Środki stylistyczne
A
Aliteracja - zabieg stylistyczny polegający na rozpoczynaniu pojedynczą głoską lub całą zbitką głoskową sąsiadujących ze sobą wyrazów, które łączą się w wersy bądź zdania (np. J. Czechowicz: "...bura burza od boru").
Anafora - (pochodzenie słowa: od greckiego anaphora, które tłumaczy się jako odesłanie); jest figurą stylistyczną, stosowanie anafory polega tym, że kolejne zdania bądź wersy rozpoczynają się tym samym słowem lub wielokrotnie powtarzanym zwrotem (np. J, A. Morsztyn, "Niestatek": "Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni (...) Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,/ Prędzej zamknie w garść świat ten...").
Animizacja - (inaczej nazywana ożywieniem); przedmioty lub zjawiska otrzymują właściwości i cechy zarezerwowane dla istot żyjących.
Antonim - pojęcie z zakresu językoznawstwa na określenie terminu przeciwstawnego danemu słowu (np. czerń - biel, młodość - starość, smutny - zadowolony); pozwala wydobyć kontrasty myślowe oraz emocjonalne.
Antropomorfizacja - jest rodzajem przenośni i odmianą animizacji, w której zjawiska lub pojęcia zostają wyposażone w cechy przynależne wyłącznie ludziom (np. L. Staff: "Wiatr gwizdał. Fale wyciągną ręce i zaczną w ferworze klaskać...").
Antyteza -dwa elementy przeciwstawne pod względem znaczenia łącza się tworząc całość pod względem treści; kontrastów i zestawień antytetycznych używa się aby uzyskać większą ekspresję (np. "gromobicie ciszy", "lepiej się z mądrym zgubić niż z głupim odnaleźć", "Leżysz zabity i jam też zabity (...) / Ty jednak milczysz, a mój język kwili / Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze" [J. A. Morsztyn: "Do trupa"], "Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha. Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdychał" [A. Mickiewicz: "Pan Tadeusz" ks. VIII], "Jego oczy są straszne, twoje - tylko miłe" [K. I. Gałczyński: "Szekspir i chryzantemy"].
Apostrofa - jest ona retorycznym, bezpośrednim zwrotem, którego adresatem jest osoba, bóstwo bądź uosobiony przedmiot; (inwokacją nazywamy zaś szczególny przypadek apostrofy); wprowadza ona elementy patosu i podniosłości w wypowiedź (np. J. Kochanowski:. "Czego chcesz od nas, Panie za Twe hojne dary?" ; A. Mickiewicz, "Oda do młodości": "Młodości! Ty nad poziomy wylatuj!"); jest niezwykle częstym środkiem stylistycznym w utworach modlitewnych; sygnałem pojawienia się apostrofy w wierszu jest zazwyczaj użycie przyimka w tytule (np. K. Kamil Baczyński: Modlitwa do Bogarodzicy":
"Któraś wiodła jak bór pomruków
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
prowadź nocne drogi jego wnuków..." ).
Archaizm - to słowa pochodzenia greckiego; dzieło sztuki bądź język otrzymują w procesie archaizacji formy właściwe dla minionej epoki, które współcześnie nie są w ogóle używane; zarówno formę takiego wyrazu, jak i konstrukcję składniową oraz znaczenie określa się mianem przestarzałych; literatura piękna traktuje archaizmy jako formę stylizacji albo możliwość zwiększenia siły ekspresji.
Asyndeton wieloczłonowy - połączenia bezspójnikowe między ciągami zdań lub w obrębie jednego zdania np. J. Tuwim, "Mieszkańcy": "O moc, o rozkosz, o skarby pilności / Że deszcz, że drogo, że to, że tamto".
B
Bohater liryczny - nazywany inaczej postacią przedstawioną jest niezwykle istotnym elementem każdego utworu lirycznego; przykładem takiego bohatera będzie leśmianowski Bajdała z "Dusiołka" (nie można go utożsamiać z podmiotem lirycznym) ; dla określenia bohatera lirycznego stosuje się gramatyczną formę "on" (w przypadku liryki pośredniej); liryka bezpośrednia (inwokacyjna) stwarza bohatera lirycznego, który jest równoznaczny z adresatem utworu, wtedy niezbędna jest gramatyczna forma "ty" (np. w "Trenach" Jana Kochanowskiego); szczególnym przypadkiem jest liryka roli oraz liryka maski, gdzie dochodzi często do utożsamienia bohatera lirycznego i podmiotu lirycznego (np. Wisława Szymborska: "Monolog dla Kasandry".
