Ogniwa procesu kształcenia według W. Okonia

Wyróżnione przez Okonia ogniwa dotyczą poszczególnych momentów procesu nauczania i uczenia się, jego przebiegu oraz pożądanych wyników. Są one sformułowane w postaci dyrektyw postępowania przeznaczonych dla nauczyciela, które są różne w przypadku różnych rodzajów lekcji - podających lub poszukujących.

• ogniwa procesu kształcenia na lekcji podającej:

1. przygotowanie do pracy

2. podanie nowego materiału

3. synteza przekazanego materiału

5. kontrola stopnia opanowania nowych wiadomości przez uczniów (wykrywanie braków i luk w wiadomościach i umiejętnościach uczniów)

Zaletą tego rodzaju lekcji jest to, iż umożliwia on szybkie przekazywanie uczniom pewnej gotowej wiedzy, natomiast wadą - mała aktywność uczniów

• ogniwa procesu kształcenia na lekcji poszukującej:

1. uświadomienie przez uczniów określonej trudności teoretycznej lub praktycznej (pod okiem nauczyciela)

2. sformułowanie problemu

3. sformułowanie możliwych hipotez prowadzących do rozwiązania problemu

4. empiryczna weryfikacja założonych hipotez

5. włączenie nabytych wiadomości oraz umiejętności do posiadanej już wiedzy, utrwalenie oraz zastosowanie ich w toku działalności teoretycznej lub praktycznej

W toku lekcji poszukującej uczeń musi wykazać się samodzielnym myśleniem i działaniem, co zapewnia mu trwalszą wiedzę.

Zasady nauczania

Zasady nauczania- ogólnie przyjęte normy postępowania dydaktycznego dotyczące sposobu realizacji celów kształcenia. Istnieje wiele definicji zasad, w obrębie samej dydaktyki wyróżnić można przynajmniej trzy sposoby ujmowania terminu "zasada":

• twierdzenie oparte na prawie naukowym rządzącym pewnymi procesami

• norma postępowania uznanego jako obowiązujące

• teza wywiedziona z pewnej doktryny

Zatem zasady nauczania to normy prakseologiczne dotyczące poprawnej pracy nauczyciela w procesie dydaktycznym.

Zasady nauczania określają kierunek pracy nauczyciela, ukazują zależności występujące pomiędzy poszczególnymi elementami procesu nauczania i uczenia się. Wyróżnia się następujące zasady nauczania:

• zasada poglądowości - stosowana zarówno w lekcji podającej jak i poszukującej; według tej zasady nie można zastępować słowem rzeczywistości w miejscach, gdzie jest to niewskazane z psychologicznych lub dydaktycznych przyczyn

• zasada przystępności (stopniowania trudności) - wymaga dopasowania nauczania do poziomu rozwoju uczniów

• zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się - jest najważniejszą normą postępowania dydaktycznego, która nie pozwala nauczycielowi na zastępowanie pracy uczniów swoją pracą oraz wymaga od niego umiejętnego stopniowania trudności zadań stawianych przed uczniami

• zasada systematyczności - decyduje ona o skuteczności świadomych działań ludzi; wymaga od nauczyciela, by systematycznie przygotowywał się do lekcji, dokonywał starannej analizy każdych zajęć oraz wymaga równomiernego zadawanie prac domowych, częstego stosowania sprawdzianów oraz dokonywania ocen wyników nauczania

• zasada trwałości wiedzy uczniów

• zasada operatywności - wymaga od nauczyciela stwarzania sytuacji prowadzących zarówno do przyswajania oraz odtwarzania wiadomości jak i wykorzystywania ich w swojej szkolnej pozaszkolnej pracy

• zasada wiązania teorii z praktyką - dotyczy ona przygotowania uczniów do racjonalnego korzystania z wiedzy teoretycznej w różnego rodzaju sytuacjach praktycznych oraz w przekształcaniu rzeczywistości

Pojęcie celów kształcenia.
Cele kształcenia - kierunkowskazy, świadomie założone skutki, które chcemy osiągnąć w procesie kształcenia; działania, które mają doprowadzić do danego stanu rzeczy.

