein (1879-1955)
Wzorce kultury w tradycji europejskiej
Kazimierz Dobrowolski (1894-1987)
Maria Ossowska (1896-1974)
Janusz Tazbir (ur. 1927)
Pojęcie i wzory kultury
Marcus Tullius Cicero
106 p.n.e-43 p.n.e
Joachim Lelewel
(1786-1861)
Samuel Pufendor (1632-1694),
Johann Gottried Herder (1744-1803
Edward Burnett Tylor (1832-1917),
Lewis Henry Morgan (1818-1881),
Andrzej Mencwel, ur. 1940,
Bronisław Malinowski (1884-1942)
Związki pokrewieństwa – związki społeczne
Claude Lévi-Strauss (1908-2009)
Ferdinand Tönnies (1855-1936)
Charles Horton Cooley (1864-1929)
Edward A. Shils (1910-1995)
CIAŁO
Rytuał
-zespół specyficznych dla danej kultury symbolicznych sekwencji sformalizowanych czynów i wypowiedzi, wykonywanych w celu osiągnięcia pożądanego skutku, który jednakże może być znacznie oderwany od pozornie oczywistego celu funkcjonalnego;
-niekiedy traktowany jako synonim słowa obrzęd;
-wiążą się z takimi zjawiskami jak sacrum, a niekiedy też tabu;
-bywa automatyzowany, przekształcając się w nawyk
Rodzaje rytuałów
religijne:
-inicjacyjne (obrzezanie, chrzest)
-przejścia(np. ślub)
-izolacyjne (pogrzeb)
świeckie, np.:
-polityczne (np. obchodzenie świąt narodowych)
-przejścia (np. obrona pracy dyplomowej)
-rozrywkowe (kibicowanie klubowi sportowemu)
-cielesne (tatuaż, makijaż, ubiór)
-codzienne (obiad niedzielny)
-zawodowe (np. inicjacja w wojsku)
Obrzęd
zespół uświęconych tradycją, często określonych przepisami czynności i praktyk o znaczeniu symbolicznym, towarzyszących jakiejś uroczystości o charakterze rodzinnym, społecznym, politycznym czy religijnym; obrządek, ceremonia;
Tabu
-w jęz. Polinezyjczyków z wyspy Tonga ‘święty; przeklęty’;
-w społeczeństwach pierwotnych zakaz stykania się z pewnymi przedmiotami, osobami, zwierzętami lub dokonywania pewnych czynności (naruszenie go miało powodować karę sił nadnaturalnych); przedmiot, osoba, zwierzę , czynność, miejsce objęte tym zakazem;
-w najczystszym i najpierwotniejszym znaczeniu terminu czynności te, miejsca, osoby i przedmioty są zarazem zakazane i święte;
-w bardziej potocznym sensie - sprawy, działania, zagadnienia, co do których istnieje rodzaj „zmowy milczenia”; tabu zabrania głośno mówić, pisać, a nawet myśleć i zauważać sprawy nim objęte;
Obyczaj
-forma zachowania powszechnie przyjęta w danej zbiorowości społecznej i poparta uznawaną w niej tradycją;
-jest elementem kontroli społecznej, stąd jego naruszenie powoduje zazwyczaj negatywną reakcję ze strony grupy;
-obyczaje są przekazywane z pokolenia na pokolenie i ulegają zmianom bardzo powoli;
-ogół obyczajów w danej zbiorowości tworzy jej obyczajowość
Galen, właściwie Claudius Galenus (ok. 130- 200 n.e.)
