Narwiański Park Narodowy został powołany na mocy Rozporządzenia rady Ministrów z dnia 1 lipca 1996 roku. Położony jest w północno-wschodniej Polsce, województwie podlaskim, 30 km na zachód od Białegostoku. Jego granica przecina obszar dwóch powiatów (białostockiego i wysokomazowieckiego) i siedmiu gmin (Choroszcz, Tykocin, Turośń Kościelna, Suraż, Łapy, Kobylin Borzymy, Sokoły). Park obejmuje obszar doliny Narwi pomiędzy Surażem, a Rzędzianami. W geograficznym ujęciu NPN położony jest w mezoregionie Dolina Górnej Narwi należącym do Niziny Północnopodlaskiej.
Granice poprowadzono tak, by obejmowała tylko dolinę rzeki, dlatego 98% powierzchni Parku to grunty silnie uwilgotnione, stale lub okresowo podtapiane. Zdecydowana większość około 5500 ha to nieużytki pozostałe grunty to wody, łąki i pastwiska. Powierzchnia Parku zajmuje 6 810 ha, a jego otulina 15 408 ha.
Park położony jest w większości na gruntach prywatnych, sporym problemem jest duże rozdrobnienie własności – jest tu około 12 000 działek, z czego zaledwie 30 % to własność Skarby Państwa.
Przyroda
Najważniejszym walorem przyrodniczym Narwiańskiego Parku Narodowego jest unikatowy system rzeki, która płynie na tym obszarze wieloma łączącymi i rozdzielającymi się korytami. Dolina Narwi jest również ważną ostoją ptaków wodno błotnych oraz miejscem ich odpoczynku podczas wędrówek.
System rzeczny
Narew jest największą rzeką północno-wschodniej Polski o całkowitej długości 484 km. Jej źródła znajdują się w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Głównymi dopływami są Supraśl, Biebrza i Pisa oraz Bug. W granicach Narwiańskiego Parku Narodowego dopływają następujące cieki: Liza, Szeroka Struga, Kowalówka, Awissa, Turośnianka, Czaplinianka i Kurówka.
Odcinek objęty najwyższą formą ochrony ma 45 kilometrów i obejmuje dolinę pomiędzy miejscowościami Suraż i Rzędziany. Jego najważniejszym walorem przyrodniczym jest unikatowy charakter rzeki. Ten nietypowy, wielokorytowy system rzeczny nosi nazwę „anastomozujący”.
Rzeka anastomozująca jest reprezentowana przez gęstą sieć różnej szerokości i długości koryt rzecznych, które naprzemiennie łącząc się i rozdzielając, tworzą bardzo skomplikowany labirynt. Elementy, które wyróżniają ten system spośród innych to przede wszystkim tzw. kanałowa budowa koryt oraz ich stabilność boczna. Cechy te oznaczają, że cieki mają znaczną głębokość już przy samym brzegu i stosunkowo płaskie dno, a brzegi są zabezpieczone przed erozją boczną przez zwarty system korzeniowy roślin. Charakterystyczna jest także znaczna głębokość w stosunku do szerokości. Bywa, że odnoga rzeki mająca miejscami 2 metry szerokości może mieć nawet 2-2,5 metra głębokości.
Rozdzielanie się istniejącego koryta umożliwia jednoczesne nałożenie się kilku czynników, z których najważniejszy to powtarzające się, regularne i długotrwałe zalewanie doliny, do którego dochodzi co najmniej raz w roku, zazwyczaj wiosną i jest związane z topnieniem śniegów. Często jednak wylewy zdarzają się również latem, głównie w czerwcu lub lipcu, kiedy na skutek znacznych opadów zarośnięte już roślinnością wodną koryta nie są w stanie pomieścić zwiększonej ilości wody. Wylewająca się na brzegi woda, jeżeli długo płynie zalaną doliną, może w niektórych miejscach, np. wzdłuż ścieżek zwierząt do wodopoju, wydrążyć nowe koryta. Wylewaniu się wody na brzegi sprzyjają też zatory lodowe i roślinne. Powodują one spiętrzenie wody w istniejącym korycie i wystąpienie wody na brzeg.