D
Diafora - (z greckiego diaphora, czyli przesunięcie), to rodzaj figury retorycznej polegającej na użyciu tych samych słów, przy czym różnią je zarówno znaczenie jak i barwa emocjonalna (np. "Kiosk z gazetami rzuca cień palm; patrzmy, słuchajmy i palmy?" - A. Ważyk, "Tramwaj" albo "...nie ma domu w domu" - T. Śliwiak, "Dom").
E
Elipsa - termin językoznawczy, określa chwyt polegający na opuszczeniu części zdania, która jest oczywista (można się jej łatwo domyślić, gdyż powiązana jest ściśle albo z kontekstem wypowiedzenia - wtedy mamy do czynienia z elipsą kontekstową, albo z sytuacją wypowiedzenia - wówczas elipsa określana jest mianem sytuacyjnej); elipsy często używamy w języku potocznym, gdyż stanowi pewien skrót myślowy, ale także używają jej artyści jako środka poetyckiego służącego kondensacji i zdynamizowaniu wypowiedzi.
Epifora - środek stylistyczny będący przeciwieństwem anafory, inne jego określenie to conversio; polega na zakańczaniu następujących po sobie wersów jednakowymi wyrazami lub zwrotami (np. "Nie idzie, ale skrada się przez życie, czołga się przez życie, sunie przez życie ślimaczym śliskim śladem" - Anna Kamieńska, "Iść przez życie").
Epitet - środek stylistyczny będący wyrazem pełniącym wobec rzeczownika funkcję określającą; wskazuje na cechy przynależne istotom żywym lub przedmiotom; charakterystyczny zarówno dla tekstów literackich jak i mówionych; zazwyczaj wyrażany przymiotnikiem; właściwość określanej osoby bądź rzeczy może być wyrażona epitetem bezpośrednio (np. blada twarz, piegowaty noc, zielona trawa) albo metaforycznie (np. "gorzkie gwiazdy" Adama Ważyka czy kamienne serce).
Epitet stały - określenie mające charakter stałego, usankcjonowanego przez tradycję związku frazeologicznego (szczególnie często występuje w mitologii np. Srebrnołuki Apollo, Różanopalca Jutrzenka, Sowiooka Atena, gromowładny Dzeus).
Epitet tautologiczny - wyraz określający jakieś oczywiste, wynikające same z siebie prawdy (np. głupia głupota, masło maślane, marna marność).
Eufemizm - określanie jakiejś złej, nieprzyzwoitej lub niemoralnej rzeczy lub postępowania wyrazem ogólnym, aby nieco złagodzić wypowiedź przede wszystkim wówczas, gdy ktoś próbuje ominąć słowa lub określenia drażliwe, nieprzyzwoite lub wulgarne i na ich miejsce używa wyrazów mniej dosadnych, delikatniejszych (np. mijasz się z prawdą zamiast: kłamiesz; zaglądasz do kieliszka zamiast: pijesz alkohol, przeniosła się na łono Abrahama zamiast umarła, powinieneś popracować jeszcze nad dykcją zamiast: beznadziejnie recytujesz); eufemizmy stosują bardzo często politycy, dyplomaci oraz twórcy reklam; autorzy poezji używają tych środków stylistycznych, gdy obawiają się sprzeciwić jakiemuś językowemu tabu, chociaż bywa i tak, że poeci celowo porzucają eufemizmy na rzecz wyrażeń dosadnych (np. Julian Tuwim, "Bal w operze": "Na talerzu Donny Diany ryczy wół zamordowany...prync gruziński rwie zębami tyłek świński).
Eufonia (nazywana inaczej instrumentacją głoskową) - celowo powtarzane są blisko sąsiadujące ze sobą głoski (np. Mikołaj Sęp - Szarzyński, "Epitafium Rzymowi": "Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie, w wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie, patrzaj na okrąg murówi w rum obrócone (...)"; Wisława Szymborska, "W rzece Heraklita": "W rzece Heraklita / ryba łowi ryby / ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą, ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie, ryba ucieka z oblężonej ryby"; odmianą eufonii jest aliteracja (te same głoski lub zespoły głosek rozpoczynają kolejne wyrazy tworzące wersy (np. Jarosław Iwaszkiewicz, "Ikwa i ja": "Wierzbowa wodo, wonna wiklina"; Stanisław Młodożeniec, "Lato": "Pstro, pstrawo, pstrokato".