-rzymski lekarz greckiego pochodzenia, anatom, utalentowany badacz i pisarz, jeden z najznakomitszych starożytnych lekarzy; wywarł olbrzymi wpływ na rozwój nauk medycznych w średniowieczu i odrodzeniu;
-na podstawie przeprowadzonych przez siebie sekcji opisał wnętrze ludzkiego ciała;
Fizjonomika
*pseudonauka utrzymująca, że wygląd twarzy, jej cech charakterystycznych decyduje u człowieka o jego przynależności do określonej grupy charakterologicznej, a nawet może decydować o powodzeniu w życiu i całym losie;
*pojawiła się już w starożytności; m.in. dzieło Arystotelesa, Fizjonomika
*w średniowieczu w XIII –XV w. znacznie się rozpowszechniła; wyprowadzenie charakterystyki fizjonomii człowieka z teorii temperamentów i humorów; relacja między duszą a fizjonomią ciała;
*sedno fizjonomiki XVI – wiecznej
– analogia między mikrokosmosem człowieka a makrokosmosem natury;
- ciało to „mały świat”, który w każdej ze swych części podobny jest do ogromu świata natury i kosmosu ;
- twarz – miejsce centralne, najbliższa duszy, zdolna ją wyrażać, poprzez twarz wyraża się człowiek jako indywiduum;
Andreas Vesalius (1514-1564)
-flamandzki uczony, twórca nowożytnej anatomii;
- przeprowadzał publiczne sekcje zwłok;
- 1543 – dzieło De humani corporis fabrica – opisał w nim budowę ciała ludzkiego;
Giovanni Battista Della Porta (1535? – 1615)
*uczony włoski;
*1586 – dzieło w 4 częściach De humana Physiognomonia
-czerpie z tradycji antycznej, pogłębił i rozwinął fizjonomikę arystotelesowską;
-odwołuje się do fizjonomiki i medycyny średniowiecznej, łacińskiej i arabskiej;
-wprowadza ponadto wiedzę ludową odnoszącą się do ciała;
-dzieło znaczące w pracach historyków kultury, skupionych wokół problematyki ludzkiego ciała;
Antoni Kępiński (1918 – 1972)
-wybitny polski psychiatra;
-lekarz, naukowiec, ale także humanista i filozof;
-fragm. książki napisanej na przełomie 1962 i 1963 r. pod pierwotnym tytułem Metoda badania psychiatrycznego ;
-ukazała się pośmiertnie w 1978 r. pt. Poznanie chorego
Norbert Elias (1897-1990)
*niemiecki filozof i socjolog;
*autor dzieła Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu (1939, 1969, polskie wydanie 1980);
*zajmował go proces cywilizacyjnego postępu i regresu w Europie , w tym zmiany:
-zewnętrznych stosunków międzyludzkich,
-wewnętrznych wzorców mentalnych (psychicznych);
*interesowały go dwie osnowy przemian:
-upośrednianie się stosunków osobistych,
-przesuwanie się psychicznej (mentalnej) bariery wstydu;
Louis-Vincent Thomas
(1922-1994)
-francuski socjolog, antropolog, etnolog;
-specjalizował się w tanatologii, czyli dziedzinie wiedzy badającej przyczyny śmierci oraz związane z nią przemiany w organizmie człowieka;
-fragm. książki: Trup. Od biologii do antropologii, przeł. Krzysztof Kocjan, Łódź 1991;
Związki pokrewieństwa – związki społeczne
Rodzina
-w węższym znaczeniu - spokrewione ze sobą osoby mieszkające pod jednym dachem, przede wszystkim ojciec, matka i dzieci; zbiór osób związanych ze sobą przez małżeństwo lub rodzicielstwo;
-w szerszym znaczeniu - ciąg jednostek, w których jedne są potomkami drugich; także osoby związane pokrewieństwem, powinowactwem; krewni, powinowaci;
Claude Lévi-Strauss (1908-2009)
-francuski antropolog;
-twórca strukturalizmu w antropologii kulturowej;
-dzieła, m.in.:
-Elementarne struktury pokrewieństwa, 1949;
-Smutek tropików, 1955, 1960;
-Antropologia strukturalna, 1958, 1970;
-Totemizm dzisiaj,1962, 1968;
-Spojrzenie z oddali, 1983, 1993;
Cechy dystynktywne rodziny
-Rodzina wywodzi się z małżeństwa;
-Składa się z męża, żony, dzieci urodzonych z ich związku, tworząc jądro, wokół którego mogą się skupiać ewentualnie inni krewni;
-Członkowie rodziny związani są wzajemnie:
*więzami prawnymi,
*prawami i obowiązkami natury gospodarczej, religijnej czy innej,
*ścisłą siecią praw i zakazów seksualnych oraz zmiennym i zróżnicowanym zespołem uczuć, takich jak miłość, przywiązanie, uznanie, obawa itp.
Rodzaje małżeństw
-patrylokalne – młoda para przenosi się do społeczności męża i wtedy albo zamieszkuje w domu czy obozie rodziny męża, albo wprowadza się do nowo wybudowanego domu należącego do męża; (bardziej rozpowszechnione na całym świecie);
-matrylokalne – mąż przyłącza się do społeczności żony, osiedla w domu jej rodziców i często musi wykonywać dla nich pewne usługi; zamieszkanie może być stałe lub czasowe (np. Eskimosi, Kwakiutle, mieszkańcy Ziemi Ognistej w Ameryce; Buszmeni, Hotentoci w Afryce; Ajnowie w Japonii);
Formy małżeństwa
-monogamiczne,
-poligamiczne:
*poliandria – związek, w którym kilku mężczyzn jest prawnie związanych małżeństwem z jedną kobietą;
*poligynia – związek, w którym kilka żon jest związanych z jednym mężem, każda posiada status legalnej małżonki, a dzieci uważane są za legalnych potomków męża;
lewirat, sororat
-lewirat (łac. levir - brat męża) – prawo wyznaczające w wypadku śmierci męża jego nieżonatych braci dla wdowy (inaczej mówiąc, wspólny obowiązek żyjących braci roztoczenia opieki nad wdową i jej dziećmi);
-sororat (łac. soror – siostra) prawo pozwalające mężowi zażądać siostry w miejsce żony, gdy ta jest bezpłodna, gdy jej postępowanie uzasadnia rozwód albo w przypadku jej śmierci;
Systemy pokrewieństwa
-patrylinearny -dzieci automatycznie po urodzeniu włączane są do grupy ojca i pozostają jej członkami przez całe życie (zasada patrylinearności); przekłada się to np. na dziedziczenie nazwisk, przywilejów, majątku itp. — po krewnym ze strony ojca, a nie matki (tj. nie tylko od samego ojca);
-matrylinearny– dzieci automatycznie po urodzeniu włączane są do grupy matki i pozostają jej członkami przez całe życie (zasada matrylinearności);
przekłada się to np. na dziedziczenie nazwisk rodowych, przywilejów po matce, dziedziczenie majątku po krewnym ze strony matki (np. po jej bracie) itp.
