Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne
Wykład 1, 02.10.2014 Dr n. med. J.Bielawska
POJĘCIA GERATRYCZNE
Geriatria
Termin wprowadzony w roku 1909 przez rosyjskiego psychologa Nikołaja A.Rybnikowa na oznaczenie gałęzi gerontologii i medycyny, która zajmuje się podstawowymi aspektami zdrowia i opieki zdrowotnej nad osobami starszymi, chorobami wieku starszego, diagnostyką, profilaktyką i leczeniem osób starszych.
Gerontologia
Nauka zajmująca się procesem starzenia się człowieka oraz naukowym badaniem wszelkich aspektów biologicznego, psychologicznego i społecznego starzenia się. Intresuje się kulturowo społeczną, polityczną i ekonomiczną stroną starzenia się ludzkości.
Stary- nieprawidłowo
Starszy- prawidłowo
Ciswestyzm
Dążenie do przyjęcia cech właściwych innemu okresowi życia, czyli „odmładzanie się” lub „postarzanie się” za pomocą określonego ubioru, fryzury, stylu zachowania itd.
Pedomorfoza
Termin używany w porównaniach na oznaczenie zachowania cech młodzieńczych w życiu dorosłym. Metaforycznie pedomorfozę określa się jako „młodość bez kalendarza”.
Ageizm
Określenie wprowadzone w 1969 roku przez Roberta N. Burlena na określenie stereotypizacji, dyskryminacji oraz uprzedzeń z powodu wieku.
Źródeł ateizmu doszukujemy się w stereotypach i uprzedzeniach dotyczących starości i starzenia się.
Ageizm określa się często jako narzucanie innym własnych przekonań na temat tego, co można lub powinno się robić w wieku starszym.
Brunon Synak, socjolog, wprowadził neologizm „ageizm”.
Do podstawowych rodzajów dyskryminacji ludzi starszych zalicza się:
Dystansowanie się: unikanie wchodzenia w bliskie relacje i nieformalne kontakty osobami starszymi, niepełnosprawnymi, niedołężnymi lub dementywnymi.
Dewaluowanie: upowszechnianie własnych przekonań o negatywnych właściwościach określonej grupy ludzi starszych i/lub niepełnosprawnych połączonych pogardą.
Delegitymizacja: polega na tym, że negatywny stosunek jednych ludzi do drugich zostaje utrwalony społecznie w postaci odpowiednich przepisów prawnych lub dyrektyw, sankcjonujących zaliczanie danej jednostki do negatywnej kategorii społecznej, pozbawionej pewnych praw, np.pozbawienie prawa do bezpłatnego przejazdu osoby wymagającej opieki, a zachowanie zniżki za przejazd opiekuna. Ograniczenie dostępu do ubezpieczeń społecznych osób starszych.
Segregacja: fizyczne izolowanie jednostki lub grupy osób od całego środowiska społecznego.
Eksterminacja: biologiczne wyniszczanie osób należących do określonej kategorii społecznej, np.chorób psychicznych, osób starszych.
Marek Tabin (socjolog) i Jerzy Jedlicki (historyk i publicysta) przez analogię do takich terminów jak: „rasizm” i „seksizm” utworzyli nowe określenie „wieksizm” („geriatryzm”).
Generacja sandwicz
Osoby, które przekroczyły wiek środkowy i znajdują się w okresie wieku dojrzałego (między 40.a 60 r.ż) i które muszą zadbać z jednej strony o młodą generację (wchodzące w samodzielne życie dorosłe dzieci), z drugiej strony o starsze pokolenie (rodziców w podeszłym wieku).
Określenie generacji sandwicz dotyczy także dziedziny ubezpieczeń społecznych i sytuacji, gdy aktywne osoby w średnim wieku muszą, jednocześnie ponosić koszty formacji młodej generacji (wykształcenie, zawód, usamodzielnienie się) oraz koszty zabezpieczenia społecznego pokolenia w podeszłym wieku, czyli utrzymania i emocjonalnego oraz finansowego wsparcia starszych rodziców.
Geraskofobia
Nienormalny i uporczywy lęk przed starzeniem się i starością, przed stawaniem się osobą starszą.
Wynika z obawy przed utratą niezależności, obniżeniem aktywności i sprawności po przejściu na emeryturę oraz upośledzeniem mobilności w starszym wieku.
Geraskofobię opisała Simone de Beauvoir (1908-1986)
„ Nienawidzę swego obrazu w lustrze. Nad oczami czapka, pod oczami nabrzmiałe worki, twarz zbyt pełna, wokół ust grymas smutku rysujący zmarszczki (…) pozostałą mi tylko zazdrość wobec młodej służącej, bo przed nią stało jeszcze życie, życie pozbawione przeczucia nieuchronnego końca, który odbiera człowiekowi wszystko łącznie ze sławą i powodzeniem”.
Geriorytm
Program aktywności starszego człowieka we współczesnym świecie i środek do osiągnięcia zdrowej i pogodnej starości, obejmujący gimnastykę, ruch oraz odpowiednio i rozsądnie dozowane obciążenie fizyczne osoby starszej.
Najważniejszą zasadą jest równomierne rozłożenie w czasie obciążenia fizycznego organizmu, dlatego ćwiczenia gimnastyczne obejmują 3 fazy stopniowego zwiększania i ostrożnego dawkowania wysiłków i bodźców- zazwyczaj codziennie w rytmie dwa razy dziennie po 15 minut
Gerodietetyka
Dział dietetyki zajmujący się racjonalnym żywieniem ludzi starzejących się i starszych, jakością i rodzajem pożywienia przeznaczonego dla osób starszych.
Jest to ważny element profilaktyki starzenia się.
Dieta ludzi starszych powinna być dietą NAKAZÓW a NIE ZAKAZÓW.
Osoby starsze powinny mieć stały rozkład posiłków, organizacja posiłków powinna być jednym z elementów ich czynnego stosunku do życia.
Posiłki powinny przeplatać się z ruchem fizycznym.
Konieczna jest troska w sposób podawania i spożywania posiłków.
Gerodoncja
To stomatologia geriatryczna.
Specjalistyczny dział stomatologii i geriatrii, zajmujący się chorobami narządu żucia i jamy ustnej oraz ich leczeniem w wieku starszym.
Gerohigiena = geratohigiena
Dział z pogranicza gerontologii, higieny i medycyny prewencyjnej.
Zajmuje się higieną osobistą, higienicznym trybem życia, zagadnieniami aktywnego wypoczynku ludzi starzejących się i starszych oraz badaniami czynników społeczno- higienicznych starzenia się i długowieczności, a zwłaszcza analizą wpływów różnorodnych stron trybu życia ludzi starszych na ich zdrowie, aktywność, długowieczność, zdolność do pracy.
Opracowuje zasady zapobiegania chorobom w okresie starzenia się i starości oraz sposoby utrzymania zdrowia w podeszłym wieku.
Gerokomania = sunamityzm
To pogląd, że mężczyzna może się odmłodzić przez utrzymywanie stosunków płciowych z młodymi dziewczętami na skutek przedostawania się z ich ciał substancji odmładzających.
Niektórzy uważają, że nie tyle sam stosunek płciowy co sama bliskość, ciepło, „tchnienie” młodego ciała powoduje odmłodzenie.
Król Dawid (ok.970 p.n.e) był już w podeszłym wieku kiedy znaleziono mu piękną dziewczynę Abisag, Sunamitkę, która zajmowała się pielęgnowaniem króla, usługiwała mu, ale król z nią nie współżył.
Dramat sunamityzmu przedstawiał także Karol Szymanowski w operze Hagith (1913)
Wyznawcą gerakomanii był holenderski lekarz Herman Boerhaave (1668-1738), który zalecił burmistrzowi z Amsterdamu sypianie między dwiema młodymi dziewczynami, jeśli chce odzyskać siłę i zdrowie.
Geront
Członek rady starców, w niektórych państwach starożytnej Grecji, np. Sparcie.
Gerontowie wybierani byli spośród obywateli, którzy ukończyli 60 r.ż.
Termin „geront” był synonimem „starca”
Poparcie takiej osoby (starszej) wiele znaczyło. Mogło także zmienić prawomocny wyrok śmierci, jeśli osoba starsza poręczyła za skazanego.
Geronotkracja
System sprawowania rządów przez osoby starsze, w którym dostęp do stanowisk władzy uzależniony był od osiągnięcia zaawansowanego wieku.
Rozumiane jest także jako system społeczny, w którym władza , doradztwo należą do najstarszych (mężczyzn) jako warstwy, bądź do szerokiego przedstawicielstwa tej warstwy.
Twórcą terminu „ gerontokracja” (1914) jest psycholog i etnolog brytyjski William Halse Rivers, który jednocześnie przedstawił koncepcję gerontokracji jako powszechnej zasady organizacji ludzkiej we współczesnym społeczeństwie rodowym,
W społeczeństwach pierwotnych były rządy starszyzny rodowej, a w starożytnej Sparcie- rządy geruzji, czyli rządy rady starców.
Gerontobiznes
Określenie o charakterze pejoratywnym, oznaczające działalność handlową, głównie firm farmaceutycznych i kosmetycznych, nastawioną na potrzeby segmentu osób starszych.
Przykładem są preparaty odmładzające, polecane przez nurt medycyny anti-aging oraz przez medycynę alternatywną, tj.Biosteron, DHEA, nazywany „fontanną młodości”
Zbigniew Kwieciński (1941) na V Zjeździe PT Pedagogicznego użył określenia „edukacyjny gerontobiznes” (2005) na oznaczenie przechodzenia emerytowanych nauczycieli akademickich z uczelni państwowych do uczelni prywatnych.
