Lęk – to negatywny stan emocjonalny związany z przewidywaniem nadchodzącego z zewnątrz lub pochodzącego z wewnątrz organizmu niebezpieczeństwa, objawiający się jako niepokój, uczucie napięcia, skrepowania, zagrożenia. Staje się patologiczny kiedy stale dominuje w zachowaniu, kiedy nie pozwala na swobodę.
Może występować w postaci przewlekłego lub okresowego nasilającego się i falującego stanu oraz w formie gwałtownych napadów. Ich źródeł i przyczyn chory na ogół nie potrafi określić i najczęściej wiążą się one z określonymi sytuacjami czy bodźcami. Wykraczają ponad prawidłowe reakcje na działanie stresu, mogą poważnie zakłócać samopoczucie i społeczne zachowanie chorego, sprawiając mu znaczne cierpienia i napotykając niezrozumienie otoczenia. Rozpowszechnienie tych zaburzeń w populacjach ogólnych określa się na 2-5%, pacjentów z zaburzeniami kardiologicznymi 10-15% ,w praktyce ogólnolekarskiej - 6%, u pacjentów nerwicowych – 20%. Częściej występują u kobiet, także u dzieci, zwłaszcza w rodzinach konfliktowych, zaburzenia wiążą się wtedy z obawami przed utratą lub oddzieleniem się od jednego z rodziców. U dorosłych najczęściej rozpoczynają się w wieku 20-30 lat. Przed zgłoszeniem się do lekarza mija średnio kilka lat, a prawie 30% chorych podaje, że ktoś z rodziny (głównie matka) chorował na zaburzenia lękowe.
Wśród sytuacji, w które mogą wywołać wystąpienie pierwszego napadu lęku, można wymienić zetknięcie się z nieszczęśliwym wypadkiem, chorobą, zgonem w otoczeniu, użycie środków farmakologicznych, nadużycie kawy czy alkoholu.
Kolejnym mechanizmem napędzającym niepokój mogą być dolegliwości płynące z własnego ciała. Mogą wiązać się z nadmiernym wysiłkiem, brakiem snu, przebytym zakażeniem lub inną chorobą somatyczną, dużym napięciem seksualnym. W utrwaleniu lęku znaczną rolę odgrywa mechanizm błędnego koła – skupienie uwagi na objawach i oczekiwaniach na ich wystąpienie nasila je i zwiększa niepokój – lęk przed lękiem.
Zespoły lękowe.
Zespół lęku napadowego – zespół paniki lub zespół lęku panicznego. To rodzaj zaburzenia lękowego, które objawia się występowaniem epizodów silnego przerażenia. Napady lęku zwykle występują niespodziewanie i nie są związane z realnym zagrożeniem, ale ze zbyt bujną wyobraźnią. Typowa treść obaw podczas napadu jest taka, że ma się przekonanie że za chwilę straci się życie, rozum czy przytomność. Osoby cierpiące na zespół paniki są przekonane, że za chwilę umrą, wydaje im się, że mają atak serca. Rozpoznanie choroby następuje po kilku tego typu napadach, podczas których wyklucza się somatyczne przyczyny ich wystąpienia. Lęk paniczny może występować z niestandardową częstotliwością, średnio 2 razy w tygodniu, trwa ok. 10-20 minut. Napadowi towarzyszą nieprzyjemne doznania somatyczne, trudności w rozumowaniu i poczucie nieuchronnej katastrofy kończące się wyczerpaniem organizmu.
Przyczyny biologiczne – podwyższone napięcie układu somatycznego, wzrost uwalniania katecholamin, wzrost stężenia serotoniny lub dopaminy, nadczynność miejsca sinawego.
Przyczyny psychiczne – nieświadome impulsy seksualne lub agresywne, mechanizm obronny, warunkowanie reakcji na frustrację lub stres
Leczenie – opiera się na łączeniu farmakoterapii z psychoterapią. Stosowana psychoterapia to przede wszystkim ukierunkowana na wgląd, terapia poznawcza oraz behawioralna. Choremu podaje się przede wszystkim leki przeciwdepresyjne, selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny, benzodiazepiny.