endogamia, egzogamia
-endogamia (gr. endon - "wewnątrz", gameo - "zawieram małżeństwo") - kulturowa reguła nakazująca jednostce zawieranie małżeństw (dobieranie sobie partnera) wewnątrz własnej grupy, w celu zabezpieczenia jej przed utratą członków, wzmocnienia izolacji i utrzymania odrębności;
-egzogamia - reguła nakazująca jednostce wybierać sobie małżonka poza grupą, do której należy; tłumaczy się ją względami biologicznymi (skutki związków między krewnymi) i społecznymi (chęć wymiany między grupami rodzinnymi);
Lineaż
-termin określający wszystkich przodków w linii prostej, począwszy od pewnego konkretnego, wybranego w przeszłości;
-wspólnota lineażowa obejmuje zarówno wszystkich potomków danego przodka, zarówno żywych jak i zmarłych;
-członków lineażu oprócz wspólnego pochodzenia łączą także wspólne wartości kulturowe i społeczne;
Ferdinand Tönnies (1855-1936)
-niemiecki filozof i socjolog;
-wpisuje się w tradycję socjologii rozumiejącej (w Polsce - humanistycznej);
-1887 – rozprawa Gemeinschaft und Gesellschaft;
-twórca koncepcji więzi społecznej, na którą składają się dwa typy zbiorowości:
*Gemeinschaft (wspólnota)
*Gesellschaft (stowarzyszenie)
Gemeinschaft, Gesellschaft
-Gemeinschaft (wspólnota) – rodzaj stosunków społecznych łączących jednostki na podstawie bliskości emocjonalnej, ogarniających całe ich życie;
-w wymiarze historycznym –typowy sposób uspołecznienia w tradycyjnym społeczeństwie agrarnym – społeczność charakteryzująca się silną solidarnością, słabym stopniem indywidualizacji, silnym zintegrowaniem;
-Gesellschaft (stowarzyszenie) - rodzaj stosunków społecznych o charakterze formalno-rzeczowym opartych na racjonalnej kalkulacji, umowie i wymianie (regulowanych przez formalne prawo);
-w wymiarze historycznym – typowy sposób uspołecznienia w społeczeństwie przemysłowym – społeczność nowoczesna, zatomizowana, racjonalistyczna, zindywidualizowana;
Charles Horton Cooley (1864-1929)
-socjolog amerykański;
-interesował się mikrosocjologią i psychologią społeczną;
-najważniejszy problem socjologii – relacja jednostki i społeczeństwa;
-wprowadził do socjologii pojęcie grupy pierwotnej (1909);
Grupa pierwotna
-podstawowa, uniwersalna dla wszystkich społeczeństw grupa społeczna, do której jednostki spontanicznie przynależą, jak rodzina, krąg sąsiedzki czy grupa rówieśnicza;
-Cechy:
*niewielka liczba członków;
*bezpośrednie interakcje, „twarzą w twarz”;
*duża trwałość;
*niewyspecjalizowany charakter kontaktów;
*zażyłość, intymne stosunki społeczne;
Edward A. Shils (1910-1995)
-socjolog amerykański;
-interesowała go socjologia kultury, szczególnie rola ideologii w kulturze;
-badał pierwotne związki społeczne m.in. na przykładzie armii niemieckiej w okresie II wojny światowej;
Czas
Pomiar czasu
Doba – astronomiczna jednostka miary upływu czasu, związana z obrotem Ziemi wokół własnej osi (ale nie jest równa jednemu pełnemu obrotowi, który trwa 23 h 56 min 4,091 s). Jako legalna, urzędowa jednostka czasu, zdefiniowana jest jako czas trwania 24 godzin = 1440 minut= 86400 sekund.
Kiedy zaczyna się doba?
-Starożytni Egipcjanie – brzask;
-Babilończycy, Żydzi i Muzułmanie – zachód Słońca;
-Rzymianie – najpierw wschód Słońca, a potem północ;
-Europa Zachodnia – do XIV w. (pojawienie się zegara mechanicznego) - świt, później – urzędowo północ;
Pomiar czasu
-Rok – odstęp czasu między dwoma jednakowymi położeniami Ziemi w jej ruchu po orbicie wokół Słońca.