Przykład: kremy z niebieską nakrętką, odrębne półki itd.
Gerontodemografia
Zajmuje się min.uwarunkowaniami i konsekwencjami społeczno-demograficznymi starzenia się ludności oraz sposobami pomiaru demograficznego starzenia się.
Gerontoetyka
Nowa dziedzina nauki z pogranicza etyki i gerontologii, zajmująca się etycznymi aspektami gerontologii.
Gerontoetyka jest refleksją etyczną, teoretyczną, która na czysto racjonalnej podstawie i bez odniesienia do tradycji autorytetu bada naturę tego co sprawiedliwe i niesprawiedliwe dla osób starszych.
Wychodząc z fundamentalnych wartości etycznych w medycynie: sprawiedliwość, dobroczynność, nienadużywanie władzy, autonomia i szacunek- gerontoetyka ustanawia podstawę etycznej umowy między starzejącym się i/lub starszym pacjentem a pracownikiem medycznym.
Wspomaga tworzenie etycznego kodeksu zawodowego zajmującego się osobami starszymi.
To także moralnie trudne problemy eutanazji, bioetyki, eksperymentów farmaceutycznych i medycznych oraz etyczne aspekty przeżywania starszego wieku (umiejętność korzystania z wolności, akceptacja własnej natury, realizowanie własnego człowieczeństwa..)
Gerontofilia
To przeciwieństwo gerontofobii.
Oznacza upodobanie do przebywania w towarzystwie ludzi starszych, dostrzegania ich zalet: doświadczenia, mądrości życiowej, tolerancji
W seksuologii polegająca na wykazywani pociągu seksualnego wyłącznie do partnera w znacznie starszym wieku i ze znacznie zaawansowanymi starczymi zmianami w wyglądzie.
Ciało osoby starszej pełni tu rolę specjalnego fetysza.
Przeważnie dotyczy młodych mężczyzn (mniej młodych kobiet) poszukujących dużo starszej od siebie partnerki/partnera z powodów w pełni seksualnych.
Gerontofobia
Niechęć do ludzi starszych, pejoratywne wyobrażenia na ich temat i negatywne postawy wobec osób starszych.
Amerykański gerontosocjolog Joseph Hans Bunzel określił gerontogobię jako „ nierozsądny strach i/lub uczucie nieracjonalnej nienawiści wobec osób starszych”.
Odmianą jest GERASKOFOBIA – logicznie nieuzasadniony lęk przed starzeniem się i byciem starym człowiekiem.
Gerontologia
Nauka zajmująca się procesem starzenia się. To wielodyscyplinarna dziedzina nauki i wiedzy. Dzieli się na:
Gerontologię medyczną: obejmującą geriatrię, geronotohigienę i psychogeriatrię
Gerontologię społeczną: w jej obrębie psychologię, socjologię, pedagogikę starzenia się i starości.
Gerontologię eksperymentalną lub doświadczalną: z takimi subdyscyplinami jak: biologia starzenia się, gerontofizjologia.
Profilaktyka gerontologiczna.
Określenie gerontologia na oznaczenie nauki o starości wprowadził w 1903 roku mikrobiolog rosyjski (osiadły we Francji) Ilja I. Miecznikow (1845-1916).
Gerontologia behawioralna- badanie wszelkich psychologicznych aspektów starzenia się oraz problemów osób starszych.
Gerontologia edukacyjna- termin wprowadzony w 1970 r.przez Howarda Y. McClusky`ego na oznaczenie działu teorii i praktyki gerontologii i pedagogiki społecznej. Zajmuje się uwarunkowaniami życia i edukacji, samokształcenia oraz nauczaniem przez osoby starsze. Obejmuje także działalność oświatowo-informacyjną na temat starości prowadzoną dla społeczeństwa oraz szkolenie osób, które pracują z osobami starszymi. Działa Stowarzyszenie Geronotlogii Edukacyjnej.
Synonimy: edukacja geriatryczna, edukacja gerontologiczna, geragogika, geragogia, gerontopedagogika, gerontologia wychowawcza, pedagogika gerontologiczna, pedagogika starzenia się i starości, wychowanie do starości.
Gerontologia finansowa: samodzielna dyscyplina badawcza z pogranicza gerontologii i finansów (1988). Zajmuje się procesami gromadzenia zasobów pieniężnych i dysponowania nimi przez ludzi starszych, a także kształtowaniem ram instytucjonalnych w tym zakresie.
Jest dyscypliną budowaną na związkach finansów z ekonomią, biologią, psychologią, socjologią, demografią. Dąży do zrozumienia całościowego, życiowego bogactwa doświadczeń oraz aspiracji ludzi starzejących się i ich rodzin.
Gerontologia interwencyjna- określenie wprowadzone przez Paula Baltesa na oznaczenie działu gerontologii, którego zadaniem jest nie tylko opisywanie i wyjaśnianie sytuacji ludzi starszych we współczesnych społeczeństwach, ale i zmiana tej sytuacji ludzi starszych. Jej celem jest profilaktyka, terapia, rehabilitacji, reaktywizacja, czyli przywracanie ludziom starszym aktywność i niedopuszczenie do obniżenia zdolności poznawczych i społecznych. W obrębie tego działu mieści się problematyka przygotowania do starości.
Gerontologia międzykulturowa- dziedzina gerontologii zajmująca się empirycznym badaniem ludzi starzejących się należących do różnych grup kulturowych, w których zachowaniu- pod wpływem rozmaitych doświadczeń-występują przewidywalne oraz istotne statystycznie różnice.
Zajmuje się także procesem starzenia się w skali światowej, ujmowanym porównawczo na płaszczyźnie społecznej, ekonomicznej, historycznej, biologicznej.
Od 1986 roku w USA wydawane jest czasopismo „Journal of Cross- Cultural Gerontology” poświęcone zagadnieniom gerontologii porównawczej i międzykulturowej.
Gerontologia narracyjna- dział studiów i badań, w których może ujawniać się wewnętrzna perspektywa procesu starzenia się jednostki, dzięki zastosowaniu metody biograficznej i/lub narracyjnej.
Gerontologia prewencyjna- dział ukierunkowany na zapobieganie nieprawidłowemu starzeniu się.
Gerontoseksuologia- dział z pogranicza gerontologii i seksuologii, zajmujący się życiem seksualnym i jego zaburzeniami w okresie starzenia się i starości, seksualnością i zachowaniami seksualnymi w późnym wieku, w tym również osób o odmiennej niż heteroseksualna orientacji seksualnej.
Gerowiktymologia- dział kryminologii i gerontologii zajmujący się ofiarami przestępstw, będącymi w starszym wieku, jak również ofiarami patologii społecznej, np. nadużyć i przemocy, oraz innych zdarzeń skutkujących krzywdą człowieka starszego. Bada także przypadki przestępstw popełnianych przez osoby starsze.
Parentyfikacja- przejęcie przez dorosłe dziecko opieki nad rodzicem starszym. Zdaniem Franka Pittmana nieporozumienia powstają wtedy, gdy dzieci nie dostrzegają pragnienia i potrzeby rodziców, aby prowadzić niezależne życie. Dorosłe dziecko może stać się autokratą, a rodzic osobą zależną i podporządkowaną.
Syndrom Gauguina- oznacza takie zachowanie, przez które osoba starsza usiłuje odnaleźć swoje autentyczne „ja”, aby narodzić się na nowo, przeprowadzić istotną zmianę osobowości lub wytworzyć nową tożsamość poprzez zmianę środowiska.
To poszukiwanie krainy marzeń. Wynik dokonanej autorefleksji związanej z dotychczasowym stylem i sposobem życia.
To wynik narastającego nieporozumienia ze strony otoczenia, frustracja przeszłością i teraźniejszością.
Skutkuje diametralną zmianą w życiu- łącznie z porzuceniem dotychczasowych ról i zadań, które dotąd uznawaliśmy za bardzo ważne.
Syndrom pochodzi od nazwiska malarza francuskiego, przedstawiciela postimpresjonizmu, Paula Gaugina (1848-1903), który pewnego dnia zrezygnował ze stabilizacji życiowej i podjął ucieczkę od cywilizowanego świata, kiedy był już bardzo dojrzałym artystą- to był przełom w jego życiu.
Podobnie zachował się belgijski poeta i piosenkarz Jacques Berl (1929-1978), który pod koniec swojego życia wyjechał na „wyspy szczęśliwe”, aby tworzyć z dala od współczesnej cywilizacji.
Prawo Gompertza (prawo śmiertelności)
Zostało ogłoszone w 1825 roku przez angielskiego matematyka Benjamina Gompertza (1779-1865), a uogólnione w 1867 roku przez Williama M.Makehama (1807-1892), mówiące że starzenie się to wzrost śmiertelności z wiekiem osobnika w określonej grupie wiekowej, tj.wzrost prawdopodobieństwa śmierci w kolejnym okresie, roku życia badanej osoby.