Zespół lęku uogólnionego – zaburzenie psychiczne należące do zaburzeń lękowych, które charakteryzuje nierealistyczny, uporczywy i przesadzony lęk przed potencjalnym nieszczęściem. Osoby cierpiące na to zaburzenie mają problemy z koncentracją, latwo się irytują i męczą, żyją ciągle w stanie napięcia. Chory przeszukuje otoczenie w poszukiwaniu symptomów nieszczęść, jest czynnie zaangażowany w poszukiwaniu bezpieczeństwa. Charakterystyczne jest to, że w gronie rodzinnym odpręża się, jest w stanie nawiązywać kontakty towarzyskie i dobrze się bawić, a wszystko to zanika kiedy z pola widzenia znika członek rodziny, wtedy pojawia się napięcie i lęk.
Aby zdiagnozować zespół lęku uogólnionego, powinny być spełnione takie kryteria jak: nadmierny lęk lub obawy przed przyszłymi wydarzeniami, występujący często przez okres co najmniej 6 miesięcy, dotyczący codziennych aktywności; dana osoba nie jest w stanie poradzić sobie z objawami i ich kontrolować; lęk lub obawy są związane z kilkoma symptomami: niepokój, łatwe męczenie się, drażliwość, napięcie mięśniowe, problemy z zasypianiem, koncentracją
Leczenie – psychoterapia. Może to być psychoterapia grupowa lub indywidualna. W farmakoterapii stosuje się buspiron, leki przeciwdepresyjne
Zespół lęku separacyjnego (SAD)– to nadmierne zamartwianie się lub strach przed byciem z dala od rodziny lub osób, do których dziecko jest przywiązane najbardziej. Dzieci z tym zespołem boją się, że się zgubi albo że komuś z rodziny stanie się coś złego wtedy, kiedy ich z nimi nie będzie. Problem SAD dotyka ok.4% dzieci.
Przyczyny lęku separacyjnego – zaburzenia lękowe mogą mieć podłoże biologiczne i środowiskowe. Może to być odziedziczona tendencja do intensywniejszego doświadczania lęku, może to być też zachowanie wyuczone od osób z otoczenia dziecka, również traumatyczne zdarzenie może wywołać reakcję lekową.
Objawy lęku separacyjnego – odmawianie spania w swoim łóżku, powtarzające się koszmary senne, poważny niepokój w sytuacji oddzielenia od bliskich, odmawianie chodzenia do szkoły, lękliwość i niechęć do pozostawania samemu, częste bóle brzucha, głowy, uskarżanie się na stan zdrowia
Leczenie – lęk separacyjny diagnozowany jest przez psychologa lub psychiatrę dziecięcego. Leczenie polega na psychoterapii dziecka, pracy z rodzicami lub całą rodziną i współpracy ze szkołą lub przedszkolem dziecka. Wczesne zdiagnozowanie i leczenie mogą znacznie złagodzić nasilenie lęku, przywrócić dziecku możliwość normalnego rozwoju i poprawić jakość kontaktów dziecka lub młodego człowieka z rówieśnikami.
Zaburzenie obsesyjno – kompulsywne (OCD) – zaburzenie lękowe w którym osoba nadmiernie zamartwia się, boi lub przejmuje nierealnym zagrożeniem i próbuje sobie radzić z uczuciem lęku poprzez wykonywanie zrytualizowanych lub wyspecjalizowanych czynności. Przyczyna OCD nie jest znana. Badania wskazują na neurobiologiczną przyczynę OCD (deficyt neuroprzekaźnika zwanego serotoniną). Ponadto, fakt, że OCD częściej (ale nie zawsze) występuje u osób, u których w rodzinach były osoby z OCD wskazuje na genetyczne podłoże zaburzenia.
OCD diagnozowane jest czasem u dzieci, jednakże jest to przede wszystkim dość powszechna choroba występująca wśród młodzieży, pojawiająca się zwykle ok. 15 roku życia. Częściej zapadają na nią chłopcy niż dziewczyny.