-4 pory roku: wiosna – lato – jesień - zima
-1 rok = 4 kwartały = 12 miesięcy = 52 tygodnie= 365 dni (rok przestępny 366 dni) = 8 760 (8 784) godzin = 525 600 (527 040) minuty = 31 536 000 (31 622 400) sekund
Jak liczono lata?
-kultury: staronordycka, germańska, anglo-saksońska - według zim;
-Słowianie – według lat;
-Średniowieczna Bawaria - według jesieni
Pomiar czasu
-Miesiąc - jednostka czasu. Pierwotnie miesiąc wywodził się z cyklu księżycowego, tj. 29 i pół dnia, jakie Księżyc potrzebuje na przejście wszystkich swych faz.
-Geneza ta odbiła się także w dawnej polskiej nazwie, która była synonimem słowa Księżyc (księżyc dosłownie syn księcia, tj. Słońca).
Pomiar czasu
-porę dnia można określić na podstawie położenia Słońca;
-porę roku na podstawie heliakalnych* wschodów i zachodów gwiazd;
-miesiąc na podstawie regularnego „przybywania” i „ubywania” Księżyca
* Heliakalny wschód gwiazdy, wschód gwiazdy przed wschodem Słońca, obserwowany pierwszy raz po okresie jej niewidoczności wskutek bliskości Słońca.
Mircea Eliade (1907 – 1986)
-(czyt. Mirczja) rumuński religioznawca, indolog, filozof kultury, eseista, pisarz i dyplomata;
-wybrane dzieła:
Traktat o historii religii;
Sacrum i profanum. O istocie religijności;
Mity, sny i misteria;
Historia wierzeń i idei religijnych, tomy I-III: Od epoki kamiennej
do misteriów eleuzyńskich, Od Gautamy Buddy do początków
chrześcijaństwa, Od Mahometa do wieku Reform;
Czas święty wg Eliadego
praczas mityczny,
-jest odwracalny,
powtarzalny,
-polega na reaktualizowaniu jakiegoś sakralnego wydarzenia, które dokonało się w przeszłości mitycznej, „na początku”,
-ustanowili go bogowie, dlatego święty,
-wieczna, mityczna teraźniejszość,
-sakralny, niezniszczalny
Czas świecki wg Eliadego
-zwykły czas wydarzeń historycznych ;
-podrzędny w stosunku do czasu świętego;
-czas ludzki.
Czas pogański
-cykliczność - odzwierciedlanie rytmu przyrody
-uświadamiano go sobie wyłącznie w formie mitu, rytuału, zmiany pór roku i pokoleń;
-wieczność pochłania i podporządkowuje sobie czas ziemski;
Czas chrześcijański
-liniowość - podobnie jak w biblijnym judaizmie czas symbolizowany jest przez linię, biegnącą ukośnie ku górze;
-historyczne podejście do czasu kładące nacisk na niepowtarzalność zdarzeń,– historia toczy się od aktu boskiego stworzenia do Sądu Ostatecznego – w centrum historii: przyjście i śmierć Chrystusa
- wieczność to atrybut Boga; czas natomiast został stworzony, ma początek i koniec;
Teologiczny model czasu
wynikał z przekonania, że Bóg stworzył świat w pewnym celu i według planu, który zostanie objawiony i osiągnie spełnienie w oznaczonym z góry momencie;
Czas wg św. Augustyna (354-430)
-nie jest wieczny – stworzony przez Boga;
-nie stoi w miejscu;
-źródłem czasu nie jest ruch niebios, ale ludzki umysł; wrażenie, jakie wywołują w owym umyśle mijające rzeczy, to właśnie mierzony czas;
-historia ziemska podporządkowana historii zbawienia;
-koncepcja kreacji– Bóg miał gotowy cały plan stworzenia, zanim jego słowo spowodowało objawienie i realizację tego Planu;
Dowód z celowości (św. Tomasz z Akwinu, 1225-1274)
-wszystko, co istnieje, zdąża do jakiegoś celu, a skoro czynią to nawet byty bezrozumne, nie posiadające własnej woli, to musi istnieć jakaś przyczyna, która kieruje je ku ich celowi; jest nią Bóg;
-dowód na istnienie Boga oparty na hipotezie o ostatecznym celu istnienia wszechświata
Czas w średniowieczu
-Kościół utrzymywał czas pod swoją społeczną kontrolą; regulował jego rytm: doba dzieliła się na 6-7 odcinków tzw. godziny kanoniczne, były wyznaczane biciem dzwonu kościelnego;
-panowanie czasu kościelnego mogło trwać tak długo, jak długo był on zgodny z powolnym rytmem życia społeczeństwa feudalnego, mającego rolniczy charakter;
-nie przywiązywano wagi do datowania;
-zegary: słoneczne, piaskowe, wodne
Zegar jako kosmologiczna metafora
-Zegar mechaniczny – wynaleziony z końcem XIII w.