Test śmiertelności
Został opracowany przez amerykańskiego geriatrę Się J.Lee i współ. Stosowany jest u osób po 60 r.ż
To zestaw 12 pytań do prognozowania ryzyka śmierci w ciągu najbliższych czterech lat. Obejmuje podstawowe wskaźniki:
Wiek: (60-64 lata 1 pkt, 65-69 lat 2 pkt, 70-74 lata 3 pkt, 75-79 lat 4pkt, 80-84 lata 5 pkt, 85 lat i powyżej- 7 pkt)
Płeć (kobieta 0 pkt, mężczyzna 2 pkt)
Wskaźnik masy ciała (BMI więcej niż 25- 0 pkt, mniej niż 25 -2 pkt)
Choroby (cukrzyca, nowotwór, przewlekłe choroby płuc i krążenia- po 2 pkt, nałóg 2 pkt)
Trudności: z dbaniem o higienę, kąpielą, liczeniem pieniędzy, płaceniem rachunków, przejściem dłuższego dystansu- po 2 pkt, w każdej kategorii oraz przenoszeniem większych obiektów np. krzesła 1 pkt)
Wyniki należy zsumować i określić prawdopodobieństwa ryzyka śmierci w procentach na podstawie norm: 0-5 pkt 4%, 6-9 pkt 15 %, 10-13 pkt 42%, 14 pkt 64%
Prawo Ribota
Przedstawione przez psychologa francuskiego Théodule-Armanda Ribota (1839-1916) prawo dotyczące „odpamiętywania”
Zdaniem Ribota degradacja pamięci w starszym wieku powoduje, że wspomnienia, jakie uformowały się wcześniej, zostaną odsłonięte, ponieważ usuwają się zdarzenia zapamiętywane później, a pamięć krótkoterminowa ustępuje miejsca pamięci długoterminowej.
Prawo Ribota wyjaśnia przekonanie, że starsi ludzie pamiętają wcześniejsze zdarzenia swojego życia znacznie lepiej niż zdarzenia z ostatnich lat.
Syndrom ocalałego
Opisany przez Williama G.Niderlanda (1904-1993) w 1961 roku.
Szczególny zespół zmian poczucia tożsamości i charakteru występujący u ocalałych i żyjących obecnie ofiar Holokaustu i byłych więźniów obozów koncentracyjnych, łagrów sowieckich i więźniów politycznych.
To forma stresu pourazowego.
Termin wprowadzony do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Urazów pod koniec lat 60. XX wieku.
Zespół z kliniki psychiatrycznej AM w Krakowie, prowadził badania w/w grup osób. Z biegiem lat u badanych ujawniały się coraz silniejsze, psychiczne, późne następstwa wegetacji w obozach i łagrach, które znacznie przyspieszały proces starzenia się i/lub zaburzały ten proces.
Objawy: strach przed głodem, bezsenność, bóle głowy, gromadzenie żywności, przewlekły lęk, stany apatyczne, zaburzenia świadomości, wycofanie się z kontaktu z innymi ludźmi, zaburzenia zachowania.
Badani byli: przesadnie rygorystyczni, bardzo skrupulatni, bali się hałasu, wystrzałów krwi, krat, drutów, ogrodzeń, ludzi w mundurach, pasiastych tkanin, koców, szczekania, słoty, mgły, zimna, mrozu. Na noc przygotowują odzież i mały bagaż, aby szybko się ubrać i wyjść w „razie potrzeby”, zerwani ze snu siadają plecami do ściany, aby widzieć całe pomieszczenie.
Ważne: „silne poczucie winy, że jednak przeżyli mimo wszystko oraz wewnętrzne rozdarcie i wina, za poczucie szczęścia, że się ocalało, a zarazem głębokie, duchowe cierpienie z powodu przegranego życia, chociaż się przeżyło”
Teoria „ciała jednorazowego użytku”
Teoria została opracowana w 1977 roku przez Toma Kirkwooda (ur.1951 r.)
Koncepcja zakłada istnienie korelacji pomiędzy długowiecznością a liczbą potomstwa.
Badanie „Genetyczne i środowiskowe czynniki długowieczności polskich stulatków”, prowadzone w latach 2001-2005, wykazały, że polskich stulatków bez względu na płeć, charakteryzuje niska dzietność, a kobiety późne macierzyństwo.
Teoria Kirkwooda łączy podejście ewolucyjne z fizjologicznym.
Zakłada, że starzenie się powstało na drodze ewolucji jako wynik ograniczeń inwestycji w utrzymanie i naprawę komórek somatycznych organizmu, spowodowanych wieloma czynnikami związanymi z rodzeniem i wychowaniem dzieci.
Gerotranscendencja
Określenie wprowadzone w 1989 roku przez szwedzkiego gerontosocjologa Larsa Tornstama i oznacza zmiany perspektywy życiowej osób starszych- od światopoglądu materialistycznego i racjonalnego- do kosmicznego i transcendentnego.
Syndrom króla Leara
Dotyczy planowania emerytalnego i zbyt wczesnej i pochopnej sukcesji.
Król Lear, bohater sztuki W. Szekspira „ubogi szlachcic, porażony wiekiem i bólem, nazbyt ufny wobec swoich dzieci”-zdecydował podzielić królestwo pomiędzy swoje córki, ze str.których spotkała go wielka niewdzięczność.
Syndrom króla Leara jest pierwszym opisem przemocy wobec os.starszej i dramatycznym przykładem retrospektywnego przeglądu życia (stary, schorowany i wygnany król umiera, poznawczy prawdziwą naturę ludzką)
Szekspir napisał „głębiej niż ząb węża, rani niewdzięczność dziecka!”
Synonimiczne określenie tego zespołu to „syndrom ojca”
Inne ugruntowane dyscypliny:
Gerontopsychologia
Gerontosocjologia
Gerontoterapia
Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne
Wykład 2, 02.10.2014 Dr n. med. Jolanta Bielawska
PROCES STARZENIA SIĘ
W przebiegu procesu starzenia się uwzględniamy następujące problemy:
Punkty wyjścia do gerontologicznego spojrzenia na starość.
Zmiany związane z procesem starzenia się.
Przebieg drogi życiowej.
Ad.1
Starzenie się jest częścią normalnego procesu związanego z życiem ludzkim. Następstwo wcześniejszych faz życiowych. Tworzenie życiorysu ze swoistymi możliwościami i ograniczeniami. Starość jest częścią stopniowego zakańczania się postępującego procesu życia ludzkiego.
Życiowe funkcje i możliwości ulegają zmianom wraz z wiekiem. Proces aktywny, proces ciągłego dopasowywania się do nowych sytuacji i zmian. Okres, w którym ludzie muszą zakończyć historię swojego życia nadając mu nowe znaczenie.
Starość widziana jest jako faza, która cechuje się dużymi zmianami. Przebiega indywidualnie i każdy przeżywa go we własny sposób mimo istotnych ogólnie przyjętych cech wspólnych.
Starzenie się pogłębia indywidualne różnice. Nadawanie im własnego znaczenia ma istotny wpływ na proces starzenia.
Ad.2
Zmiany kondycji fizycznej. Stale obniża się jakość funkcji organizmu, każda czynność wymaga dłuższego czasu i uwagi, krótsze są okresy, w których osoba czuje się rześka.
Zmiany w psychice
Zmiany w postrzeganiu. Odbiór i przetwarzanie informacji, procesy pamięciowe, koncentracja uwagi wymagają więcej czasu. Niesłusznie określa się to mianem obniżonej sprawności intelektualnej.
Zmiany życiowe w różnych okresach rozwojowych. Samodzielność, identyfikacja, poczucie własnej wartości, dystans do kolejnych ról życiowych i społecznych, przechodzenie w jesień życia i akceptacja obniżających się możliwości, dokonanie przeglądu własnego życia.
Nadawanie głębszych treści życiu. Znalezienie bilansu życiowego, konieczność akceptacji zbliżającego się końca, konfrontacja dokonań.
Wpływ na przebieg własnego życia. Zdobywanie doświadczenia życiowego, mądrości życiowej, potrzeba przekazywania mądrości życiowej, odbieranie życia jako pełniejsze.
Strategia życiowa. Upór czy strategia życiowa? Poszukiwanie inf., podejmowanie decyzji, hamowanie się, podejmowanie problemu.
Kontakty społeczne
Oczekiwania społeczne. Funkcje i zadania społeczne, własne poglądy na temat ich wykonania, konieczność dopasowania się do oczekiwań społecznych
Aktywność socjalna. Zmiana obowiązków i ról społecznych, zmiana sytuacji finansowej, zmiany kontaktów towarzyskich.
Ad.3
Osobowość
Okazywanie uczuć
Nadwrażliwość na strach
Temperament
Czas i środowisko. Czas w którym się urodził, kraj, rodzina, rozwój. Istnienie wspólnych i odmiennych przeżyć.
Przebieg ludzkiego życia. Różnorodne życiowe zdarzenia obecne w przeszłości, ich wpływ na życiowe wybory i decyzje, nadanie im znaczenia.
Antisa Chwiczawa ur. 8.07.1880, zm.w wieku 132 lat. Tak przynajmniej wskazują dokumenty, którymi posługiwała się Gruzinka-długowieczność.
Kompleksowa Ocena Geriatryczna
Cel profesjonalnej opieki medycznej: poprawa jakości świadczonych usług na rzecz określonej grupy odbiorców- np.populacji osób starszych.
Podstawą, na której opierają się fundamenty opieki to:
Holistyczna wizja człowieka i zdrowia,
Samoopieka, opieka wzajemna, opieka profesjonalna,
Różnorodność i jakość ludzkich potrzeb.
