Adam Karpiński „Renesans”
5. Obok Kochanowskiego
# Skotopaska Stanisław Porębski.
# Poezja łacińska wpisująca się w humanistyczną tradycje na początkach XVI wieku: Andrzej Trzecieski młodszy > Epigrammatum Liber (1565) dwie księgi epigramatów, Sylvarum Liber (1568) trzy księgi sylw; reformacyjne zaangażowanie. Grzegorz Czuj z Sambora (1523-73) > sielankopisarz, panegirysta, pisarz religijny, Censtochova (1568) > poemat o cudownym obrazie matki Boskiej Częstochowskiej.
# Poeci piszący w języku polskim: ariański polemista Erazm Otwinowski (1526-1614) > Sprawy abo Historyje znacznych niewiast i Przypowieści Pana naszego Jezusa Chrystusa > zbiory krótkich epigramatów. Fraszkopisarz Malcher Pudłowski. Młodszych braci Jana z Czarnolasa, Mikołaja i Andrzeja. Mikołaj Kochanowski > moralne Rotuły. Andrzej > przekład Wergiliuszowej Eneidy. Anonim-Protestant > wiersze świeckie, erotyki.
5.1. W cieniu czarnoleskiej muzy
Malcher Pudłowski i tajemniczy Anonim
Malcher Pudłowski > sekretarz królewski, powrócił na Kujawy w 1570 roku (zbieżność z J.K.).
Dydo > poemat pośmiertny, łączący wątki Eneidy z listem Dydony do Eneasza z Owidiuszowych Heroid. Fraszki księga pierwsza (1586) > naśladownictwo Fraszek J.K., dotyczą tych samych osób, zawierają podobne żarty i obiegowe tematy.
Anonim-Protestant > uczestniczył w wyprawie morskiej Jana Baptysty Tęczyńskiego do Szwecji w 1563 r., przetłumaczył popularną piosenkę francuską, mógł znać J.K. Antyklerykalne teksty, satyrycznie przedstawione obyczaje księży i zakonników (autor nie mógł być katolikiem, stąd protestant)
Zbiór erotyków, fraszek, obrazków, epigramatów > np. przekład odważnej erotycznie elegii z Amores Owidiusza. W pierwszej części dominuje tematyka miłosna, forma listów poetyckich. Wiersze proste i mniej finezyjne. Petrarkizm (elementy) > Miłość jako udręka zbliżająca zakochanego do śmierci. Miłość jest chorobą, ukochana jego panem, u którego w niewoli pozostaje serce. Wyidealizowany obraz pani serca. Język miłosnej poezji petrarkistycznej, uwznioślającej opisywane uczucie, zderza się u Anonima ze szczegółami jak najbardziej przyziemnymi, z codziennego życia wziętymi. Fraszki i obrazki > rymowane facecje z życia ziemiańskiego czy dworskiego, rozbudowane scenki rodzajowe.
O wtargnieniu nieprzyjacielskim w ziemie ruskie a o gotowości i o sprawach naszych wiersze > zjadliwa satyra, rozbudowana scenka rodzajowa, dużo rymów.
Biesiada o dobrym gospodarzu > skutki nadużywania trunków i „dobrej myśli”.
Manifest szlacheckiej prywatności.
Rotuły Mikołaja Kochanowskiego i jego ucieczka od świata
Mikołaj Kochanowski (1533-1582) > wykształcony.
Przekład Moraliów Pulcharta.
Pozostawia po sobie testament w postaci wierszowanych przykazań, wskazówek, jak żyć godnie i cnotliwie > Rotuły do synów swych (po 1580). Dużo znaków zbliżającej się śmierci. 6 części: pierwsze 5 to rotuły (teksty zawierające główne przesłanie moralne zbioru), po nich Napominania – 12 wierszy ze wskazówkami szczegółowym. Część trzecia to dwa epigramaty o dobrym i złym umieraniu, po których umieszczone są trzy cykle emblematyczne, z serii epigramatów od obrazków: cykl Pod obraz konterfetu żywota ludzkiego (6 epigramatów), cykl Na drugie obrazy (10 wierszy) i czteroczęściowa Historyja o Abrahamie. Rotuły miały pomóc w dokonaniu wyboru, jako wykład Prawa Bożego. Pierwsza rotuła to Cnota (mądrość polegająca na podporządkowaniu się Bogu, wypełnianiu prawa, odrzuceniu zbędnego balastu rzeczy ziemskich). Kolejne dotyczą bojaźni Bożej, słowa Bożego, Ducha Bożego oraz wiecznego żywota. Napominania to centralna część, 12 wierszy > pouczenia, pochwała mierności i idea izolacji od świata, dom jest najważniejsza podporą. Rotuły = idea prywatności mająca uchronić od świata chaosu i zepsucia.