H
Hiperbola - środek stylistyczny polegający na zamierzonej przesadzie, wyolbrzymianiu zjawisk, problemów czy cech ludzkich (np. "Przebóg! Jak żyję, serca już nie mając!" czy popularne związki frazeologiczne jak: pęknąć ze śmiechu, umierać ze zmęczenia).
I
Ironia - (słowo pochodzenia łacińskiego - eironeia); oznacza ukrytą kpinę, drwinę chociaż pozornie wyraża uznanie, akceptację, aprobatę.
Inwersja językoznawcza - pojęcie określające celową zmianę w naturalnym porządku zdaniowym; stosuje się ją aby wzmocnić określone fragmenty wypowiedzi lub nadać jej właściwy rytm.
Inwokacja - (z łacińskiego invocatio - wezwanie, invocare - wzywać); oznacza rozbudowana apostrofę na początku poematu epickiego; w inwokacji twórca prosi muzę lub istotę boską, aby obdarzyła go natchnieniem, inspiracją i roztoczyła nad jego dziełem opiekę (np. Homer, "Odyseja":
"Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził...").
M
Metafora - (nazywana także przenośnią); jest jedną z podstawowych i najczęściej stosowanych figur stylistycznych; polega na nadawaniu specjalnych, nowych znaczeń wyrazom, które osobno mają zupełnie inne znaczenie (np. ocean łez); metafora pojawia się także często w języku potocznym jako utarte, stereotypowe wyrażenie.
Metonimia - (nazywana również zamiennią); występuje wówczas, gdy można dostrzec pewne zależności pomiędzy właściwą a przenośna treścią danego słowa (np. zwrot "lubię pióro Miłosza" oznacza, że lubię styl literacki Miłosza; "czytam Mickiewicza" - czytam dzieła, których autorem był Mickiewicz; "cały Cypr wstrzymał oddech i zamarł z przerażenia" - mowa o mieszkańcach Cypru; "zdobyć Srebrnego Niedźwiedzia na Festiwalu Filmowym w Berlinie - otrzymać tam główna nagrodę; "ta restauracja jest miejscem spotkań białych kołnierzyków" - pełno tu zatem urzędników i pracowników umysłowych).
Monorym - występuje gdy wszystkie wersy w danym wierszu posiadają ten sam rodzaj rymu (gdy niemal każde słowo w wierszu rymuje się z pozostałymi mamy do czynienia z pantorymem np. Bruno Jasieński: "Słowo o Jakubie Szeli":
"Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Znad drzew mgła skier".
N
Neologizm - jest to słowo lub wyrażenie, które nie istniało wcześniej w języku danego kraju; neologizmy często stosują artyści aby podnieść kunszt literacki utworu literackiego, w takim przypadku są użyte jednorazowo i nie przechodzą potem do języka potocznego; twórcami neologizmów byli wielcy poeci: Cyprian Kamil Norwid, Bolesław Leśmian a także futuryści (przykłady B. Leśmian, "Śnigrobek": "Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę"; B. Leśmian, "Pan Błyszczyński": "Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu (...) Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczu I utrwalił na podśnionej drzewom trawie"; S. Młodożeniec, "Futurobnia": "uchodzone umyślenia upapoierzam poemace").
O
Oksymoron - to środek stylistyczny polegający na zestawieniu obok siebie dwóch wyrażeń, które pod względem znaczenia wzajemnie się wykluczają; zazwyczaj pierwszy człon oksymoronu to rzeczownik, zaś drugi - określający go epitet (ale bywają także zestawienia rzeczownik i czasownik, czasownik i przysłówek); w zestawieniach tych pozornie brak logiki i sensu, okazuje się jednak, że opisywane zjawiska czy cechy są właśnie paradoksalne, niezwykle złożone i oksymoron te "jedności przeciwieństw" potrafi wydobyć, unaocznić; język potoczny wykorzystuje często ten środek stylistyczny (np. rozkoszne cierpienie, gorzka słodycz czy bolesne szczęście); w literaturze zdarzało się, że oksymoron był zasadą budującą cały utwór (np. w znanej kolędzie Franciszka Karpińskiego "Bóg się rodzi": "Bóg się rodzi, moc truchleje (...) ogień - krzepnie, blask - ciemnieje, ma granice - Nieskończony").
