Zjawiska o zasięgu globalnym, dotyczące w mniejszym lub większym stopniu, wszystkich mieszkańców Ziemi spowodowały zainteresowanie poszczególnych państw ochroną środowiska w swoich krajach. Rządy poszczególnych krajów wprowadziły akta prawne w zakresie wielkości emisji substancji szkodliwych do powietrza, wód i gleby, składowania i utylizacji odpadów. Działania te obejmowały następujące etapy:
Etap 1 – „strategie rozcieńczania” – ograniczenie szkodliwości zanieczyszczeń poprzez zredukowanie stężenia bądź częstości emisji. Poprzez instalowanie kominów odpowiedniej wysokości, rozcieńczanie ścieków do wymaganej ilości zanieczyszczeń itp.
Etap 2 – „strategie ograniczania” tzw. działania „końca rury” ograniczające emisję w miejscu powstawania zanieczyszczeń poprzez stosowanie oczyszczania ścieków, pochłanianie pyłów i gazów przez systemy filtrów, spalanie odpadów lub ich składowanie na specjalnie przystosowanych składowiskach.
Etap 3 – „strategie (prewencji) zapobiegania” – czyli likwidacja zanieczyszczeń u „źródła” poprzez zastosowanie technologii i działań mających na celu ograniczenie ilości zanieczyszczeń lub utylizację w miejscu powstawania.
Zrównoważony Rozwój
„rozwój odpowiadający potrzebom dnia dzisiejszego, który nie ogranicza zdolności przyszłych pokoleń do zaspakajania własnych potrzeb”. 1992 r. Rio de Janeiro – Światowa Konferencja Ochrony Środowiska. Dokumenty przyjęte na konferencji to Deklaracja Rio 92 w sprawie Środowiska i Rozwoju oraz Agenda 21.
Deklaracja w sprawie Środowiska i Rozwoju określiła 27 podstawowych zasad globalnego, zrównoważonego rozwoju. Agenda 21 została podzielona na 4 działy i ogółem obejmuje 40 rozdziałów. Obejmują one podstawy działania, cele, zalecenia oraz możliwości realizacji.
1 – zagadnienia społeczne i ekonomiczne
2 – ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju
3 – wzmacnianie roli głównych grup społecznych i organizacji
4 – możliwości realizacji
Podstawowe międzynarodowe akta prawne oparte na Agendzie 21:
1. Konwencja Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ w sprawie społecznego dostępu do informacji, podejmowania decyzji i sądownictwa w sprawach środowiska
2. Konwencja o Ocenach Oddziaływania na Środowisko w kontekście transgenicznym (Konwencja z Espoo)
3. Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu
4. Konwencja Wiedeńska w sprawie ochrony warstwy ozonowej.
Odpowiedzialność i Troska „Responsible and Care” – prosty program zarządzania środowiskiem. Stanowi publiczne i dobrowolne zobowiązanie się przedsiębiorcy do realizacji działań dotyczących popraw swej działalności w zakresie ochrony środowiska, bezpieczeństwa procesowego oraz ochrony zdrowia pracowników. Przedsiębiorstwa decydując się na przystąpienie do programu RC zobowiązują się do:
Przyjęcia świadomej odpowiedzialności za bezpieczeństwo ludzi i stan środowiska w sposób całkowicie dobrowolny, nie wymuszony przez normy i przepisy prawne
Uznanie w pierwszej kolejności: aktywności osobowej ludzi, przemyślanych zmian organizacyjnych i umiejętnego zarządzania za czynniki zasadnicze w zasięgu dostrzegalnej zmiany w podejściu do spraw bezpieczeństwa i ochrony środowiska.
Uznania za priorytet poszukiwania środków i ich przeznaczenia na stopniową modernizację zakładu prowadzącą do oszczędności energii. Zmniejszenia produkcji odpadów, ścieków, emisji zanieczyszczeń do powietrza.