Znaczenie celów kształcenia w procesie edukacyjnym.
- stanowią podstawowy czynnik wyznaczający rozwiązania innych elementów procesu kształcenia. Są wyznacznikiem doboru i układu treści kształcenia, podstawowym kryterium w doborze metod, form organizacyjnych i środków dydaktycznych.
- stanowią podstawę planowania i organizowania działań uczestników procesu kształcenia
- są kryterium oceny efektywności procesu dydaktycznego.

Rodzaje celów kształcenia:
I podział wg czasu:
• Potencjalne – funkcjonują one do momentu rozpoczęcia procesu dydaktyczno-wychowawczego, czyli do czasu zanim zacznie się je osiągać
• Aktualne – symbolizują one rozpoczęcie procesu edukacyjnego (do realizacji włącza się nauczyciel i uczniowie)
II podział wg przedmiotu i podmiotu kształcenia:
• Rzeczowe (przedmiotowe) – oznaczają określenie zmian w zasobie wiedzy, umiejętnościach jej stosowania w praktycznych i teoretycznych działaniach uczniów.
• Podmiotowe – mamy na uwadze zmiany w rozwoju sprawności umysłowych, postaw i systemu wartości wywołane procesem dydaktyczno-wychowawczym.
III podział wg stopnia ogólności:
• Ogólne – wyrażają to, co ma być „produktem końcowym” tego procesu (wyrażone w kategoriach funkcji).
• Pośrednie – otrzymuje się w rezultacie podziału celów ogólnych wyrażonych w kategoriach funkcji na składniki w postaci czynności.
• Szczegółowe – precyzyjne sposoby wyrażania ogólnych celów w postaci zadań, pytań, problemów, poleceń. Operacyjne cele kształcenia to opisy zachowań uczniów, jakie mają oni przejawiać po ukończeniu lekcji.
IV podział wg sfer osobowości:
• Poznawcze – dotyczą zmian w sferze poznawczej osobowości
• Emocjonalne (afektywne) – dotyczy zmian w sferze afektywnej osobowości
• Psychomotoryczne – dotyczą zmian w sferze psychoruchowej osobowości

Cele kształcenia

Nauka o celach to teleologia; cele kształcenia to z góry założone pewne stany rzeczy (zdarzeń), które zamierzamy osiągać w trakcie procesu kształcenia; według W. Okonia cele kształcenia to świadomie założone efekty, które chcemy uzyskać w wyniku kształcenia natomiast według Denka cele kształcenia obejmują postulowany stan rzeczy wraz z działaniami prowadzącymi do jego realizacji.

Cele kształcenia posiadają następujące właściwości:

• są dostrzegalne, czyli określone w sposób pozwalający na ustalenie stanu ich wykonania

• wykonalne, czyli możliwe do realizacji w danym czasie

• logiczne, czyli bez wewnętrznych sprzeczności

• rzeczowe i precyzyjne - przedstawiają syntetyczny opis stanu jaki chcemy osiągnąć

• wymierne, a więc określany w sposób umożliwiający zmierzenie ich stanu

Można wyróżnić cele kształcenia potencjalne, czyli funkcjonujące w świadomości nauczyciela aż do chwili rozpoczęcia nauczania, oraz cele aktualne, które symbolizują rozpoczęcie procesu kształcenia.

Cele kształcenia w swoim rzeczowym aspekcie określają przewidywane przez nas zmiany w wiedzy oraz umiejętnościach oraz to, co na skutek nauczania oraz uczenia się mają umieć uczniowie. Natomiast podmiotowy aspekt celów kształcenia obejmuje to, iż określają one zmiany w zakresie rozwoju motywacji, sprawności umysłowych, postaw oraz systemu wartości.