Powstające początkowo koryto przejmuje tylko część wody ze starego, a później, jeżeli warunki atmosferyczne są w następnych latach korzystne, doprowadzi z czasem do jego zamarcia i przekształcenia w tzw. starorzecze. Jeżeli jednak nastąpią lata suche, nowo tworzące się koryto zarośnie i nie przejmie wody ze starego cieku. W związku ze zmiennością warunków atmosferycznych, do tworzenia nowych koryt dochodzi stosunkowo rzadko, cały system anastomozujący jest więc trwały i mało zmienny w czasie.
Rośliny
Na obszarze Narwiańskiego PN występuje 11 roślinnych zespołów związanych ze środowiskiem wodnym oraz 56 zespołów roślinnych związanych ze środowiskiem lądowym, w tym podmokłym i bagiennym. Dominują tereny otwarte; szuwary właściwe i turzycowe, wilgotne łąki i zakrzaczenia wierzbowe. Lasów jest niewiele, przeważają olsy oraz sadzone bory sosnowe. Na mineralnych wzniesieniach zwanych grądzikami spotyka się zbiorowiska grądowe, występują też ciepłolubne murawy kserotermiczne.
Dolinę Narwi charakteryzuje tzw. strefowość ekologiczna, polegająca na zmienności zbiorowisk roślinnych począwszy od koryta rzeki, a przesuwając się w kierunku skraju doliny.
Rośliny ekosystemów wodnych charakteryzują się dużą różnorodnością gatunkową. Najbogatszymi siedliskami są starorzecza, zarówno odcięte jak i trwale połączone nurtem, występuje tu m.in. zbiorowisko żabiścieku pływającego i osoki aloesowatej czy też zbiorowiska lilii wodnych. Brzegi oraz teren przy korycie porastają szuwary właściwe. Jest to ubogi florystyczne zespół wysokiej, roślinności z dominacją trzciny pospolitej. Ponadto spotykamy tam pałkę wąsko- i szerokolistną, mannę mielec, mozgę trzcinowatą, tatarak i kosaciec żółty. Strefę za szuwarami właściwymi, lub bezpośrednio w sąsiedztwie koryta rzeki porasta zabagniony szuwar wielko turzycowy. Najbardziej typowy jest torfotwórczy szuwar turzycy sztywnej, który tworzy zbiorowisko o wyraźnej strukturze kępkowej. Ważnym elementem krajobrazu parku są zarośla wierzbowe występujące w postaci niewielkich powierzchniowo płatów na brzegach koryt rzecznych, wśród szuwarów trzcinowych i łąk bagiennych. Bardzo charakterystyczne dla doliny Narwi są wilgotne łąki, na których rosną różne gatunki traw oraz rośliny zielne, reprezentowane m.in. przez rzeżuchę łąkową, firletkę poszarpaną, jaskier ostry i krwawnicę pospolitą, które podczas kwitnienia tworzą barwne kobierce. Łąki są koszone zazwyczaj dwa razy w roku. Na obrzeżach doliny rosną lasy bagienne reprezentowane w Narwiańskim PN przez ols porzeczkowy, o charakterystycznej strukturze. Wyróżnić tu można wyraźne wyniesienia ponad powierzchnie gruntu – kępy oraz obniżenia pomiędzy nimi, najczęściej zalane wodą – dolinki. Na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego występują również wyniesienia mineralne nazywane „grądzikami”. Porastają je lasy liściaste (lipowo – dębowo – grabowe) oraz ciepłolubne murawy.