5.2. Mikołaj Sęp Szarzyński i poezja wnętrza
Kłopoty z biografią
# Zmarł w 1581 roku. Urodził się między 1545-50.
# Studiował w Niemczech, w Wittenberdzie (słynny ośrodek reformacyjny).
# Rodzina to katolicy. Sam był protestantem (?).
# W 1567 r. napisał dwa nagrobki dla Jana Starzechowskiego (protestant).
# Uczestnik Rzeczypospolitej Babińskiej > konfraternia biesiadno-literacka, w tym Kochanowski, Rej, Trzecieski, Paprocki.
# Erotyki adresowane do Anusi, Zosi i Kasi.
# Miał żonę Katarzynę (?).
# Za życia wydrukowano epigramat Na herb Ich Mościów Panów Kostków.
# 21 to erotyki adresowanych do Kasi, Zosi i Anusi.
# Pieśń o Strusie, który zabit na Rastawicy od Tatarów Roku pańskiego 1571.
Rymty i wiersze polskie, po jego śmierci zebrane i wydane (1601) > przez brata Jakuba.
Autobiograficzny Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego > swoisty rachunek sumienia. Dramatyczny obraz podmiotu lirycznego.
49 wierszy.
„Trudna miłość”
# Erotyki napisane w latach 70.
# Miłość związana z poczuciem zagrożenia, stan nieszczęścia, niespełnienia i wewnętrznego rozdarcia > Frasunek, erotyk 3.
# Stan zakochanego to wewnętrzne rozdarcie > Frasunek do Kasie, 17.
# Miłość to stan pośredni między życiem a śmiercią > Fraszka do Zosie, 4.
# Kochanka ma nad nieszczęśnikiem pełnię władzy > Do Kasie, 9.
# Szczególnym narzędziem destrukcji jest wzrok
# Emblematyczna Statua Kupidynowa, po nim Fraszka > utwór przyklejony w Rytmach do Pieśni IX. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy jako O tymże epigram ma abo napis krótki > tematem jest wszechwładny Amor, który niczym Bóg rządzi życiem i śmiercią.
# Dojrzały język miłości.
# Zbiór erotyków zwarty ideowo i stylistycznie.
# Przy miłości tkwi cierpienie, nastrój melancholii i smutku > Petrarka.
# Nawiązuje do elegii miłosnych Owidiusza.
Poeta rozdwojony w sobie
Rytmy:
Swoisty summariusz (wybór) wierszy Mikołaja.
Przeważa układ gatunkowy w druku Jakuba.
Część 1: 6 sonetów, 6 parafraz psalmów i 9 pieśni. Kompozycyjna rama złożona z dwu epigramatów. Przed sonetami Napis na statuę abo na obraz śmierci. Po pieśniach epigramat o bezsilności ludzkich rozumów wobec Boskich rządów.
Część 2: luźniejszy charakter. Tytuł Epitafia, epigram mata, nagrobki, napisy krótki ei insze drobiazgi.
Wiersze religijne to zapis życia wewnętrznego, dziennik duchowy, człowiek poszukujący drogi do Boga. Bóg jest bardzo częstym adresatem wyznania (zbliżenie do duchowej, spirytualnej postaci petrarkizmu).
Teologiczny mini cykl mówiący o: Boskiej opatrzności, rządzach nad światem i wszechmocy Boga.
Sonety:dramat człowieka naznaczonego grzechem, a przy tym obdarzonego wolną wolą, która okazuje się wolnością ułomną.
Sonet IV: jedyna droga do Boga to droga heroiczna, formuła życia-bojowania, heroiczny bój z szatanem, światem i ciałem
# Rozpoczyna wiersze od cytatu czy krypto cytatu = znak rozpoznawczy.
# Zaskoczenie i zarazem zaproszenie do intelektualnego wysiłku przy odczytywaniu sensów zdań, docieraniu do znaczeń słów.
# Używa paronomazji (umieszczanie obok siebie podobnie brzmiących wyrazów o innym znaczeniu), oksymoronów, ciągów oksymoronicznych. Stosuje szyk inwersyjny.