-Zegar – metafora wszechświata; Bóg jako zegarmistrz, który nakręcił zegar – świat;
-Mikołaj z Kuzy (1401 – 1464), filozof i teolog niemiecki- wskazówka zegara – symbol niewidzialnej lub niezauważalnej ręki Boga; obrót wskazówek zegara wywołuje następstwo zdarzeń w historii, reguluje czasy i okresy; wszystko tak, jak się objawia, jest zamknięte w Boskim Planie;
Czas nie jest mierzony obrotami sfer niebieskich, lecz czasem Planu;
Czas w epoce nowożytnej
-Rozwój miast, gospodarki towarowo-pieniężnej spowodował, że czas stał się czynnikiem organizującym życie codzienne – czas to pieniądz, więc trzeba go starannie regulować i efektywnie nim gospodarować;
-Czas staje się miernikiem pracy – już nie dzwony kościelne, ale bicie zegarów z wieży ratuszowej reguluje życie mieszczan;
-Pojawienie się zegarów mechanicznych (koniec XIII w.) – rezultatem i jednocześnie źródłem przełomu w dotychczasowym sposobie orientacji w czasie;
-Zegarek pokojowy czy na rękę - dopiero XVIII – XIX w.
Karol Darwin (1809-1882)
-Złożoność, zróżnicowanie świata wynika z ewolucji, czyli ciągłego procesu polegającego na stopniowych zmianach cech gatunkowych kolejnych pokoleń wskutek eliminacji przez dobór naturalny lub sztuczny części osobników (genotypów) z bieżącej populacji.
-W procesie tym kierunek biegu czasu jest niepoznawalny; brak zalążków prawzoru, niewidzialnej ręki powodującej powstawanie rzeczy, naturalnych cykli oraz teologicznej eschatologii – brak czasu ostatecznego, w którym człowiek osiągnie doskonałość;
-Doskonałość to zdolność do optymalnego przystosowania się do warunków zewnętrznych;
Czas Newtona (1643-1727)
-koncepcja „absolutnego, prawdziwego i matematycznego czasu, który sam przez się i z własnej swej natury płynie równomiernie bez odniesienia do czegokolwiek zewnętrznego”;
-absolutny i uniwersalny podział na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość;
-Newton czynił z czasu idealny wymiar, który można dokładnie zmierzyć;
Czas Einsteina (1879-1955)
Teoria względności Einsteina wprowadziła do fizyki zupełnie nowe pojęcie czasu, który ze swej natury jest elastyczny;
Powiązanie doświadczenia czasu z indywidualnym obserwatorem: już nie można mówić o jednym czasie, lecz o moim czasie i Twoim czasie, zależnie od stanu ruchu; czas jest względny, zależy od ruchu i grawitacji;
-czas Einsteina podlegał prawom fizycznym i spełniał matematyczne równania; ale niezwykle znaczący był psychologiczny efekt obalenia czasu uniwersalnego;
Przestrzeń
Przestrzeń w doświadczeniu religijnym wg M. Eliadego
*nie jest jednorodna, są w niej rozdarcia, pęknięcia;
*jedyna, rzeczywista; cała reszta to bezkształt;
*uświęcona poprzez:
-teofanię (akt objawienia Boga),
-hierofanię (objawienie się świętości, wtargnięcie sacrum w sferę profanum),
- inny znak – nosiciela treści religijnych;
*posiada „punkt stały”, „środek”;
Przestrzeń w doświadczeniu świeckim
wg M. Eliadego
-jest jednorodna, neutralna;
-nie ma jednego „punktu stałego” - może się on pojawiać i znikać zgodnie z powszednimi potrzebami;
-choć i tu są miejsca odczuwane jako uprzywilejowane, „święte”, np. pejzaż ojczysty, miejsce związane z pierwszą miłością itp.
Sacrum – Profanum
*Kosmos
-„nasz świat”;
-zasiedlony, zagospodarowany;
-w jego łonie nastąpiło już objawienie sacrum;
*Chaos
-„zaświat”;
-obszar obcy, bezładny, zamieszkały przez poczwary, demony, obcych;
-niezasiedlony, co często oznacza – że nie mieszkają tam „nasi”;
„Środek świata”
miejsce, gdzie dzięki hierofanii nastąpił przeskok między poziomami i dokonało się „otwarcie” ku górze (świat boski) i ku dołowi (świat umarłych); umożliwiona została łączność między trzema poziomami kosmicznymi: ziemią, niebem i regionami dolnymi;
„oś świata”
Axis Mundi – oś świata, wszechświatowa kolumna, która, znajdując się w środku świata, łączy te trzy przestrzenie; to może być słup, drabina, góra, drzewo itd.