Osoby starsze codziennie stają przed zadaniem dostosowania się do nowych, trudnych sytuacji, tj.:
Zmiany kondycji fizycznej i psychicznej
Zmiany towarzyszące starzeniu się
Starzenie się jako proces indywidualny przebiega w różnych kierunkach
Starzenie się zwyczajne, z lekko odczuwalnymi stratami i deficytami, bez widocznej patologii
Starzenie się pomyślne, kiedy czynniki zwane predykatorami starości odgrywają rolę neutralną lub pozytywną i spowalniają proces starzenia się
Starzenie się patologiczne, z szybko postępującym upośledzeniem wielu funkcji życiowych organizmu i występowaniem licznych jednostek chorobowych, czyli tzw.polipatologią
Metody oceny sprawności funkcjonalnej
Kompleksowa ocena geriatryczna jest wielokierunkowym procesem diagnostycznym, który wymaga współpracy interdyscyplinarnej. Służy wielu celom doraźnym i długofalowym obejmującym:
Wielokierunkowe działania diagnostyczne,
Opracowanie ogólnego i długofalowego planu leczenia oraz kontroli okresowych
Organizowanie przebiegu leczenia, rehabilitacji i terapii, edukacji,
Określenie potrzeb w zakresie opieki podstawowej, opieki długoterminowej w warunkach stacjonarnych, półstacjonarnych i domowych,
Poznanie potrzeb w zakresie wsparcia rodzinnego i socjalnego, sytuacji materialnej oraz warunków życia osób starszych,
Ocenę jakości życia osób starszych.
Pod pojęciem KOG
Rozumiemy proces wszechstronnego badania, które obejmuje ocenę problemów zdrowotnych, sprawności fizycznej, stanu psychicznego, poziomu wsparcia społecznego ( w tym pomocy rodzinnej), sytuacji materialnej oraz warunków życia osoby starszej.
Badanie to prowadzone jest przez zespół składający się zawsze z: lekarza, pielęgniarki, pracownika socjalnego.
W zależności od potrzeb pacjenta w zespole mogą współdziałać: opiekunka środowiskowa, fizjoterapeuta, terapeuta zajęciowy, logopeda, psychoterapeuta, dietetyk, lekarze innych specjalności ( np.psychiatra, neurolog, reumatolog).
Koncepcja wszechstronnej oceny geriatrycznej (KOG) stała się jedną z fundamentalnych zasad postępowania w geriatrii.
Pozwala ona uporządkować proces diagnozowania i kwalifikowania do określonych procedur medycznych i świadczeń. Tym samym umożliwia właściwe dostosowanie opieki do stanu pacjenta w wieku podeszłym.
Chociaż KOG zawiera wiele elementów typowego badania lekarskiego, kładzie jednak nacisk na:
ocenę funkcjonowania i jakości życia osoby starszej,
kompleksowość badania,
interdyscyplinarność zespołu diagnozującego,
stosowanie wystandaryzowanych narzędzi pomiaru.
Początki KOG
Już w latach 30. XX wieku Feruson Anderson, Marjory Warren i Lionel Cosin po raz pierwszy sformułowali zasady oceny pacjentów w podeszłym wieku. Ich starania doprowadziły w 1948 roku do formalnego uznania geriatrii jako odrębnej specjalizacji lekarskiej w Wlk.Brytanii. 25 lat później T.Franklin Williams opisał metodę ambulatoryjnej oceny czynnościowej chorych w starszym wieku. Wysiłki tych badaczy stworzyły podstawy do organizowania interdyscyplinarnych zespołów terapeutycznych określanych jako geriatryczne zespoły ds.oceny i leczenia, jak również dały podwaliny do rozwijanej dzisiaj kompleksowej oceny geriatrycznej- KOG.
KOG stała się jedną z fundamentalnych zasad postępowania w geriatrii i gerontologii. Wymaga stosowania wystandaryzowanych narzędzi pomiaru.
Ocena czynnościowa
Skala oceny podstawowych czynności w życiu codziennym- Skala KATZA (ADL), niska punktacja świadczy o niezdolności do samodzielnego funkcjonowania: ubierania się, utrzymania higieny, korzystania z toalety, kontroli zwieraczy, przemieszczania się, spożywania posiłków
Skala oceny złożonych czynności życia codziennego- Skala LAWTONA (LADL), ocena zdolności funkcjonowania w obecnym otoczeniu, pozwala na przybliżone zobiektyzowanie potrzeb chorego w zakresie opieki i pomocy.
Skala oceny sprawności chorego- Skala BARTHEL, wymagana przy kwalifikacji do placówek opiekuńczych,
Skala samoobsługi,
Badania psychologiczne
Ocenia stanu fizycznego
Skala oceny równowagi i chodu- Skala TINETTI, zbiorcza ocena funkcji układu nerwowego i kostno-stawowego,
Ocena ryzyka upadków- Skala TINETTI, niska ocena wskazuje na potrzebę wyposażenia badanej osoby w poręcze, dodatkowe oświetlenie itd.
Skala oceny ryzyka powstawania odleżyn- Skala NORTONA, DOUGLAS, WATERLOW, CBS, w celu ukierunkowania działań zapobiegawczych,
Skala oceny stanu odżywiania- Skala MNA,
Skala oceny ryzyka operacyjnego (grupowanie chorych zakwalifikowanych do zabiegu operacyjnego z wyboru, ze wskazań życiowych oraz kierowanych do leczenia paliatywnego)
Skala niewydolności układu krążenia- NYHA,
Kanadyjska skala oceny choroby wieńcowej- APACHE
Ocena stanu umysłowego
Skala oceny czynności poznawczych- skala FOLSTEINA (MMSE), bada najważniejsze aspekty sprawności umysłowej: orientację, zapamiętywanie, liczenie, koncentrację uwagi, pamięć świeża i funkcje językowe,
Skrócony test sprawności umysłowej- HODGINSONA,
Skala niedokrwienia- Skala HACHINSKIEGO, pozwala zróżnicować otępienie naczyniowe i chorobę Alzheimera,
Skala depresji HAMILTONA, ocenia stan emocjonalny, lęk, depresję,
Geriatryczna skala oceny depresji YESAVAGE`A
Ocena socjalno-środowiskowa
Ocena ta powinna być przeprowadzona z udziałem pracownika socjalnego i rodziny. Jej celem jest określenie sieci kontaktów pacjenta z otoczeniem, ustalenie potrzeb w zakresie opieki, analiza możliwości sprawowania opieki przez rodzinę lub opiekunów, konieczność wsparcia instrumentalnego emocjonalnego.
Możliwości wykonywania czynności dnia codziennego (wykonywanie prac domowych, zakupy, przygotowanie posiłku, korzystanie z telefonu, samodzielne przyjmowanie leków, gospodarowanie pieniędzmi) określa ją wspomniana wyżej skala oceny złożonych czynności życia codziennego LADL i skala BARTHEL.
- wywiady środowiskowo-rodzinne
- obserwacja bieżąca.
Ocena w zakresie opieki długoterminowej
Utrzymanie lub poprawa poziomu niezależności i samoopieki jest celem tak głównych zainteresowanych, jak też celem całej ochrony zdrowia, głównie opieki geriatrycznej i gerontologicznej.
W tym celu uzupełniamy wiedzę medyczną o potrzebach i możliwościach starszego pacjenta:
Wywiad ukierunkowany na dane schorzenie
Ocena dokonanych pomiarów parametrów życiowych, świadczących o nieprawidłowym funkcjonowaniu poszczególnych układów,
Ocena stanu nawodnienia i odżywienia – BMI, WHR, karta bilansu wodnego.
Ocena odleżyn już istniejących – Skala TORRANCAE`A
Ocena stanu higienicznego i zaopatrzenia w środki higieniczne,
Ocena deficytu samoopieki i samo pielęgnacji- skala zależności od opieki CDS,
Kwalifikacja pacjenta do właściwej kategorii opieki pielęgniarskiej.
Pielęgniarstwo geriatryczne
30.10.2014 dr n. med. J.Bielawska
Psychospołeczne mechanizmy starzenia się i starości
Adaptacja do starości. Przystosowanie się do starości
Proces wielowymiarowy przystosowania się jednostki do procesu starzenia się i nieuchronnej starości.
To sztuka radzenia sobie z codziennymi problemami dzięki sprawowaniu kontroli nad perspektywą starzenia się oraz jakością życia w warunkach skumulowanego doświadczenia utraty najważniejszych wartości:
Wg niemieckich gerontopsychologów Paula Geltersa(?)…..
1. Utraty zdrowia, kondycji, atrakcyjności fizycznej spowodowane stopniowym słabnięciem niemal wszystkich narządów organizmu oraz mnogą patologią, czuli występowaniem kilku dolegliwości.
2. Utraty bliskich osób, tj.małżonka, krewnych, przyjaciół.
3. Utraty statusu społecznego i ekonomicznego w wyniku przejścia na emeryturę
4. Utraty przydatności i prestiżu, na co nakłada się wizja zbliżającej się śmierci.
Adaptacja w wieku starszym.
Przebieg procesu adaptacji jest jednym z kryteriów medycznych i psychologicznych starości.
Wraz ze starzeniem czas adaptacji sukcesywnie się wydłuża.
Adaptacja osoby starszej, jej czas i skuteczność zależą m.in. od stopnia aprobaty nowej sytuacji, jej odmienności, realności celu przystosowania. Pozytywnych wzmocnień nagradzających dostosowanie do nowej sytuacji oraz pomocy środowiska.
Osoby starsze charakteryzuje zmniejszenie zdolności adaptacyjnej do zachodzących zmian. Wiąże się to z mniejszą wytrzymałością i ubytkiem energii biologicznie słabszego człowieka starszego i może powodować zachwianie jego równowagi ustrojowej, czyli wpłynąć na proces homeostazy.