Według kryterium stopnia uszeregowania wyróżniamy cele:

1. ogólne (funkcje) wyrażające co ma stanowić produkt końcowy procesu kształcenia; określane są mianem celów instytucjonalnych szkoły; mają długoterminowy charakter - realizowane są małymi krokami

2. pośrednie (czynności) otrzymywane są w wyniku podziału celów ogólnych na ich poszczególne składniki (czynności)

3. szczegółowe (zadania) wyrażają cechy ogólne w języku konkretów, stanowią one opis spodziewanych po zakończeniu lekcji zachowań uczniów, szczegółowo określają, co będą oni umieć

Przekładanie celów ogólnych na cele szczegółowe nazywa się ich operacjonalizacją; narzędziem operacjonalizacji jest taksonomia, czyli hierarchiczny układ celów kształcenia. Według Gallowaya, cele szczegółowe posiadają następujące właściwości:

• są formułowane z punktu widzenia ucznia, a więc określają, iż to właśnie on potrafi zrobić konkretną rzecz jeśli go jej nauczymy

• stanowią one konkretny opis zachowań ucznia

• mogą one zawierać pewne warunki ograniczające, czyli warunki, które muszą być spełnione przez określone zachowania (np. ograniczenie czasu czy liczby błędów)

• reprezentują one różne rozdaje zachowań; w zależności od typu zachowania opisywanego przez cele, wyróżnia się:

  • cele szczegółowe typu poznawczego - uczeń potrafi przekładać wiadomości, objaśniać je, stosować czy analizować)

  • cele szczegółowe typu emocjonalnego - uczeń uważa, reaguje, wartościuje, przeżywa, charakteryzuje

  • cele szczegółowe typu psychomotorycznego - uczeń pisze, skacze, szyje, wykonuje ruchy ekspresyjne

Treści kształcenia

Realizacja celów kształcenia wymaga również zdefiniowania treści kształcenia, czyli całokształtu podstawowych wiadomości oraz umiejętności z zakresu różnych dziedzin, które są przewidziane do realizacji w trakcie procesu kształcenia. Treści zapisywane są w dokumentach, takich jak:

• plany nauczania

• podręczniki

• podstawy programowe

• programy nauczania

Według W. Okonia, treści kształcenia muszą spełniać następujące warunki:

1. wymagania dotyczące uczącego się człowieka, stawiane są z punktu widzenia uczniów:

• konieczność dostosowania treści do indywidualnych możliwości uczniów (psychicznych, społecznych, rozwojowych)

• konieczność dostosowania treści do potrzeb uczniów

2. wymagania dotyczące zmieniającego się społeczeństwa

• konieczność respektowania możliwości społeczeństwa

• konieczność respektowania potrzeb społeczeństwa

• konieczność uwzględniania takich obszarów tematycznych jak: ojczyzna, naród, życie społeczne i obywatelskie, edukacja, praca zawodowa czy rodzina

3. wymagania dotyczące rozwoju nauki i kultury:

→ treści kształcenia w zakresie kultury mają umożliwiać:

• poznanie określonych dobór kultury

• wywarzanie różnych wartości

• przeżywanie różnych wartości kulturowych

→ treści kształcenia w zakresie nauki muszą obejmować 4 elementy składowe nauki:

• fakty naukowe

• pojęcia naukowe

• prawa nauki

• teorie naukowe

Z kolei Kupisiewicz wymienia pięć grup wymagań dotyczących treści kształcenia:

• społeczne, zawodowe oraz kulturowe (zarówno obecne jak i przyszłe)

• naukowe - dostosowanie treści do osiągniętego poziomu nauki oraz techniki

• psychologiczne - dostosowanie treści do psychofizycznych możliwości uczniów

• dydaktyczne

• konieczność zachowania korelacji wewnątrzprzedmiotowej i miedzyprzedmiotowej- należy łączyć treści różnych dziedzin

• wymaganie łączenia teorii z praktyka

• konieczność strukturalizacji wiedzy - w przypadku, gdy treści jest zbyt dużo, należy dokonać strukturalizacji wiedzy

• konieczność egzemplastycznego układania treści, czyli w liniowy, koncentryczny lub spiralny sposób