Flora roślin naczyniowych NPN liczy ponad 660 gatunków, z 89 rodzin. W Parku występują 3 gatunki zagrożone i ujęte w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin są to: czarcikęsik Kluka, fiołek torfowy i turzyca strunowa.
Gatunki objęte ochroną ścisłą: widłak jałowcowaty, widłak goździsty, orlik pospolity, włosienicznik wodny i skąpopręcikowy, rukiew wodna, rosiczka okrągłolistna, fiołek torfowy, centuria zwyczajna, miodownik melisowaty, gnidosz błotny, pływacz zwyczajny, czarcikęsik Kluka, mieczyk dachówkowaty, kosaciec syberyjski, turzyca strunowa, stoplamek krwisty, stoplamek plamisty, stoplamek szerokolistny, goździk pyszny ) goryczka wąskolistna, wielosił błękitny.
Częściową: grążel żółty, grzybienie białe, porzeczka czarna, kruszyna pospolita, pierwiosnek lekarski, bobrek trójlistkowy, kalina koralowa, kocanki piaskowe, konwalia majowa oraz kopytnik pospolity
Zwierzęta
Bagienna dolina Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego jest obecnie jednym z nielicznych obszarów zalewowych dolin rzecznych Europy. Ze względu na specyficzną rzeźbę terenu jest typowym szlakiem migracyjnym ssaków kopytnych. Jednak jej największym bogactwem są ptaki, przede wszystkim gatunki wodno-błotne. Rozległe obszary trzcinowisk, turzycowisk i zarośli są idealnym miejscem ich żerowania i gniazdowania. Wiosenne rozlewiska zachęcają również do odpoczynku podczas przelotów.
Ryby
Narew zamieszkują gatunki typowe dla rzeki nizinnej. Urozmaicona sieć rzeczna – strefa nurtu, starorzecza przypływowe okresowe rozlewiska i oczka wodne stwarzają dogodne warunki do życia zarówno ryb drapieżnych, jak i planktonożernych. Spośród drapieżników występuje m.in. szczupak, sum, okoń, boleń i miętus. Ponadto w wodach Narwi spotyka się m.in. następujące gatunki płoć, lin, leszcz. Do gatunków objętych ochroną należą: różanka, koza, śliz piskorz i minóg ukraiński.
Płazy i gady
Tereny podmokłe, które występują na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego sprzyjają obecności płazów, których występuje tu 13 gatunków, zarówno płazy ogoniaste, jak i bezogonowe. Najliczniej reprezentowane są żaby brunatne, które stanowią ponad 60% ogółu obserwowanych płazów, wśród których dominuje żaba trawna. Poza tym występują żaba moczarowa, żaby zielone: śmieszka, jeziorowa i wodna; ropuchy: szara, zielona i paskówka oraz kumak nizinny, grzebiuszka ziemna i rzekotka drzewna. Przedstawiciele płazów ogoniastych to traszka zwyczajna i grzebieniasta.
W Narwiańskim Parku Narodowym występują tylko 3 gatunki gadów, do których należy jaszczurka żyworodna, jaszczurka zwinka i zaskroniec zwyczajny.
Ptaki
Dolina Narwi jest obszarem, który charakteryzuje się występowaniem corocznych wiosennych zalewów, rozbudowaną siecią koryt rzecznych, a także niedostępnością terenu. Są to czynniki, które wpływają na słabą penetrację terenu przez człowieka. Szuwary trzcinowe i turzycowe oraz zarośla stanowią bezpieczne miejsca ich gniazdowania i żerowania.
Na terenie NPN stwierdzono stałe lub okresowe występowanie 203 gatunków ptaków, z których 155 to gatunki lęgowe oraz prawdopodobnie lęgowe, pozostałe spotykane są podczas przelotów. Znajduje 19 gatunków ptaków wodno-błotnych, które są uznawane za zagrożone w skali Unii Europejskiej. Należą do nich m.in. bąk, błotniak łąkowy, rybitwa białowąsa, kropiatka, zielonka, batalion, dubelt. 12 gatunków zostało wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunki zagrożone w skali kraju, a 1 gatunek – wodniczka uznano za kwalifikujący obszar Parku jako ostoje ptaków o randze europejskiej, zgodnie z kryteriami BirdLife International.