Cechą osób w starszym wieku jest niechęć do wszelkiego rodzaju zmian w ich osobistym życiu.
Starzenie się i adaptacja są procesami przeciwstawnymi: starzenie się to proces petryfikacji, czyli utrwalania się określonych, utartych sposobów zachowań, natomiast przystosowanie jest wyrazem gotowości do akceptacji częstych zmian.
Klinicznym przejawem pogarszania się adaptacji w podeszłym wieku jest „geriatryczny syndrom nieprzystosowania” , powstający zwykle w wyniku chronicznego stresu psychospołecznego lub biologicznego. Zespół ten manifestuje się najczęściej w zaburzeniach układu immunologicznego i krążenia, a jego następstwem mogą być częste infekcje, zapalenia płuc, zawał serca.
Adaptacyjno-regulacyjna teoria starzenia się
To koncepcja starzenia się zaproponowana przez Władimira W.Florkisa (1924-1999)
Teoria ta mówi, że w procesie starzenia się uruchamiane zostają mechanizmy adaptacyjne, które powodują zmiany regulacyjne, podwyższając życiowo ważne parametry wewnętrznego środowiska org.i w konsekwencji wpływając na przedłużenie życia.
Teoria ta uwzględnia związki pomiędzy ewolucją a długowiecznością.
Badania prowadzone nad reprezentatywnymi grupami os.starszych wykazały znaczną różnorodność w zakresie sprawności psychofizycznych, stanu zdrowia , sprawowanych roli społecznych, oczekiwań potrzeb, warunków życia.
W miarę starzenia się postępuje kostnienie systemu wartości.
Społecznie akceptowane wartości są w coraz mniejszym stopniu funkcjonalne, a są uznawane dlatego, że zostały kiedyś zinternalizowane i coraz częściej są nieadekwatne wobec obiektywnych i subiektywnych potrzeb człowieka.
Z ograniczeniem ich funkcjonalności wiąże się postępujące ze starzeniem się, przesuwanie się wartości ze sfery realizacji do sfery świadomości.
W związku z nasileniem zaburzeń homeostazy zmniejsza się przystosowanie do środowiska biologicznego, społecznego-wyrazem tego będzie narastające poczucie przeszłości jego czasu, który już nie rodzi nowych frustracji.
Z kostnieniem systemu wartości wiąże się usztywnienie mechanizmu kształtowania postaw (nie będą elastyczne, podążające za zmieniającymi się układami bodźców płynących z otoczenia, będą charakteryzować się stałym stosunkiem do różnych przedmiotów)- postępować będzie zmniejszające się poczucie bezpieczeństwa w sferach: psychicznej i fizycznej.
Chęć lub niechęć dokonywania późniejszych zmian w swoim życiu.
Wiąże się z życiowym doświadczeniem, które z jednej strony daje poczucie własnych dotychczasowych dokonań i mniejszej potrzeby podejmowania nowych zadań, a z drugiej str. Poczucie świadomości, że nie jest możliwe wybiórcze dokonywanie zmian, ponieważ różne sfery życia wiążą się immanentnie, choć w różny sposób ze sobą.
Nakłada się na to realistyczna ocena własnych możliwości wewnętrznych i zewnętrznych zmniejszających się, decydujących o sukcesie podejmowanych działań.
Prowadzi to w konsekwencji do poczucia braku szans.
Nasilenie poczucia zagrożenia agresją innych
Wiąże się z poczuciem zagrożenia z zewnątrz i tendencją do przenoszenia wartości ze sfery realizacji do sfery świadomości, gdyż zamiast podejmować skuteczne działania zapobiegawcze os.odczuwająca lęk kultywuje swój strach.
Stan taki może być wynikiem uogólnienia wynikającego z braku poczucia bezpieczeństwa w innych sferach życia.
W takim wypadku niestereotypowe działania obcych mogą być traktowane jako kroki na pewno „przeciw” a często jako agresja.
Lęk przed nimi jest nośnikiem wielu treści wiążących się z przyjętą definicją starości. Mają one charakter zarówno psychologiczny jak i społeczny.
Chęć seperowania się od innych- obcych
Wiąże się ze zmniejszeniem aktywności psychicznej oraz trudnościami szybkiej adaptacji w kontaktach z ludźmi, a także z otoczeniem.
Wiąże się również z lękiem przed „nowym”,nieznanym, niespodziewanym, co w mniejszym lub większym stopniu występuje zawsze, gdy człowiek opuści środowisko domowe.
Taka postawa wynika m.in. z poczucia odrzucenia, chęci ograniczenia własnej aktywności do rzeczy znanych, bliskich, bezpiecznych, a więc budzących zaufanie.
Sytuacje i stopień odrzucenia mogą podlegać w dużym stopniu modyfikacjom w zależności od tego, jaki jest poziom ukształtowania środowiska ludzkiego i rzeczowego na miarę potrzeb i odmienności tych potrzeb.
Świadomość piętrzenia się potrzeb
Jest wynikiem obiektywnego natężenia występujących trudności, jak i subiektywnego odczucia ich stopnia.
Dokładne rozgraniczenie w indywidualnym przypadku między tym co obiektywne a co subiektywne jest trudne do przeprowadzenia.
Odp.charakteryzują zarówno świat zewnętrzny (piętrzący lub niwelujący trudności) jak i świat wewnętrzny, stan psychiczny,a więc odporność na stres i gotowość przezwyciężania isteniejącyh trudności wiąże się z preferowanym kulturowym ideałem osobowości, który jest osadzony w kulturze, obyczajowości, systemach wartości funkcjonujących w danej społeczności-a to decyduje o stereotypach postaw w różnym wieku.
Zdrowie i stosunek do spraw z nim związanych
Pełni ważne funkcje w zagadnieniu starości psychospołecznej.
Brak zdrowia jako dysfunkcja biologiczna towarzysząca procesom starzenia się org.występuje obiektywnie i stanowi realne zagrożenie najwyższych wartości, jaką jest życie.
Nie pozostaje ono bez wpływu na sytuację psychiczną i społeczną.
Wyrazem tego jest skłonność do przesuwania zdrowia na wyższe miejsce w systemie wartości, niepokój o zdrowie i życie oraz podejmowanie działań będących wyrazem stałej troski o własne zdrowie, a także skłonności do zaniżania samooceny swego zdrowia.
Skłonność do rezygnacji z czegokolwiek na rzecz dbałości o zdrowie.
Zdrowie zostaje przesunięte na najwyższe miejsce w systemie wartości.
To m.in.obawa przed „dużymi szybkościami”.
Stałe stosowanie leków. Stała samoocena zdrowia.
Wielość pyt.o zdrowie są bardzo liczne, co potwierdza pośrednio synergicznie oddziaływanie starzenia się psychicznego i społecznego.
Skłonność do niepokoju o zdrowie i życie.
Ściśle wiąże się z zagadnieniem powyższym. Związana jest zarówno ze zdrowiem fizycznym, a także psychicznym-świadomością wpływu jaki wywierają zmiany biologiczne na funkcjonowanie psychiczne i społeczne.
Wzrastające dysfunkcje fizyczne wywołują i nasilają lęki i niepokoje o przyszłość i poczucie bezpieczeństwa.
Wywołuje poczucie zagrożenia wynikające z ograniczonych kontaktów z szerokim gronem znanych osób. Widoczne jest więc wyraźnie synergiczne oddziaływanie procesów bio-, psycho-, społecznych.
Poczucie zagrożenia wynikające z poczucia niemocy
Jest typową reakcją na stresy, jakimi są działania na rzecz osiągnięcia celu, obejście przeszkody, czyli zmiana drogi prowadzącej do celu, fiksacja celu, czyli zmiana celu na możliwy do osiągnięcia, nie prowokujące na dłuższą metę rozmyślań o sprawach przykrych (chorobach, trudnościach w poruszaniu się).
Jest raczej koncentrujące się na aktywności- chociaż z różnym skutkiem.
Zaniżona samoocena zdrowia
Wynika z reakcji na stres i z typowych także rozwiązań o czynnikach stresu-bez podejmowania działąń i prób wyjścia.
Częste rozmyślania o przykrych sprawach jest świadectwem niemocy i pasywności.
Stałe poczucie niemożności pogłębia sytuację stresową, która łączy się w immanentną całość z poczuciem stałego zagrożenia.
Na zasadzie sprzężenia zwrotnego rodzi się poczucie braku szans.
Deprywacja funkcji biol.org.prowadząca do ograniczenia kontaktów z otoczeniem.
Na pograniczu zagadnień zdrowia, łączącymi je ściśle z zagadnieniami psychicznymi stają się kwestie związane z dysfunkcjami fizycznymi- dotkliwymi w kontaktach społecznych.
Jedną z nich jest często towarzyszącą starszej osobie w późniejszym stadium autogenezy jest upośledzenie słuchu.
Ze wzrostem natężenia tej dysfunkcji zwiększają się trudności w kontaktach społecznych, co prowadzi przez wzrastającą niechęć otoczenia+odrzucenie- do zmian psychicznych będących pierwotnie reakcją na odrzucenie, potęgowanych przez izolację.
Pogłębiająca się izolacja, trudności interpretacyjne napływających nowych bodźców prowadzą do zachowań nieadekwatnych do tych bodźców, do nieporozumień pogłębiających odrzucenie, a w rezultacie do obniżenia się poczucia własnej wartości.
Negatywny stosunek do siebie.
Jest w dużym stopniu związany z funkcjonowaniem człowieka w społeczeństwie. Stanowi przede wszystkim wyraz zmniejszenia poczucia własnej wartości.
