Monopolistą jest jedyny sprzedawca lub jedyny potencjalny sprzedawca dobra w danej gałęzi.

Monopsonistą jest jedyny nabywca lub jedyny potencjalny nabywca dobra pochodzącego z danej gałęzi.

Niektóre monopole to gałęzie znacjonalizowane. Państwo ustala ceny, podejmuje decyzje produkcyjne i nie musi dążyć wyłącznie do maksymalizacji zysków.

Aby zmaksymalizować zysk, przedsiębiorstwo wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy MR zrównuje się z kosztem krańcowym MC. Przedsiębiorstwo sprawdza następnie, czy są pokryte koszty przeciętne.

Krzywa popytu na produkt monopolisty jest zarazem opadającą krzywą popytu dla gałęzi. Wynika z tego, że utarg krańcowy (MR) jest mniejszy od ceny, za którą zostaje sprzedana dodatkowa jednostka produktu. Dodatkowa produkcja obniża przychód z wytworzonych poprzednio jednostek, bo cena spada, kiedy przesuwamy się w dół po krzywej popytu.

Krzywe kosztów przeciętnych i krańcowych dla krótkiego i długiego okresu są w przypadku monopolu podobne.

Aby zostać uznanym za monopolistę, nie wystarczy być jedynym istniejącym dostawcą. Monopolista nie powinien obawiać się konkurentów próbujących wejść do tej gałęzi. Kiedy producent uwzględnia zagrożenie wejściem do gałęzi nowych przedsiębiorstw, nie jest już monopolistą.

Zrównanie MR z MC oznacza wybór takiej wielkości produkcji, która daje maksymalny zysk. Dopóki MR przewyższa Mc, dopóty dodatkowa jednostka produktu przyniesie większy przyrost utargu niż kosztów, a więc zwiększy zyski. Kiedy zaś MC przewyższa MR, ostatnia jednostka bardziej zwiększa koszty niż utarg, czyli opłacalne byłoby zmniejszenie produkcji. Gdy MR równa się MC, produkcja osiąga poziom maksymalizujący zyski lub minimalizujący straty (przy założeniu, że przedsiębiorstwo produkuje).

Następnie monopolista musi sprawdzić, czy przy tym poziomie produkcji cena (czyli utarg przeciętny) pokrywa w krótkim okresie przeciętne koszty zmienne, a w długim okresie – przeciętne koszty całkowite. Jeżeli tak nie jest, to w krótkim okresie powinien zaprzestać produkcji, a w długim zaś – opuścić gałąź. W tym ostatnim przypadku dana gałąź przestałaby prawdopodobnie istnieć.

Nawet w długim okresie monopolista osiąga zyski nadzwyczajne. Czasem są one nazywane zyskami monopolistycznymi. Są to czyste zyski, tzn. zyski po odjęciu wszystkich kosztów, łącznie z kosztami alternatywnymi czasu i pieniędzy właściciela. Inaczej niż w gałęzi wolnokonkurencyjnej, osiągane przez monopolistę zyski nadzwyczajne nie znikają w długim okresie.

Podczas gdy firma wolnokonkurencyjna jest biorcą cen, przyjmując za daną cenę równowagi, określoną przez wzajemne oddziaływanie podaży rynkowej i popytu rynkowego, monopolista ustala ceny sam i jest twórcą cen.

Monopolista nigdy nie produkuje na nieelastycznej części krzywej popytu.

Przy dowolnych rozmiarach produkcji cena przewyższa utarg krańcowy uzyskiwany przez monopolistę, bo krzywa popytu opada. Zrównując zatem MR z MC, monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy. W przeciwieństwie do monopolisty, przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne zawsze zrównuje cenę z kosztem krańcowym, bo dla niego cena jest równocześnie utargiem krańcowym. Wynika z tego, że można traktować nadwyżkę ceny nad kosztem krańcowym jako miarę siły monopolistycznej przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne nie może podnieść ceny powyżej kosztu krańcowego, nie dysponuje więc żadną siłą monopolistyczną.

Utarg krańcowy monopolisty (MR) jest niższy od ceny i to właśnie sprawia, że wytwarza on mniej niż gałąź wolnokonkurencyjna, żądając jednocześnie wyższej ceny. Uniemożliwienie wejścia do gałęzi konkurentom pozwoli mu utrzymać swoją pozycję w długim okresie. W gałęzi wolnokonkurencyjnej zyski nadzwyczajne zostają wyeliminowane przez zwabionych nimi konkurentów. Dlatego właśnie niemożność wejścia konkurentów ma podstawowe znaczenie dla monopolu.

Monopole osiągające wielkie korzyści skali są nazywane monopolami naturalnymi.

Monopolista nie ma krzywej podaży niezależnej od popytu. Podejmując decyzje, ile produkować i jaką cenę ustalić, monopolista analizuje równocześnie kształtowanie się popytu i kosztów.

W przeciwieństwie do sytuacji w gałęzi wolnokonkurencyjnej, gdzie konkurencja uniemożliwia pobieranie cen wyższych niż ceny konkurentów, monopolista może ustalić odmienne ceny dla różnych klientów. Jest to opłacalne, gdy można zidentyfikować grupy klientów, których krzywe popytu znacząco różnią się od siebie. Kiedy producent pobiera różne opłaty od poszczególnych klientów, mówimy, że różnicuje cenę. W warunkach doskonałego różnicowania cen krzywa popytu pokrywa się zatem z krzywą utargu krańcowego.

W gałęzi wolnokonkurencyjnej przedsiębiorstwo mające przewagę technologiczną może osiągać wysokie zyski, wynagradzające poniesione koszty badań, jedynie przejściowo. Naśladownictwo innych firm powoduje stopniową likwidację wszelkich zysków nadzwyczajnych. W przeciwieństwie do tego, obniżając swe krzywe kosztów, monopol może osiągać zyski nadzwyczajne trwale. Większe zasoby, jakie można przeznaczyć na prace badawczo-rozwojowe oraz większy potencjalny zysk z każdego udanego przedsięwzięcia czynią monopole bardziej innowacyjnymi od gałęzi wolnokonkurencyjnych. Stosując dynamiczne, długookresowe podejście i nie ograniczając się do jednorazowego statycznego rachunku, monopole mają niższe krzywe kosztów, co skłania je do ustalania niższych cen, a to z kolei przyczynia się do zwiększenia popytu.