Dolina Narwi to doskonałe miejsce do odpoczynku i żerowania ptaków podczas wiosennych przelotów, możemy wówczas obserwować nawet kilkutysięczne stada gęsi, kaczek i łabędzi.
Symbolem Narwiańskiego Parku Narodowego jest błotniak stawowy, najliczniejszy spośród trzech gatunków błotników spotykanych w dolinie. Charakteryzuje go dymorfizm płciowy: samica ma brunatne upierzenie z jasną głową; samiec brązowy z szarym ogonem i szaro- czarnymi skrzydłami. Zakłada gniazda w gęstych trzcinach. Para dorosłych ptaków oblatuje stale swoje terytorium z charakterystycznym dla błotników uniesieniem skrzydeł w kształcie litery V.
Ssaki
Bagienna dolina Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego jest obecnie jednym z nielicznych obszarów zalewowych dolin rzecznych Europy. Na terenie Parku stwierdzono występowanie 34 gatunków ssaków należących do następujących grup: ssaki kopytne, drapieżne, gryzonie, owadożerne, zajęczaki i nietoperze.
Do gatunków objętych ścisłą ochroną prawną należą: kret, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, rzęsorek rzeczek, zębiełek białawy , wiewiórka, gronostaj i łasica . Bóbr oraz wydra są objęte ochroną częściową.
Z jednej strony wąski i rozciągnięty wzdłuż koryta Narwi obszar stanowi niewielką przestrzeń i nie może służyć w całości jako rewir dużych ssaków. Ale ze względu na specyficzną rzeźbę terenu z układem charakterystycznych środowisk podmokłych jest typowym szlakiem migracyjnym dla niektórych kopytnych – łoś, dzik i występujący tu sporadycznie jeleń.
Bezkręgowce
Najbogatszy, ale też najsłabiej poznany jest świat bezkręgowców zarówno wodnych, jak i lądowych. Spośród tych ostatnich najlepiej poznane to pająki oraz owady - ważki i motyle dzienne. W Narwiańskim Parku Narodowym występuje 150 gatunków pająków, z których 21 to gatunki rzadkie, znane tylko z pojedynczych stanowisk w Polsce. Środowiska związane z wodą zasiedlają gatunki, które potrafią poruszać się po powierzchni wody i pływać – są to np. topik, bagnik nadwodny. Strefę szuwarów zamieszkują gatunki związane z brzegami zbiorników np. krzyżak nadwodny, tygrzyk paskowany.
Najliczniejszą grupą zwierząt są owady - grupa zwierząt, zamieszkująca środowisko lądowe, która wtórnie przystosowała się również do środowiska wodnego. Są to pierwsze zwierzęta, które posiadły umiejętność aktywnego lotu.
W Narwiańskim Parku Narodowym spotyka się przedstawicieli następujących rzędów:
Chrząszcze, Błonkoskrzydłe (pszczoły, osy), Muchówki , Jętki, Pluskwiaki, Prostoskrzydłe ,Chruściki, Ważki, Widelnice, Wielkoskrzydłe, Sieciarki
Natura 2000
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest systemem ochrony dziedzictwa przyrodniczego krajów Unii Europejskiej. Celem utworzenia sieci Natura 2000 jest zachowanie zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt w skali Europy.
Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów:
obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO),
specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO).
Bagienna Dolina Narwi OSO – PLB 200001
Obszar obejmuje odcinek doliny Narwi o długości około 58 km i szerokości od 300 m do 4 km, między Surażem a Żółtkami.
Narwiańki Park Narodowy warto odwiedzić z powodu wyjątkowego systemu rzecznego.