Schematy przestrzenne wywodzące się ze struktury ludzkiego ciała
-pion – poziom
-góra – dół
-przód – tył
-prawo-lewo
Pion
-człowiek wyprostowany;
-przezwyciężenie grawitacji;
-postawa utwierdzająca, godna i pełna rezerwy;
-„stać” – wspólny rdzeń ze słowami: „status”, „postawa”, „statua”, „instytucja”
Poziom
-człowiek leżący;
-poddanie siłom grawitacji;
-postawa pokorna, oznacza akceptację naszej biologicznej kondycji
Góra „Wysoko”
-wszystko, co lepsze, doskonałe;
-Bóg przebywa w niebie;
-ważne budynki na cokołach lub stopniach;
Dół „nisko”
-wszystko, co gorsze, mniej doskonałe, ułomne;
-brak prestiżu;
-suterena, piwnica;
Przód
-wizualna, jasna przestrzeń, „oświecona”, bo ją widzimy;
-kojarzenie z przyszłością;
-godność – ludzka twarz budzi respekt;
-yang – element męski, świetlisty;
Tył
-„ciemna”, bo jej nie widzimy;
-kojarzenie z przeszłością;
-tył – świecki, mniej godny;
-yin – element kobiecy, ciemny i świecki;
Prawo
-wyżej ceniona strona – święta siła, źródło tego, co dobre i uprawnione;
- świat wyższy i niebo;
Lewo
-antyteza: świeckie, nieczyste, niepewne, słabe, złe, to, czego należy się bać;
-świat niższy i ziemia;
Cztery rodzaje dystansów między ludźmi wg Edwarda T. Halla
-Intymny (faza bliższa - mniej niż 15 cm; dalsza – 15-20 cm);
-Indywidualny (bliższa – 45-75 cm; dalsza – 75 cm – 1.2 m);
-Społeczny (bliższa – 1.2 m- 2,1 m; dalsza – 2.1 m – 3.6 m);
-Publiczny (bliższa – 3.6 m – 7.5 m; dalsza – od 7.5 m i więcej)
Pojęcie i wzory kultury
Natura
Wywodzi się od łac. terminu nasci. Wyraz ten określa to, co wzrosło, co powstało samo z siebie, bez naszego udziału. To, co pozostawiliśmy jego własnemu rozwojowi. Wówczas jest to coś czysto naturalnego.
Kultura
Stanowi ogół tego, co pielęgnujemy. Źródłem jest łac. termin colere, czyli uprawiać. Z etymologicznego punktu widzenia nawiązać można by do terminologii dotyczącej uprawy roli. Płody kultury to te, które człowiek pielęgnuje, którym, w przeciwieństwie do płodów natury, nie pozwala na swobodny rozwój.
Marcus Tullius Cicero
106 p.n.e-43 p.n.e
„Tyś pozakładała miasta, ty rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą, najpierw przez wspólne osiedla, później przez małżeństwa i wreszcie przez wspólnotę pisma i mowy. Tyś wynalazczynią praw, nauczycielką dobrych obyczajów i ładu”.
Joachim Lelewel
(1786-1861)
Kultura obejmuje: religię, moralność, obyczaje, organizację społeczną, pracę fizyczną i umysłową, nauki i sztuki.
Samuel Pufendor (1632-1694), niemiecki filozof prawa
ogół wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzonych przez człowieka, obejmujący zwłaszcza instytucje polityczne i zasady sprawiedliwości regulujące ludzkie działania w myśl wskazań rozumu.
Johann Gottried Herder (1744-1803), niem. filozof, pastor i pisarz
swoisty dla człowieka sposób przystosowania się do warunków bytu i zaspokajania ludzkich potrzeb oraz regulowania stosunków społecznych. Każdy lud żyjący na ziemi posiada jakąś kulturę stanowiącą ogniwo łańcucha obejmującego cały świat ludzki.
Edward Burnett Tylor (1832-1917), ang. archeolog, antropolog i etnolog
„Kultura lub cywilizacja to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje oraz wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”.
Lewis Henry Morgan (1818-1881), ameryk. antropolog i historyk
Cywilizacja to najwyższe stadium rozwoju ogólnie pojmowanej kultury, które następowało po etapie dzikości i barbarzyństwa.
Typy definicji kultury wg Alfreda Kroebera i Clyde’a Kluckhohna
-genetyczne – skupiały uwagę na źródłach kultury, określając ją przez przeciwstawienie naturze;
-historyczne – uwypuklały rolę dziedziczenia, tradycji, traktując kulturę jako zbiorowy dorobek ludzkich grup;
-psychologiczne – kładły nacisk na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury i na jej funkcje w zaspokajaniu ludzkich potrzeb;
-w ujęciu dystrybutywnym – analiza kultur jako odrębnych całości charakteryzujących się swoistą strukturą, tworzących wyodrębnione systemy;
-koncepcja normatywna – nacisk położono na modele, wzory i zasady wartościowania jako na elementy kultury; czyli sprowadzenie kultury do samych przekonań i modeli normatywnych określających zasady ludzkiego działania
Andrzej Mencwel, ur. 1940, pol. historyk, krytyk literatury, antropolog kultury, eseista
-w pojęciu artystycznym – (przymiotnik „kulturalny”) obejmuje tradycyjne domeny sztuk: słowa, dźwięku, obrazu, teatru, tańca;
-w pojęciu antropologicznym (przymiotnik „kulturowy”) oznacza całość rzeczywistości ludzkiej, jako ludzkiej właśnie – we wszystkich jej elementach oraz wszystkich wzajemnych relacjach tych elementów.