Wzajemnego powiązania zakładów i społeczności lokalnej w kierunku wypracowania systemu współpracy i współodpowiedzialności za bezpieczeństwo i właściwy stan środowiska
Propagowania programu oraz zasad RC wśród jednostek produkcyjnych.
Czystsze Produkcje (Cleaner Production) – CP
Program CP został wprowadzony w 1990 roku przez Agencję Ochrony Środowiska ONZ. Międzynarodowa Deklaracja CP została wydana przez UNEP w 1998r. W Polsce CP jest realizowany w ramach Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT przez Stowarzyszenie „Polski Ruch CP”
Program CP wprowadza do swoich zasad ideę ZR do technologii i produkcji. Przez CP rozumie się ciągłe stosowanie zintegrowanej, prewencyjnej strategii w odniesieniu do procesów, produktów i usług dla uzyskania korzyści ekologicznych, ekonomicznych i społecznych oraz korzyści związanych ze zdrowiem i bezpieczeństwem. Międzynarodowa Deklaracja CP w swojej treści to zobowiązania:
1. Kierownictwa do wykorzystywania wpływu w celu zachęcania do przyjęcia praktyk zrównoważonej produkcji i konsumpcji poprzez kontakty z uczestnikami procesu
2. W obszarze świadomość, edukacja, szkolenia – zobowiązanie do tworzenia podstaw poprzez rozwijanie i kierowanie świadomości, edukacji i szkoleń wewnątrz organizacji oraz poprzez włączenie koncepcji i zasad CP na wszystkich poziomach edukacji
3. W dziale integracja zobowiązanie do integracji strategii prewencyjnych na wszystkich poziomach organizacji, wewnątrz systemów zarządzania środowiskiem, poprzez używanie takich narzędzi jak: ocena działań ekologicznych, księgowość ekologiczna, oddziaływania ekologiczne, cykl życia oraz oceny CP.
4. W badaniach i rozwoju zobowiązanie do rozwiązań innowacyjnych poprzez prognozowanie zmiany priorytetów z takich, które zakładają podejście typu „końca rury” na takie, które opierają się na strategiach zapobiegawczych oraz w badaniach, działaniach rozwijanych politykach poprzez wspieranie rozwoju produktów i usług, które są ekologicznie efektywne i odpowiadają potrzebom konsumentów.
5. W obszarze komunikacja zobowiązanie do dzielenia się doświadczeniami poprzez sprzyjanie dialogowi na temat wdrażania strategii prewencyjnych oraz informowanie zewnętrznych uczestników procesu o ich korzyściach
6. Podczas wdrażania zobowiązanie do podejmowania działa na rzecz przyswojenia CP poprzez ustalanie celów będących wyzwaniem i regularne przygotowanie raportów o postępie prac w ramach stworzonego systemu zarządzania, poprzez zachęcanie do nowego lub dodatkowego finansowania technologicznych rozwiązań zapobiegawczych i inwestowania w nie oraz poprzez promowanie współpracy i transferów pomiędzy krajami w dziedzinie technologii przyjaznych środowisku oraz poprzez współpracę z innymi partnerami, wdrażaniu.
Do opracowania projektów związanych z zasadami CP propaguje się do analizy i ujęcia ilościowo – bilansowego cyklu produkcyjnego, zastosowanie podejścia procesowego, dzieląc cykl na trzy części wejście – obieg – wyjście. Narzędzia realizacyjne takiej strategii CP to:
1. Ocena stanu środowiska (ekoaudyt) – ocena polityki środowiska i jej społeczna akceptacja, ocena podstawowych funkcji zarządzania środowiskiem, ocena przygotowania do stosowania nowoczesnych rozwiązań.