Onomatopeja - (nazywana inaczej dźwiękonaśladownictwem); zapisywane dźwięki mają naśladować pewne efekty akustyczne; najprostszą grupę stanowią wyrazy wykazujące pokrewieństwo do dźwięków, które występują w rzeczywistym świecie (np. brzęk, szelest, kukanie), utwory poetyckie wyzyskują przede wszystkim wyrazy charakteryzujące się podobnymi walorami i na tej zasadzie tego typu podobieństwa formuje się dźwiękonaśladowcze sekwencje głoskowe (nazywa się to instrumentacją głoskową), które tworzą pewne całości, taki zabieg ma na celu wywołanie określonego klimatu poetyckiego; onomatopeja jest więc środkiem stylistycznym pozwalającym imitować różne głosy i dźwięki (w mowie potocznej to np. odgłosy wydawane przez zwierzęta - miau, miau; hau, hau; kukuryku itp. zaś w języku poetyckim np. zgrzyt, świszczeć, dzwonić.)
P
Paradoks - myśl, która pozornie sprawia wrażenie sprzecznej wewnętrznie, niezgodnej z rzeczywistością, jednak po zastanowieniu okazuje się wyrażać głęboką prawdę (np. J. A. Morsztyn, "Cuda miłości": Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję"; L. Staff, "Jest czas olbrzymich prób": "Cokolwiek stracisz, tym się zbogacisz").
Parafraza - w literaturze polega na takiej przeróbce, modyfikacji utworu, gdy zachowana zostaje treść, podczas, gdy forma zostaje zmieniona, zwykle rozwinięta, jaśniejsza; muzyka traktuje parafrazę jako luźną transkrypcję, w której wariacjom podlega temat lub cały utwór muzyczny; nazwę tą przypisuje się także wiązankom muzycznym (główną rolę pełnią w nich popularne melodie operetkowe.
Paralelizm - pewne analogie w budowie, wzorze lub schemacie utworu, przejawiają się one zazwyczaj
w powtórzeniach elementów podobnych do siebie.
Parenteza - to zdanie, które autor umieścił w nawiasie, uzupełniające niejako całą wypowiedź (np. "I od takiego, Boże nieskończony, (w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie sam przez się żyjąc) żądasz ...").
Personifikacja - (nazywana także uosobieniem); środek stylistyczny będący zwykle stereotypową przenośnią; polega na przypisaniu zjawiskom przyrody, zwierzętom, roślinom lub pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich (animizacja polega zaś na ożywieniu, czyli nadaniu przedmiotom nieożywionym właściwości istot żyjących niekoniecznie ludzi np. ryczące fale, mrugająca gwiazdka, wyjący wiatr); personifikacja i animizacja są często używane w bajkach (np. I. Krasicki, "Ptaszki w klatce": "Czegoż płaczesz? - staremu mówił czyżyk młody"), ale także w literaturze średniowiecznej (np. w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" Śmierć przedstawiona została jako rozkładające się ludzkie ciało, które ma zdolność mówienia ludzkim głosem - "Śmierć do niego przemówiła").
Peryfraza - (od francuskiego słowa périphrase, greckiego períphrasis, które jest złożeniem słów perí - "wokół" oraz phrásein - "oznajmiać"); trop stylistyczny polegający na zastąpieniu określonego wyrazu poprzez bardziej rozbudowane opisy, omówienia (np. zamiast powiedzieć Juliusz Słowacki można użyć bardziej rozbudowanego wyrażenia - "autor "Kordiana"" albo "wieszcz narodowy"; zamiast Henryk Sienkiewicz - "twórca Trylogii" itp.).
Polisyndeton - ten środek stylistyvczny występuje, gdy współrzędne człony zdania połączone są za pomocą identycznych spójników (np. Julian Tuwim, "Lokomotywa": "I gnają, i pchają, i pociąg się toczy...").
Porównanie - środek stylistyczny, w którym zestawiane i porównywane są ze sobą dwa zjawiska bądź przedmioty; porównanie składa się z dwóch członów, jeden z nich pełni funkcję określającą, a drugi określaną, połączone są za pomocą takich wyrażeń jak: jak, jako, jak gdyby, niczym, podobny, niby; jeśli część określająca rozrasta się i staje się podobna do obrazu poetyckiego mamy do czynienia z tzw. porównaniem homeryckim (takie porównania występują przede wszystkim w eposach homeryckich, ale również w naszej rodzimej literaturze, np. w "Ogniem i mieczem" Henryka Sienkiewicza); w mowie potocznej obecna jest duża ilość porównań stereotypowych (np. chytry jak lis, blady jak ściana, wściekły jak osa, głupi jak but).