Antropologiczne pojęcie kultury - rodowód wg Mencwela
Filozofowie kultury:
-Giambattista Vico, Zasady nauki nowej dotyczącej ogólnej natury Narodów, 1725;
-Jean Jacques Rousseau, Rozprawy o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, 1755;
Ojcowie- założyciele nowoczesnej etnologii
-Edward Burnett Tylor, Kultura pierwotna, 1871;
-Lewis Henry Morgan, Społeczeństwo pierwotne, 1877;
Współcześnie:
- brytyjska antropologia społeczna (jej podstawy stworzył m.in. Bronisław Malinowski);
- amerykańska antropologia kultury (największy sukces wydawniczy: Ruth Benedict, Wzory kultury, 1934);
- francuska etnologia (z Claude’em Lévi-Straussem na czele).
Bronisław Malinowski (1884-1942)
-pol. antropolog, podróżnik, etnolog, religioznawca, socjolog;
-większość życia zawodowego spędził w Wielkiej Brytanii i USA;
-w latach 1914-1920 prowadził badania terenowe społeczności tradycyjnych w Australii i Oceanii, m.in. na Wyspach Triobranda;
-Najbardziej znane prace Malinowskiego to "Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji" oraz "Argonauci Zachodniego Pacyfiku.
Zasady wiążące istoty ludzkie w stałe grupy wg Malinowskiego
-Fakt reprodukcji
-zasada powinowactwa i sąsiedztwa
-zasada związana z ludzka fizjologia i anatomią
-zasada stowarzyszania się
-zasada łącząca ludzi wg zdolności zawodowych
-zasada rozróżniania wg statusu i rangi społecznej
-zasada władzy
Wzorce kultury w tradycji europejskiej
Kazimierz Dobrowolski (1894-1987)
-etnolog i socjolog polski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek
Polskiej Akademii Nauk;
-fragm. rozprawy Chłopska kultura tradycyjna. Próba zarysu na podstawie materiałów źródłowych XIX i XX w. z południowej Małopolski, wyd. w 1958 r.
-przedruk z książki Studia nad życiem społecznym i kulturą, Ossolineum 1966
Tradycja
-wszelka spuścizna, którą ustępujące generacje przekazują pokoleniom wchodzącym w życie;
-dziedzictwo, czyli to wszystko, co w sferze szeroko rozumianej kultury pozostawiły po sobie wcześniejsze pokolenia (m.in. obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, normy społeczne);
-ta część dziedzictwa, która jest przez pokolenie współczesne świadomie przejmowana jako przekaz przeszłości i podlega wartościowaniu ze względu na swoje pochodzenie;
Dwa podstawowe środki transmisji społecznej:
1. bezpośredni kontakt z odbiorcami:
a) mowa i inne dźwięki (np. muzyczne) odbierane przez zmysł słuchu;
b) pokaz czynności i przedmiotów dostrzeganych wzrokiem;
2. pośredni kontakt z odbiorcami:
charakter mechaniczny (pismo, druk, nuty, wszelkiego rodzaju techniki ikonograficzne i aparaty fonograficzne)
Podział kultur tradycyjnych
-klasyczne kultury tradycyjne:
plemienne, występujące u tzw. społeczeństw
prymitywnych,
nie podległych istotnym
wpływom kultur europejskich
lub innych wyżej rozwiniętych;
-chłopskie kultury tradycyjne:
ludowe, powstałe w Europie
jako rezultat podziału
klasowego, który
skrystalizował się w ustroju
feudalnym; poddane stale
wpływom kultury klas
panujących i warstw
wykształconych;
Warunki podstawowe istnienia kultury tradycyjnej:
-zajęcia rolnicze oparte na niskim poziomie sił wytwórczych;
-tendencja do samowystarczalności gospodarczej;
-słaba wymiana towarowa;
-trwałość osiedlenia wioskowych społeczności, wspólnotowy typ więzi społecznej;
-patriarchalny ustrój rodziny chłopskiej;
-myślenie magiczno-mistyczne (przesiąknięte treściami religijnymi i magicznymi, mniej podporządkowane ścisłym rygorom logiki, podział na dobro i zło, panpsychizm – przypisywanie materii natury psychicznej);
Oralność
Narzędziami transmisji społecznej w kulturze tradycyjnej są przekazy ustne i pokazy praktyczne. Wśród nich:
-normalne pouczenia,
-zwięzłe sformułowania, często wierszowane, zawierające obserwacje meteorologiczne, wiedzę rolniczo-hodowlaną, wskazania religijno-moralne, tzw. „mądrość życiową”; znaczna ich część należała do kategorii przysłów;
-formuły magiczne;
-schematy w działaniach praktycznych;