2. Charakterystyka i ocena stanu gospodarki odpadami – inwentaryzacja miejsc powstawania odpadów, bilans odpadów.
3. Ocena szkodliwości substancji chemicznych – przygotowanie zasad wyboru i magazynowania chemikalii, ocena ryzyka
4. Audit energetyczny – opracowanie bilansu energetycznego, ocena sprawności urządzeń, ocena skuteczności wykorzystania energii w procesach jednostkowych
5. Ocena oddziaływania na środowisko – ocena kosztów i zysków ekologicznych i ekonomicznych planowanej działalności, określenie problemów środowiskowych, wyznaczenie potencjalnych skutków zaniechania działań proekologicznych
6. Wyznaczenie najlepszej dostępnej techniki (BAT)
W celu całkowitej oceny minimalizacji oddziaływania projektu tworzy się raport końcowy, który zawiera:
Część informacyjną – ogólna charakterystyka przedsiębiorstwa
Samoocena pod kątem oddziaływania na środowisko
Projekt CP zawierający opis projektu, instalacji, ekobilanse, wybór i selekcję wariantów rozwiązań, techniczną i ekonomiczną analizę wykonalności, zestawienie efektów, plan wdrożenia i stan realizacji
Dokumentację
Problem odpadów należy rozpatrywać łącznie z obiektami, w których powstają, Są one powiązane:
Z wytwarzanymi wyrobami, ich właściwościami eksploatacyjnymi – ergonomiczność, ekologiczność, energochłonność, materiałochłonność, trwałoś utylizacji, recyrkulacja materiałów itp…
Ze stosowanymi procesami wytwarzania i koniecznością ich ciągłego ulepszania
Z infrastrukturą techniczno – organizacyjną
W jakiej realizowane są procesy i wytwarzane wyroby (stan sprawności, trwałości wszystkich urządzeń technologicznych, automatyka, magazynowanie, sposób pomiarów, monitorowanie procesów, stan bezpieczeństwa, aspekty środowiskowe)
Rozpatrując problem odpadów i ich oddziaływanie na środowisko należy mieć na uwadze minimalizację oddziaływań najbardziej szkodliwych tzw. „znaczące aspekty środowiska” Należą do nich:
Emisje do powietrza
Zrzuty do gleby
Zużywanie zasobów, co prowadzi do ich wyczerpywania
Odpady inne (materiały technologiczne, zużyte wyroby)
Przy identyfikacji aspektów środowiskowych należy wziąć pod uwagę wszystkie elementy, które wchodzą do przedsiębiorstwa, procesu (wejście – input) i które wychodzą z przedsiębiorstwa, procesu (wyjście – inout). Relacje zachodzące miedzy bilansem wejście – wyjście, a środowiskiem można podzielić:
1. Zapotrzebowanie technologiczne w wodę, energię, surowce itp…
2. Emisje zanieczyszczeń (gazowe, pyłowe, ścieki, stałe odpady technologiczne, hałas, wibracje, promieniowanie itp…)
3. Oddziaływanie na środowisko strumienia wytworzonych wyrobów (zużywanie przez nie energii, substancji niebezpiecznych, trudność utylizacji lub recyrkulacji itp.)
W bilansie ekologicznym przepływy materiałowo – energetyczne analizowane są dwustopniowo:
1. Najpierw opracowuje się globalny bilans dla całego przedsiębiorstwa
2. Następnie opracowuje się bilanse dla poszczególnych procesów lub wyrobów i w odniesieniu do konkretnego przedziału czasowego
Bilanse takie mogą być opracowywane w różnym układzie:
1. Bilans główny przedsiębiorstwa, obejmujący wszystkie wyjścia i wejścia
2. Bilans czasowy, obejmujący materiały i energię w całym cyklu życia wyrobu
3. Bilans oddziaływań, wskazujący na oddziaływania lokalne, krajowe, regionalne, globalne
Normy serii 14000 dotyczące zarządzania środowiskowego mają na celu dostarczenie organizacjom elementów skutecznego systemu zarządzania środowiskowego, który może być zintegrowany z innymi wymaganiami zarządzania, w celu pomocy organizacjom w osiągnięciu środowiskowych i ekonomicznych celów.
PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego – Wymagania i wytyczne stosowania. Zawiera wymagania, których spełnienie stanowi podstawę do wydania certyfikatu zgodności. Norma ta została oparta na zasadzie PDCA, podobnie jak ISO 9001.