Dokonuje się to bądź jako reakcja na bodźce ze środowiska społ., bądź wynika z bardziej zobiektywizowanej samooceny czy też z określonej kondycji psychicznej. Wszystkie te reakcje są uwarunkowane kulturowo. Między nimi zachodzą specyficzne związki.
Istniejąca w danym momencie samoocena wpływa na zachowanie się wobec innych, powodując powstanie określ.obrazu i oceny danej osoby, to z kolei wpływa przez reakcję otoczenia na jaźń odzwierciedlaną, która przy negatywnych ocenach drogą sprzężenia zwrotnego wpływa na jaźń subiektywną, potęgującą w społecznym odbiorze-uzasadniając odrzucenie.
Pesymizm w ocenie własnej przyszłości.
Ma charakter obiektywny i subiektywny. Waga oczekiwania na coś pozytywnego w przyszłości uwidacznia się w pełni, gdy człowiek uświadomi sobie , jak potężną siłą motywującą są pożądane przyszłe reakcje, wydarzenia.
Gdy perspektywy takich wydarzeń jest brak, ulega zinternalizowaniu poczucie braku własnych szans.
W skali indywidualnej wydarzenia te mogą być bardzo różne co do treści i zakresu. Są wyznaczone przez indywidualne systemy wartości. Tkwią najsilniej w systemie kulturowym a ich źródła wywodzą się z systemu społecznego.
Poczucie osamotnienia
Może być rozpatrywane w aspekcie psychicznym, choć jego geneza może mieć charakter społeczny. Może ono wypływać z rzeczywistego odrzucenia przez grupę, może też być związane z poczuciem obcości systemów wartości grupy, z brakiem identyfikacji z grupą i jej członkami. Istotnym elementem aktywnego życia jest konieczność ciągłej adaptacji. Brak predyspozycji do adaptacji może rodzić poczucie obcości otaczającego świata, co musi doprowadzić do osamotnienia, izolacji i odrzucenia.
Immobilność fizyczna i psychiczna.
Wiąże się bezpośrednio z analizą poprzednich wskaźników gdy brak atrakcyjnych celów i ich wzajemnych konkurencyjności nie ma motywatorów.
Wiąże się z tym psychiczne poczucie braku konieczności działania i zapełnienie czasu działaniami rutynowymi i prowokowanymi przez pozorne cele. W sferze fizycznej przejawia się poczucie rezygnacji, wolnością, która wiąże się często z ograniczeniem sprawności i wydolności organizmu. Może być dominującym stanem psychicznym, który wiąże się z niewystępowaniem pośpiechu.
Skłonność do modyfikowania się osobowości w kierunku introwertyzmu.
Wynika ze skłonności do zamykania się w sobie z lęku przed innymi. Wiąże się ze spadkiem aktywności psychicznej i zdolności adaptacyjnych. Wynika z braku otwartości i zainteresowania innymi, a czasami również ze strachu przed odrzuceniem.
Poczucie presji ekonomicznej związane z koniecznością ograniczenia się do wydatkó niezbędnych.
Kwestie związane ze starzeniem się jako procesem powinny być rozpatrywane głównie w aspekcie społecznym. Poziom dochodów w znacznym stopniu określa pozycję społeczną modyfikując także role społeczne. Istnieje pewny zinstytucjonalizowany mechanizm reakcji na osiągnięcie pewnego wieku chronologicznego. Osiągnięcie tego wieku uruchamia prawie automatycznie rytuał zachowań prowadzących do obniżenia i/lub stabilizacji dochodu na pewnym poziomie.
Poczucie braku perspektyw życiowych
Podobnie przedst.się zagadnienie braku perspektyw. Niezależnie od wieku- ale w przypadku os.starszych ma to miejsce b.często-uzyskanie renty inwalidzkiej prowadzi do poczucia presji ekonomicznej, a tym samym do pojawienia się innych problemów egzystencjalnych.
Geriatria 9.10 dr Bielawska
psychospołeczne mechanizmy starzenia się i starości.
adaptacja do starości
* proces wielowymiarowy przystowania jednostki do procesu starzenia się i nieuchronnej starości
* to sztuka radzenia sobie z codziennymi problemami dzięki sprawowaniu kontroli nad perspektywą starzenia się oraz jakością życia w warunkch skumulowanegio doświadczenia utraty najważniejszych wartości;
wg niemieckich gerontopsychologow : paula baltesa i margaret baltes
1. utraty zdrowia, kondycji, atrakcyjnosci fizycznej spowodowane stopniowym słabnięciem funkcji niemal wszystkich narządw organizmu oraz mnogą patologią czyli występowaniem kilku dolegliwości
2. utraty bliskich osób tj. małżonka, krewnych, przyjaciół
3. utraty statusu społecznego i ekonomicznego w wyniku przejścia na emeryturę
4. utraty przydatności i prestiżu, na co nakłada się wizja zbliżającej się śmierci
Osoby starsze kumuluja doświadczenia typu strata oraz przeżywaja tzw. kryzys wieku podeszłego. wiedza, że muszą pogodzić się z własna starością.
Adaptacja do starości dokonuje się na płaszczyźnie:
* fizjologicznej
*psychicznej
*ekonomicznej
*społecznej.
Przebieg procesu adaptacji jest jednym z kryteriów medycznych i psychologicznych starości.
Wraz ze starzeniem się czas adaptacji sukcesywnie sie wydłuża
Adaptacja osoby starszej, jej czas i skuteczność należą m.in. od stopnia aprobaty nowej sytuacji, jej odmienności, realności celu przystosowania, pozytywnych wzmocnień nagradzających dostosowanie do nowej sytuacji oraz pomocy środowiska.
Osoby starsze charakteryzuje zmniejszenie zdolności adaptacyjnej do zachodzących zmian. Wiąże się to z mniejsza wytrzymałościa i ubytkiem energii biologicznie słabszego człowieka starszego i może powodowć zachwianie jego równowagi ustrojowej, czyli wplynąć na proces homeostazy.
Cechą osób starszych jest często niechęć do wszelkiego rodzaju zmian w ich osobistym życiu.
Starzenie się i adaptacja są procesami przeciwstawnymi: starzenie się to proces petryfikacji, czyli utrwalania sie określonych, utartych sposobów zachowań; natomiast przystosowanie jest wyrazem gotowości do akceptacji częstych zmian.
Klinicznym przejawem pogarszania się adaptacji w podeszłym wieku jest geriatyczny “syndrom nieprzystosowania", powstający zwykle w wyniku chronicznego stresu psychospołecznego lub biologicznego. Zespół ten manifestuje się najczęsciej w zaburzeniach układu immunologicznego i krążenia a jego następstwem mogą być częste infekcje, zapalenie pluc lub zawał serca.
adaptacyjno-regulacyjna teoria starzenia się
To koncepcja starzenia się zaproponowana przez Władimira Florkisa
Teoria ta mówi, że w procesie starzenia uruchamiane zostają mechanizmy adaptacyjne, które powodują zmiany regulacyjne, podwyższając życiowo ważne parametry wewnętrznego środowiska organizmu i w konsekwencji wpływajac na przedłużenie życia.
Teoria ta uwzględnia zwiąęki pomiedzy ewolucją a długowiecznoscią.
Moderacja rozwoju czlowieka
to teza dotycząca troistości życia współczesnego człowieka, która przechodzi przez trzy nastepujące stadia:
* akcelerację - w okresie dzieciństwa i młodości
* stabilizację - we wczesnej dorosłści
* moderację - w średniej i późnej dorosłości, czyli starości
Moderacja rozwoju człowieka powoduje w konsekwencji spowolnienie procesu starzenia sie. Osoby starsze często same siebie określają jako "osoby w sile wieku". To określenie "młodzi-starzy" tezę tę potwierdza.
Trudności z jednoznaczną oceną rozwoju w ciągu calego życia ludzkiego spowodowały rozszerzenie tradycyjnej psychologii rozwojowej - mówimy o psychologii rozwoju w ciągu całego życia , która prowadzi "całozyciowe" badania cyklu zycia.
Badania prowadzone nad reprezentowanymi grupami osób starszych wykazały znaczną różnorodność w zakresie sprawności psychofizycznych, stanu zdrowia, sprawowanych ról społecznych , oczekiwań, potrzeb, warunków zycia.
W miarę starzenia się postępuje kostnienie systenu wartości.
Spłecznie akceptowane wartości są w coraz mniejszym stopniu funkcjonalne a są uznawane dlatego, że zostały kiedyś zinternalizowane i coraz częsciej są nieadekwatne wobec obiektywnych i subiektywnych potrzeb człowieka.
Z ograniczeniem ich funkcjonalności wiąże się postępujace ze starzeniem się przesuwanie się wartości ze sfery realizacji do sfery świadomości.
W związku z nasileniem zaburzeń homeostazy zmniejsza się przystosowanie do środowiska biologicznego, spolecznego - wyrazem tego będzie narastające poczucie przeszłości jego czasu, ktoóy już nie rodzi nowych frustracji.
Z kostnieniem systemu wartości wiąże się usztywnienie mechanizmu kształtowania się postaw ( nie będą elastyczne, podążajace za zmieniającymi się układami bodźców płynących z otoczenia, będą charakteryzować się stałym stosunkiem do różnych przedmiótow) - postępowac będzie zmniejszające się poczucie bezpieczeństwa w sferach psychicznej i fizycznej.
Obiektywne procesy biologiczne oraz zmniejszające się szanse obiektywne i subiektywne będą prowadzić do spadku aktywnści w wymiarze fizycznym.