-rozmowy podczas zinstytucjonalizowanych spotkań towarzyskich (m.in. kronika wiejska, „wieści ze świata”, opowiadania o wątkach legendarnych, mistycznych, magicznych i religijnych);
Potęga autorytetów
-autorytet urządzeń kulturowych – uznanie określonego wytworu pozbawione krytycznej analizy, połączone z silną wiarą w jego wartość;
-autorytet ludzi starych (wynikał z długości życia, bogactwa doświadczeń, obserwacji własnych) - główne źródło wiedzy o świecie, pracy, życiu dla młodszych generacji; także nosiciele tzw. wiedzy tajemnej (m.in. w rolnictwie, medycynie i weterynarii ludowej, także w praktykach magicznych);
Rola magii i religii w utrzymywaniu kultury tradycyjnej
-duża rola wierzeń i praktyk magicznych;
-przypisywanie zjawiskom przyrody i przedmiotom ukrytych, mistycznych sił, personifikowanych pod postacią demonów;
-i stąd konieczność zabiegów magicznych, które:
*zabezpieczały przed szkodami, wywołanymi przez te siły,
*pozwalały wykorzystać je dla uzyskania powodzenia dla siebie i szkodzenia innym,
*pomagały naprawić doznane już niepowodzenia;
Tendencja do uniformizmu kulturowego
-w ramach poszczególnych klas i warstw wsi – jednorodność podstawowych instytucji społecznych oraz treści ideologicznych;
-także pewien zasób kulturowy wspólny dla całej społeczności wioskowej;
-nacisk społeczny wymuszający przestrzeganie tych form i norm, poprzez wyśmianie, potępienie, bojkot towarzyski, wykluczenie, ewentualnie sankcje karne
Silna więź społeczna
-społeczność wioskowa żyła własnym życiem i sama zaspokajała własne potrzeby;
-wyraźna świadomość odrębności na zewnątrz;
-wspólnota dóbr kulturowych (zwłaszcza w dziedzinie folkloru)
*tworzenie swoistych cech językowych w obrębie danej gromady (leksyka, składnia, fonetyka),
*własne pieśni, melodie,
*odrębności w dziedzinie stroju;
-mit grupowej wartości – zespół wyobrażeń o wartości ludzi tworzących daną społeczność i wartości własnej kultury wioskowej; podkreślanie wyższości własnego stylu życia;
Feudalizm
(śrdw. łac. feudum – prawo do rzeczy cudzej, lenno) - ustrój społeczno-polityczno-ekonomiczny występujący w klasycznej postaci w Europie Zachodniej, szczególnie we Francji; całokształt związków osobistych, łączący między sobą w hierarchię członków panujących warstw społeczeństwa, który opierał się na zależności ziemskiej – senior nadawał wasalowi beneficjum, lenno (ziemię lub urząd) w zamian za pewne świadczenia (rada i pomoc wojskowa) i przysięgę wierności;
Rycerstwo
-w średniowieczu warstwa społeczna (stan) trudniąca się służbą wojskową;
-rycerz (od niem. Ritter) – walczący konno wojownik; początkowo jego pozycja społeczna nie była istotna; nie należy zbytnio „uszlachetniać” całego rycerstwa;
-zachodnie rycerstwo cechowała duża różnorodność pochodzenia i pozycji społecznej; to raczej nie klasa społeczna, a budzący zazdrość zawód;
-specjalny status społeczny, rycerze – przedstawicielami uprzywilejowanej warstwy feudalnej; jako wasale – osoby podlegające zwierzchności swojego suwerena, zobowiązani byli do pełnienia służby wojskowej i do ochrony swojego pana w zamian za przywileje;
-godność rycerza nadawana giermkowi podczas ceremonii pasowania;
-ich postępowanie oparte na specjalnym etosie;
-XIII – XIV – rycerstwo przekształciło się w szlachtę;
Maria Ossowska (1896-1974)
-etyk, teoretyk i socjolog moralności;
-autorka m.in.
*Podstawy nauki o moralności (1947);
*Moralność mieszczańska (1956);
* Ethos rycerski i jego odmiany, (1973);
Janusz Tazbir (ur. 1927)
-polski historyk, badacz dziejów kultury staropolskiej oraz reformacji i kontrreformacji w Polsce, członek Polskiej Akademii Nauk;
-fragm. książki Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit – upadek - relikty, Poznań 1998;
Strój szlachecki
-podstawowe elementy stroju szlacheckiego to:
- żupan,
-hajdawery,
-buty
-szlachcic w delii spiętej
-pod szyją, z widocznym
-charakterystycznym
-kołnierzem; na łbie
-czapka; pas i szabla pod
-delią (ew. wystająca rękojeść);