Najczęściej obserwowane objawy OCD to:
bardzo silne koncentrowanie się na zarazkach, brudzie i zakażeniu;
ciągle pojawiające się wątpliwości (np. czy na pewno drzwi są zamknięte);
natrętne myśli dotyczące przemocy, skrzywdzenia kogoś, zabicia lub zrobienia krzywdy sobie;
spędzanie dużej ilości czasu na dotykaniu przedmiotów, liczeniu, myśleniu o liczbach lub sekwencjach;
nadmierne zwracanie uwagi na symetrię, porządek, dokładność;
natrętne myśli na temat dokonywania odrażających aktów seksualnych lub zakazanych zachowań;
Diagnozę stawia lekarz psychiatra i/lub psycholog kliniczny po przeprowadzeniu wnikliwego wywiadu i badania. W przypadku dzieci i młodzieży postawienie diagnozy OCD możliwe jest wtedy, gdy obsesje i kompulsje z nimi związane (np. mycie rąk, sprawdzanie zamków) są na tyle uciążliwe i częste, że negatywnie wpływają na jakość życia dziecka. W większości przypadków zachowania kompulsywne zabierają więcej niż godzinę dziennie, a niepokój i lęk z nimi związane negatywnie wpływają na intelektualne funkcjonowanie dziecka. Warto również pamiętać, że o ile dorośli z OCD przeważnie zdają sobie sprawę, że ich zachowanie jest nieco niezwykłe, dzieci i adolescenci często nie potrafią dostrzec nieracjonalności czy dziwaczności swojego zachowania lub myśli.
OCD jest skutecznie leczone – zwykle w wyniku łączenia psychoterapii i farmakoterapii. Badania kliniczne wskazują na dużą skuteczność psychoterapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu OCD. Terapia poznawcza koncentruje się na pomocy dziecku czy adolescentowi w zrozumieniu jego lęków i nauczeniu go nowych, bardziej skutecznych sposobów radzenia sobie z nimi. Behawioralny komponent terapii ma na celu pomóc pacjentowi i jego rodzicom w ograniczeniu i zmianie zachowań kompulsywnych. Udział rodziców w leczeniu OCD i innych zaburzeń lękowych jest bardzo ważny.
Zespół stresu pourazowego (PTSD) to upośledzające funkcjonowanie dziecka schorzenie, które często jest następstwem zagrażającego życiu fizycznego lub emocjonującego wydarzenia. Osoba, która przeżyła takie wydarzenie, często miewa uporczywe, przerażające myśli i wspomnienia z nim związane. PTSD u dzieci staje się stanem chronicznym.
Przyczyny PTSD – zespół może pojawić się po wydarzeniu, które: miało miejsce w życiu dziecka, miało miejsce w życiu osoby blisko związanej z dzieckiem; dziecko obserwowało w charakterze świadka
Przykładem takiego wydarzenia, które może wywołać PTSD jeśli dziecko było ich świadkiem lub wystąpiły w życiu dziecka – poważne wypadki, żywioły, tragedie spowodowane przez człowieka, zaniedbanie, molestowanie lub napaść seksualna
Symptomy PTSD - zakłócenia snu, depresja, większa podatność na bycie przestraszonym, irytacja, zwiększona agresja
Diagnozowanie PTSD – chorobę diagnozuje się tylko wtedy, kiedy symptomy utrzymują się dłużej niż miesiąc i w negatywny sposób wpływają na życie dziecka. U osób z PTSD symptomy zwykle pojawiają się w ciągu 3 miesięcy po traumie, ale mogą pojawić się też pare miesięcy lub nawet kilka lat po wydarzeniu.
Leczenie – program leczenia opracowywany indywidualnie dla każdego dziecka z uwzględnieniem wieku, stanu zdrowia, zakresu objawów, tolerancji i podatności dziecka na określone procedury terapeutyczne.
PTSD można leczyć. Wczesna interwencja jest bardzo ważna, bo może zredukować intensywność objawów poprawić jakość życia dziecka.
FOBIE
Fobia to uporczywy strach przed określonymi sytuacjami (np. przed zamkniętymi pomieszczeniami) czy obiektami (np. przed zwierzętami, widokiem krwi), który jest obiektywnie nadmierny i nieuzasadniony. Aby zdiagnozować fobię u dziecka, lęk musi być u niego widoczny przez co najmniej 6 miesięcy.