PN-EN ISO 14003:2005 Systemy zarządzania środowiskowego – Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających
Norma PN-EN ISO 14001 zawiera wyspecyfikowane wymagania do stosowania przez organizację, która dobrowolnie podejmie taką decyzję. Jej najważniejsze elementy to:
Zobowiązanie do ciągłej poprawy
Zobowiązanie do przestrzegania obowiązującego ustawodawstwa ekologicznego
Zapobieganie wszelkim zanieczyszczeniom środowiska
Norma ma zastosowanie do każdej organizacji która zamierza:
1. ustanowić, wdrożyć, utrzymywać i doskonalić SZŚ(system zarządzania środowiskiem)
2. mieć pewność co do postępowania zgodnego z ustaloną przez siebie polityką środowiskową
3. wykazać zgodność z normą ISO 14001 przez:
samoocenę i własną deklarację lub
dążenie do potwierdzenia zgodności przez zainteresowane strony, lub
dążenie do potwierdzenia własnej deklaracji przez zewnętrzne w stosunku do organizacji
strony, lub
dążenie do certyfikacji SZŚ przez zewnętrzną organizację
Spis treści normy ISO 14001:2005:
1. Zakres normy
2. Powołania normatywne
3. Terminy i definicje
3.1 audytor
3.2 ciągłe doskonalenie
3.3 działania korygujące
3.4 dokument
3.5 środowisko
3.6 aspekt środowiskowy
3.7 wpływ na środowisko
3.8 system zarządzania środowiskowego
3.9 cel środowiskowy
3.10 efekty działalności środowiskowej
3.11 polityka środowiskowa
3.12 zadanie środowiskowe
3.13 strona zainteresowana
3.14 audit wewnętrzny
3.15 niezgodność
3.16 organizacja
3.17 działania zapobiegawcze
3.18 zapobieganie zanieczyszczeniem
3.19 procedura
3.20 zapis
4. Wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego
4.1 wymagania ogólne
4.2 polityka środowiskowa
4.3 planowanie
4.3.1 aspekty środowiskowe
4.3.2 wymagania prawne i inne
4.3.3 cele zadania i programy
4.4 wdrażanie i funkcjonowanie
4.4.1 zasoby, role odpowiedzialność
4.4.2 kompetencje, szkolenie i świadomość
4.4.3 komunikacja
4.4.4 dokumentacja
4.4.5 nadzór nad dokumentami
4.4.6 sterowanie operacyjne
4.4.7 gotowość i reagowanie na awarie
4.5 sprawdzanie
4.5.1 monitorowanie i pomiary
4.5.2 ocena zgodności
4.5.3 niezgodności, działania korygujące i zapobiegawcze
4.5.4 nadzór nad zapisami
4.5.5 audit wewnętrzny
4.6 przegląd zarządzania
Załącznik A – Wytyczne dotyczące stosowania niniejszej normy międzynarodowej
Załącznik B – Powiązanie ISO 14001:2004 z ISO 9001:2000
Podstawowe wymagania normy ISO 14000:
1. Opracowanie i zdefiniowanie polityki środowiskowej i zobowiązanie do przestrzegania prawa, zapobiegania zanieczyszczeniom i ciągłego doskonalenia (4.2)
2. Ustanowienie systemu planowania w celu identyfikacji aspektów środowiskowych, oceny oddziaływań przedsiębiorstwa na środowisko, planowania i realizowania udokumentowanych celów
3. Opracowanie procedury identyfikacji aspektów środowiskowych swojej działalności, wyrobów i usług w celu ich nadzorowania(4.3.1)
4. Opracowanie procedury identyfikowania i dostępu do mających zastosowanie wymagań prawnych(4.3.2)
5. Określenie celów i zadań zgodnych z polityką środowiskową dla każdej funkcji i poziomu w obrębie organizacji w udokumentowanej postaci (4.3.3)