Te same czynniki wpłyną ograniczająco na aktywność spoleczną i psychiczną, zmniejszy się również otwartość na sprawy innych i świata, a wszelkie zamierzenia dotyczące przyszłości ogranicza się jedynie do spraw elementarnych i najbliższych.
Zaburzenia homeostazy spowolnia w końcowym okresie starzenie sie procesy adaptacyjne aby potem je uniemozliwić. W związku z tym spadnie dezintegracja pozytywna osobowości, czyli skłonność do rozwoju osobowości poprzez konflikty wewnętrzne, które jednak nie prowadzą do dezintegracji negatywnej, czyli źródła choroby psychicznej.
W miarę starzenia się coraz trudniej zaspokoić osobie starszej potrzeby własnej wartości i uznania - wiąże się to ze zmniejszeniem aktywności, trudności przystosowania , skostnieniem wartości, ograniczeniem kontaktów społecznych. Z tego wynika także subiektywizm i nieadekwatność oceny własnej i pozycji w systemie społecznym.
W miare starzenia sie psychospołecznego wzrośnie internalizacja kulturowego rytuału starości.
Z elementami starzenia się psychicznego i społecznego będą korelować elementy starzenia sie biologicznego, objawiające się zaburzeniami zdrowia i złą jego samooceną.
1. Chęć lub niechęć dokonywania poważniejszych zmian w swoim zyciu:
*wiąże się z zyciowym doswiadczeniem, ktore z jednej strony daje poczucie własnych dotychczasowych dokonań i mniejszej potrzeby podejmowania nowych zadań, a z drugiej strony poczucie świadomosci, że nie jest możliwe wybiórcze dokonywanie zmian, ponieważ różne sfery życia wiążą sie immanentnie, choć w różny sposób ze soba.
* nakłada się na to realistyczna ocena własnych możliwości wewnętrznych i zewnętrznych zmniejszajacych się, decydujących o sukcesie podejmowanych działań.
* prowadzi to w konsekwencji do poczucia braku szans.
2. Nasilenie poczucia zagrożenia agresją innych
* wiąże się z poczuciem zagrożenia z zewnątrz i tendencją do przenoszenia wartości ze sfery realizacji do sfery świadomosci, gdyż zamiast podejmować skuteczne działania zapobiegawcze osoba odczuwająca lęk kultywuje swój strach.
* stan taki może być wynikiem uogólnienia wynikającego z braku poczucia bezpieczeństwa w innych sferach życia.
*w takim wypadku niestereotypowe działania obcych mogą być traktowane jako kroki na pewno "przeciw" a często jako agresją.
* Lęk przed nimi jest nośnikiem wielu treści wiążących się z przyjętą definicja starości. Mają one charakter zarówno psychologiczny jak i społeczny.
3. Chęć separowania się od innych - obcych
* wiąże się ze zmniejszeniem aktywności psychicznej oraz trudnościami szybkiej adaptacji w kontakach z ludźmi a także z otoczeniem.
* wiąże się również z lękiem przed "nowym" nieznanym, niespodziewanym, co w mniejszym lub wiekszym stopniu wystepuje zawsze, gdy człowiek opuści srodowisko domowe.
* taka postawa wynika między innymi z poczucia odrzucenia, chęci ogranieczenia własnej aktywności do rzeczy znanych, bliskich, bezpiecznych a więc budzi budzących zaufanie.
* sytuacje i stopień odrzucenia mogą podlegać w dużym stopniu modyfikacjom w zależności od tego, jaki jest poziom ukształtowania środowiska ludzkiego i rzeczowego na miarę potrzeb i odmienności tych potrzeb.
4. świadomość piętrzenia się trudności
* jest wynikiem obiektywnego natężenia występujących trudności , jak i subiektywnego odczucia ich stopnia.
* dokładne rozgraniczenie w indywidualnym przypadku między tym, co obiektywne a tym co subiektywne jest trudne do przeprowadzenia.
* odpowiedzi charakteryzuja zarówno świat zewnetrzny (piętrzący lub niwelujący trudności) jak i świat wewnętrzny, stan psychiczny,a więc odporność na stresy i gotowość przezwyciężenia istniejących trudności wiąże się z preferowanym kulturowym ideałem osobowości, systemach wartości funkcjonujących w danej społeczności - a to decyduje o stereotypach postaw w różnym wieku.
5. Zdrowie i stosunek do spraw z nim związanych
* pełni ważne funkcje w zagadnieniu starości psychospołecznej.
* brak zdrowia jako dysfunkcja biologiczna towarzyszca procesom starzenia sięorganizmu wystpuje obiektywnie i stanowi realne zagrożenie najwyższych wartości, jaką jest życie.
* nie pozostaje ono bez wpywu na sytuację psychiczną i spoleczną.
* wyrazem tego jest skłonność do przesuwania zdrowia na wyższe miejsce w systemie wartości, niepokój o zdrowie i życie oraz podejmowanie dzialań będących wyrazem stałej troski o własne zdrowie, a także skłonność do zaniżania samooceny swego zdrowia.
6. Skłonność do rezygnacji z czegokolwiek na rzecz dbałości o zdrowie
* Zdrowie zostaje przesunięte na najwyższe miejsce w systemie wartości
* to między innymi obawa przed "dużymi szybkościami"
* stałe stosowanie leków
* stała samoocena zdrowia
* wielość pytań o zdrowie są bardzo liczne, co potwierdza pośrednio synergicznie oddziaływanie starzenia się psychicznego i społecznego.
7. Skłonność do niepokoju o zdrowie i życie
*ściśle wiąże się z zagadnieniem powyższym
* związana jest zarówno ze zdrowiem fizycznym a także psychicznym - świadomością wpływu jaki wywierają zmiany biologiczne na funkcjonowanie psychiczne i społeczne.
* wzrastające dysfunkcje fizyczne wywołują i nasilają lęki i niepokoje o przyszłość i poczucie bezpieczeństwa.
* wywołuje poczucie zagrożenia wynikające z ograniczonych kontaktów z szerokim gronem znanych osób.
Widoczne jest wiec wyraźne synergiczne oddziaływanie procesów bio-, psycho- spolecznych.
poczucie zagrożenia wynikające z poczucia niemocy
* jest typową reakcją na stresy, jakimi są działania na rzecz osiągnięcia celu, obejście przeszkody, czyli zmiana drogi prowadzącej do celu, fiksacja celu, czyli zmiana na możliwy do osiągnięcia , nie prowokujące na dłuższą metę rozmyślań o sprawach przykrych ( chorobach, trudnościach w poruszaniu się...)
jest raczej koncentrujące się na aktywności – chociaż z różnym skutkiem
zaniżona samoocena zdrowia
wynika z rekacji na stres I z typowych także rozważań o czynnikach stresu -bez podejmowania działań I prób wyjścia
częste rozmyślania o przykrych sprawach jest świadectwem niemocy I pasywności
stałe poczucie niemożności pogłębia sytuację stresową, która łączy się w immanentą całość z poczuciem stałego zagrożenia
na zasadzie sprzężenia zwrotnego rodzi się poczucir braku szans
deprywacja funkcji biologicznych organizmu prowadząca do ograniczenia kontaktów z otoczeniem
* na pograniczu zagadnień zdrowia, łączącym je ściśle z zagadnieniami psychicznymi stają kwestie związane z dysfunkcjami fizycznymi- dotkliwymi w kontaktach społecznych
jedną z nich jest, często towarzyszącą starszej osobie w późniejszym stadium autogenezy, jest upośledzenie słuchu.
Ze wzrostem natężenia tej dysfunkcji zwiększają się trudności w kontaktach społecznych, co prowadzi przez wzrastającą niechęć otoczenia – odrzucenie – do zmian psychicznych będących pierwotnie reakcją na odrzucenie, potęgowanych przez izolację.
Pogłębiająca się izolacja , trudności interpretacyjne napływających nowcych bodźców prowadzą do zachowań nieadekwatnych do tych bodźców, do nieporozumień pogłębiających odrzucenie, a w rezultacie do obniżenia się poczucia właśnej wartości.
negatywny stosunek do siebie
jest w dużym stopniu związany z funkcjonowaniem człowieka w społeczeństwie,
stanowi przede wszystkim wyraz zmniejszenia poczucia własnej wartości
dokonuje się to bądź jako reakcja na bodźce ze środowiska społecznego, bądź wynika z bardziej zobiektywizowanej samooceny, czy też z określonej kondycji psychicznej
wszystkie te reakcje są uwarunkowane kulturowo
między nimi zachodzą specyficzne związki.
Istniejąca w danym momencie samoocena wpływa na zachowanie się wobec innych powodując powstanie określonego obrazu I oceny danej osoby, to z kolei wpływa przez reakcję otoczenia na jaźń odzwierciedlaną, która przy negatywnych ocenach drogą sprzężenia zwrotnego wpływa na jaźń subiektywną potęgującą, w społecznym odbiorze – uzasadniając odrzucenie.
pesymizm w ocenie własnej przyszłości
ma charakter obiektywny I subiektyny
waga oczekiwania na coś pozytywnego w przyszłości uwidacznia się w pełni, gdy człowiek uświadomi sobie, jak potężną siłą motywującą są pożądane przyszłe reakcje, wydarzenia.
Gdy perspektyw takich wydarzeń jest brak, ulega zinternalizowaniu poczucie braku własnych szans.
W skali indywidualnej wydarzenia te mogą być bardzo różne co do treści I zakresu
są wyznaczone przez indywidualne systemy wartości.