Przenośnia (nazywana inaczej metaforą) - środek stylistyczny, którego istotą jest nadanie wyrazowi nowego znaczenia, zakres znaczeniowy słowa zostaje przeniesiony na inne słowo, przy czym pomiędzy obydwoma wyrażeniami można dostrzec jakieś pokrewieństwa (przykładowo określenie "koralowe usta" - odwołuje się do podobnego, owalnego kształtu koralu i ust oraz podobnego, czerwonego koloru); celem przenośni jest zaskoczenie odbiorcy, pobudzenie go do myślenia i próby odkrywania z wyrazów powszechnie używanych metaforycznych znaczeń zawierających ukryte i niespodziewane treści.
Przerzutnia - występuje wówczas, gdy część przynależąca treściowo i intonacyjnie do określonego wersu zostaje przeniesiona do wersu następnego (np.
"Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję? (...)".
Pytanie retoryczne - użycie formy pytającej nie po to, aby uzyskać na nie odpowiedź, ale by zasygnalizować wątpliwość, wyrazić własny pogląd, podkreślić swój punkt widzenia; autor pytania retorycznego nie oczekuje, że odbiorca na nie odpowie, ponieważ odpowiedź na nie jest albo niemożliwa, albo wręcz odwrotnie -prosta
i oczywista dla wszystkich (np.
"Jak żyję, serca już nie mając?
Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?
Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?" ).
R
Refren - (zwany inaczej przyśpiewem); występuje w formie powtarzającego się regularnie wyrazu, zwrotu, wersu lub strofy; refren podkreśla rytmiczność wiersza lub pieśni, czasem podkreśla motyw przewodni utworu (przykładem niezwykle wyrazistego refrenu będą powtarzające się wersy w wierszu L. Staffa "Deszcz jesienny": "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...").
Rym - występuje wówczas, gdy powtórzone zostają jednakowe albo podobne zespoły głoskowe kończące słowo, które zajmują w wersie określone miejsce.
Rytm - pewna uchwytna powtarzalność w utworze lirycznym (wiersz nie posiadający rytmu nazywany jest wierszem wolnym).
S
Synekdocha - jest jedną z odmian metonimii, opiera się na zasadzie "całość zamiast części", albo "część zamiast całości" , zazwyczaj jest to:
1. gatunek zamiast rodzaju i odwrotnie (gdy np. zamiast powiedzieć "człowiek" autor używa słowa "śmiertelnik");
2. część zamiast całości (łac. "pars pro toto") np. próg, dach zamiast dom; szyja zamiast głowa;
3. materiał zamiast przedmiotu, który został z niego wykonany (np. "żelazo" użyte w znaczeniu "miecz", "ołów" jako "naboje");
4. liczba pojedyncza zamiast mnogiej (np. nie lubię pochlebcy - zamiast "pochlewbców");
5. liczba określona na miejsce nieokreślonej (np. tysiące myśli, miliony gwiazd);
6. osoba zastępująca pospolite imię (np. o złośliwym krytyku można powiedzieć Zoil).
Wykrzyknienie - (nazywane inaczej eksklamacją, pochodzi od łacińskiego słowa "exclamatio" oznaczającego okrzyk); są to zdania kończące się wykrzyknikiem, często wtrącane w wypowiedź, świadczą o emocjonalnym zaangażowaniu nadawcy.
Z
Zdrobnienie - środek stylistyczny, który często stosuje poezja dziecięca (np. "Pan Kotek był chory i leżał w łóżeczku"), utwory o dzieciach (np. "ucieszne gardziołko"), poezja ludowa ("Hej przeleciał ptaszek..."); zdrobnienia używane są również, aby wzmocnić kontrast między np. brutalnością napastnika a bezbronnością ofiary (np. Jan Kochanowski, "Treny": "Tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome, słowiczki liche zbiera (...)".
Zgrubienia - (inaczej augmentatywy); pozwalają na nadanie danemu słowu znaczenia pejoratywnego (np. chłopisko, bachor).