Rodzaje fobii:
- specyficzne – związane z określonym obiektem lub sytuacją
- ataki paniki z agorafobią lub bez niej –agorafobia to lęk przed otwartą przestrzenią
- społeczne – zaburzenie często mylone z nadmierną nieśmiałością, w którym chory odczuwa lęk wobec wszystkich lub niektórych sytuacji społecznych. Lęk dotyczący kontaktów z innymi ludźmi powoduje znaczne ograniczenia życiowe u osób z tym zaburzeniem. Jest jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń psychicznych. Uznawana czasem za chorobę cywilizacyjną. W populacji ogólnej fobia społeczna występuje u 7-9% społeczeństwa. Najbardziej typowe objawy fobii społecznej to uporczywy lęk, czerwienienie się, drżenie rąk i mięśni, przyspieszone bicie serca. Fobie społeczne prowadzą do znacznego wycofania z relacji społecznych.
- mutyzm wybiórczy – niemożność mówienia w określonych sytuacjach społecznych, przy zachowanej zdolności do mówienia w innych
Przyczyny fobii – mogą być genetyczne i środowiskowe.
Zaburzenia lekowe dotykają osoby w każdym wieku, fobie specyficzne u dzieci szacuje się na 1 do 9,5%, społeczne dotyczą ok. 1,4% dzieci i dorosłych.
Symptomy fobii
- przyspieszone bicie serca, pocenie się, drżenie, trudności ze złapaniem powietrza, uczenie duszenia się, ból brzucha, omdlewanie i zawroty głowy, lęk przed śmiercią, przed utratą kontroli lub zawirowaniem, odrętwienie, dreszcze lub ataki gorąca.
Diagnozowanie fobii – diagnozę stawia psycholog lub psychiatra dziecięcy po wnikliwym wykładzie. Wcześnie podjęte leczenie zaburzeń lękowych może zapobiec powstaniu innych problemów w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym dziecka.
Leczenie – program leczenia opracowywany jest indywidualnie dla każdego, z uwzględnieniem wieku, stanu zdrowia, rodzaju i głębokości fobii, tolerancji i podatności dziecka na określone procedury terapeutyczne
Osobowość unikająca (lękliwa) – jest to zaburzenie osobowości, w którym na pierwszy plan wysuwają się trudności w kontaktach społecznych i unikanie ich, mimo dążenia do bycia akceptowanym i pragnienia relacji interpersonalnych oraz zaniżona nieprawidłowa samoocena. W osobowości unikającej przeżywanie jest cierpienie z powodu braku umiejętności wiązania się z innymi ludźmi i wycofywania się. Osoby dotknięte tym zburzeniem wykazują chroniczną postawę unikającą wobec ludzi, ryzykownych sytuacji i wyzwań, popadają w społeczną izolację. Wynika to z nadmiernej wrażliwości, zwłaszcza z nieradzenia sobie z przejawami odrzucenia, upokorzenia lub poczuciem wstydu.
Osoby z zaburzeniem osobowości unikającej mogą nie zdawać sobie sprawy co jest rzeczywistym źródłem ich zahamowań. Mogą też wydawać się pozornie oziębłe emocjonalnie, ponieważ boją się okazać swoje uczucia.
Kryteria diagnostyczne ICD-10
Stałe napięcie i niepokój
Poczucie nieatrakcyjności indywidualnej
Koncentracja na krytyce
Niechęć do wchodzenia w związki
Ograniczony styl życia – zapewnianie sobie fizycznego bezpieczeństwa
Unikanie kontaktów społecznych z obawy przed krytyką, brakiem akceptacji, odrzuceniem
Kryteria diagnostyczne DSM-IV
Unikanie działalności zawodowej, która wymaga znaczących kontaktów interpersonalnych, spowodowane obawami przed krytyką, dezaprobatą lub odrzuceniem
Niechęć do wiązania się z innymi, z wyjątkiem niektórych lubianych osób
Powściągliwość w związkach intymnych spowodowana obawą przed zostaniem zawstydzonym lub wykpionym
Zaabsorbowanie krytyką lub odrzuceniem w sytuacjach społecznych
Powstrzymywanie się przed wchodzeniem w nowe relacje interpersonalne z powodu poczucia niedopasowania
Depersonalizacja – to zaburzenie psychiczne towarzyszące derealizacji objawiające się odczuwaniem zmian we własnym sposobie myślenia czy poczuciu zmian własnej tożsamości.