Tkwią najsilniej w systemie kulturowym a ich źródła wywodzą się z systemu społecznego
poczucie osamotnienia
może być rozpatrywane w aspekcie psychicznym, choć jego geneza może mieć charakter społeczny
może ono wypływać z rzeczywistego odrzucenia przez grupę, może też być związane z poczuciem obcości systemów wartości grupy z brakiem identyfikacji z grupą I jej członkami
istotnym elementem aktywnego życia jest konieczność ciągłej adaptacji
brak predyspozycji do adaptacji może rodzić poczucie obcości otaczającego świata, co musi doprowadzić do osamotnienia, izolacji, odrzucenia.
immobilność fizyczna I psychiczna
wiąże się pośrednio z analizą poprzednich wskaźników, gdy brak atrakcyjnych celów I ich wzajemnych konkurencyjności, nie ma motywów do intensyfikacji działań
wiąże się z tym psychiczne poczucie braku konieczności działania I zapełnienie czasu działaniami rutynowymi I prowokowanymi przez pozorne cele
w sferze fizycznej przejawia się poczucie rezygnacji, wolnością, która wiąże się często z ograniczeniem sprawności I wydolności organizmu
może być dominującym stanem psychicznym, który wiąże się z niewystępowaniem pośpiechu
skłonnośc do modyfikowania się osobowości w kierunku introwertyzmu
wynika ze skłonności do zamykania się w sobie z lęku przed innymi
wiąże się ze spadkiem aktywności psychicznej I zdolności adaptacyjnych
wynika z braku otwartości I zainteresowania innymi, a czasami również ze strachu przed odrzuceniem
poczucie presji ekonomicznej związane z koniecznością ograniczenia się do wydatków niezbędnych
kwestie związane ze starzeniem się jako procesem powinny być rozpatrywane głównie w aspekcie społecznym
poziom dochodów w znacznym stopniu określa pozycję społeczną modyfikując również role społeczne
istnieje pewny zinstytucjonalizowany mechanizm reakcji na osiągnięcie pewnego wieku chronologicznego
osiągnięcie tego wieku uruchami prawie automatycznie rytuał zachowań do oniżenia I/lub stabilizacji dochodu na pewnym poziomie
poczucie braku perspektyw życiowych
podobnie przedstawia się zagadnienie braku perspektyw
niezależnie od wieku- ale w przypadku osób starszych ma to miejsce bradzo często – uzyskanie renty inwalidzkiej prowadzi do poczucia presji ekonomicznej a tym samym do pojawienia się innych problemów egzystencjalnych.
Wg profesor Joanny Staręgi – Piasek, starość można opisać w katogoriach zmian psychospołecznych.
“...człowiekiem starym może być nawet kilkunastoletni inwalida. Niemniej jednak wiek jako zmienna niezależna powoduje, iż człowiek większe ma szanse być zgodnie z nią mając 90 niż 30 lat”
Stary psychospołecznie
to ten, kto nie ma szansy powrotu do stanu poprzedniego – jednokierunkowość
to staan dotyczący w pewnym okresie życia większości lub wszystkich – powszechność
uwzględnia fakt, że czas dla każdego płynie indywidualnie w różnych okresach życia – ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, zmiana stanu zdrowia, różna sprawność zawodowa.
Wiąże się to ściśle z tym, że indywidualna biografia osób starszych stwarza lepsze lub gorsze uwarunkowania rozwoju procesu starzenia isę I starości a w tym także na starość
“Teoria wysokich schodów”
człowiek osiąga w ciągu życia różne poziom sprawności, kompetencji, wspina się, nieraz równocześnie na wiele “schodów” w ramach różnych zakresów aktywności
najwyższy osiągnięty poziom najbardziej determinuje starość. Wyodrębna się trzyn modele:
1. człowiek osiąga wysoką pozycję w jednej sferze życia. Np. Całe życie podporządkował karierze zawodowe I osiągnął sukces. Emerytura jest momentem gwałtownego spadku silnie stymulującego elementy procesu starzenia się prowadzące do starości.
Skutek- im większa satysfakcja z pracy zawodowej I większy zakres potrzeb przez pracę zaspokajanych, tym dotkliwsze straty po przejściu na emeryturę.
człowiek w trakcie swojego życia osiąga różne poziomy w różnych sferach życia, wtedy zanim poszególnych aktywności powoduje etapowe, stopniowe, powolne ograniczenie I opuszczanie obszarów aktywności I nie powoduje gwałtownych wstrząsów.
Człowiek osiąga bardzo niskie poziomy aktywności powodujące minimalne różnice w realizowaniu lub nierealizowaniu określonych ról. Osoba nic nie osiągnęła więc nie ma z czego rezygnować. Nie ma różnicy w aktywności ze względu na niski poziom również w innych sferach życia.
Przy określaniu wieku społecznego należałoby brać pod uwagę nie tylko pełnione role, ale I teoretyczną szansę ich pełnienia.
Teoria w/w nie uwzględnia takiego elementu jak proces adaptacji do nowo zaistniałych sytuacji.
Dokonuje jedynie określenia relacji między zmianą jako “stratą” oraz starzeniem się – czyli wpływem “straty” na przebieg procesu starzenia się.
Biorąc pod uwagę bardzo ważny dla człowieka I jego egzystencji proces adaptacji – nalezą uwzględnić inne teorie.
“Teoria cieni”
teoria mówi, że każdy człowiek jest w posiadaniu substytutywnych wartości, zachowań czy postaw uruchamianych w następstwie straty lub zaniechania poprzednich. Wraz z wiekiem psychospołecznym liczba I siła odtwórcza tych substytutów zmniejsza się nieodwracalnie.
Każda wartość ma ograniczoną liczbę swoich substytutów I to ograniczenie “cieni” prowadzi do ograniczeń w adaptacji – powstaje niedostatek wartości I brak motywacji do zaspokojenia potrzeb. Następuje rezygnacja z podświadomego przekonania o braku realnych możliwości adaptacji do następnej nowej sytuacji.
W procesie adaptacji biorą udział dwa elementy: sytuacja, do której należy się przystosować I obiekt, który wymaga przystosowania.
Pierwszy wariant – w którym przystosowuje się tylk obiekt.
Drugi wariant – w którym oba elementy przystosowują się względem siebie.
Otoczenie człowieka starszego skłonne jest do adaptacji w związku z ograniczającymi się możliwościami adaptacyjnymi samego starszego człowieka. Obrazuje społecznie przyjęty kulturowy rytuał postępowania wobec człowieka.
Gdy nie ma szans na adaptację człowieka starszego, następuje odrzucenie, wyizolowanie go w sferze psychicznej I społecznej ze społeczności.
W myśli teorii wysokich schodów strata przyspiesza proces starzenia się a zgodnie z teorią cieni mamy w każdej dziedzinie potencjalną szansę wymiany wartości I adaptacji do nowej zaistniałej sytuacji.
Gdyby istniły niewyczerpalne możliwości uzupełniania jednych wartości przez drugie I możliwości stałej adaptacji- nasze straty nie byłyby nieodwracalne.
“Teoria znikającego punktu”
Ludzie starsi są skłonni do wytwarzania zachowań odbieranych jako typowe dla starości lub patologiczne, które są uruchamianym mechanizmem obronnym operującym poza świadomością I będącym odpowiedzią na społeczne odrzucenie. Następuje to wtedy , gdy nie ma szansy adaptacji do nowego, gdy układ zewnetrzny jest nieprzystosowalny I gdy nie chce się zaakceptować odrzucenia czyli gdy nie ma zgody na dezakceptację społeczną starości w ramach kulturowego rytuału wobec starości.
Uruchomienie zachowań zastępczych to często pogoń za psychospołeczną egzystencją, pogoń za swoim miejscem w społecznści – czyli coraz bardziej znikającym punktem.
Przykład : starsi rolnicy, którzy nie przepisują ziemi następcom chcąc zachować pozory prestiżu, pensjonariusze domów pomocy oddają dzieciom część własnych posiłków aby podkreślić swoją przydatność dla rodziny.
Sposoby powstrzymywania psychospołecznego starzenia się:
rozpowszechnianie postaw tolerancyjnych I afiliacyjnych jako bezpośrednio ograniczających procesy odrzucenia stanowiące jeden z głównych elementów starości psychospołecznej.
Świadome I konsekwentne badanie I odpowienie modyfikowanie istniejących rytuałów postępowania wobec osób, które osiągnęły wiek, stan ograniczenia sprawności fizycznej I psychicznej, tak aby nie pogłębiały się I nie przyspieszały psychospołecznego starzenia się I sprzężonego z nim procesu starzenia się biologicznego.
Proponowanie pewnych kompensat społecznych dla osób o zmniejszonej aktywności I sprawności, wyrównujące niekorzystny wpływ tego stanu na ich pozycję społeczną.
Modyfikowanie rezygnacji, jako psychinczego aspektu starości, poprzez odpowiednią profilaktykę sprzyjającą zachowaniom aktywnym psychicznie I fizycznie.
Ułatwienie łączności I komunikacji, likwidacja barier architektonicznych różnego rodzaju, nowoczesne projektowanie budynków publicznych I mieszkalnych, co ułatwia codzienne funkcjonowanie, poprawia poczucie własnej wartości I zapobiega izolacji społecznej.
Popieranie różnorodnych środowiskowych I instytucjonalnych form wsparcia sprzyjających kontaktom międzyludzkim.
Zapewnienie możliwości poprawy sytuacji ekonomicznej.