• pedagogiczne - teorie doboru treści kształcenia

Klasyczne teorie:

• materializm dydaktyczny (encyklopedyzm) był reprezentowany np. przez J. A. Komeńskiego czy Basedowa; głównym celem kształcenia jest przekazywanie jak największej ilości wiedzy z zakresu różnych dyscyplin naukowych; każdy profesor jest encyklopedystą; wynikiem takiej teorii jest powstawanie przeładowanych programów nauczania, które nie są ze sobą odpowiednio skorelowane; koncepcja ta jest jednostronna - wiedza, praktyka, zdolności poznawcze - encyklopedyzm rozwija tylko wiedzę, nie dbając o resztę

• formalizm dydaktyczny (intelektualizm) jest koncepcją eksponującą właśnie zdolności poznawcze; przedstawicielami tego kierunku byli: Pestalozii, Schmidt, Dawid czy Dobrowolski; głównym celem jest tutaj pogłębianie i rozszerzenie kształcenia, uszlachetnianie zdolności oraz zainteresowań poznawczych (czyli myślenia, uwagi, pamięci, wyobrażania, spostrzegania); dominują przedmioty instrumentalne, takie jak matematyka czy nauka języków; celem nauczyciela miało być jedynie nauczeni swoich uczniów myślenia, gdyż to zapewniało im już wszystko inne; również formalizm jest jednostronną teorią, koncentrujące się jedynie na zdolnościach poznawczych uczniów

• utylitaryzm dydaktyczny- eksponuje praktykę, głównym przedstawicielem był John Dewey; według utylitarystów najważniejszą i jedyną dziedziną jest tutaj praktyka, zatem i ta teoria jest jednostronna

Teorie późniejsze

• materializm funkcjonalny - jego twórca był W. Okoń; teoria ta zakłada, iż istnieje integralny związek poznania z działaniem, zatem treści kształcenia mają uwzględniać poznawanie rzeczywistości oraz gromadzenie o niej wiedzy, funkcjonowanie owej wiedzy w świadomości i działalności intelektualnej ucznia, jak i w jego działalności praktycznej służącej przekształcaniu rzeczywistości

• teoria problemowo - kompleksowa - jej twórca to Bogdan Suchodolski; uważał on, iż w miejsce dotychczasowego informacyjno- systematycznego układu należy wprowadzić układ problemowo - kompleksowy materiału nauczania, który polegał by na tym, iż uczono by poszczególnych przedmiotów w sposób kompleksowy; przedmiot działalności poznawczej powinny stanowić problemy w postaci treści kształcenia, np. dział w walce o pokój, wychowywanie patriotów lub kosmopolitów, myślenie globalne, alternatywne, itp.

• strukturalizm - autorem tej koncepcji jest Kazimierz Sośnicki; uważał on, iż należy zachować przedmiotowy układ treści nauczania jednocześnie dążąc do uporządkowania ich, czego najlepszy sposób stanowi strukturalizacja treści, a więc wyodrębnienie w nich poszczególnych przedmiotów nauczania, elementów podstawowych oraz wtórnych, co tworzy pewien szkielet, który można odpowiednio wzbogacać odpowiednimi treściami, eliminować pewne treści czy dokonywać ich reinterpretacji

• egzemplaryzm - jego twórcą Hanz Schenert, który postulował zastąpienie systematycznego układu treści nauczaniem, które by się opierało na odpowiednich przykładach, wzorach postępowania czyli egzemplarzach; uczenie się na gruncie tej teorii pojmowane jest jako poznawanie określonych egzemplarzy; na jej podstawie powstała koncepcja nauczania paradygmatycznego (paradygmat - przykład, wzór); kształcenie to charakteryzuje się stosowanie egzemplarzy tematycznych, etapowości itp.

Co 6 lat następuje podwojenie się zasobu wiedzy, przy czym okres ten również ulega skracaniu. Już sam wiek XX zgromadził więcej wiedzy niż łącznie, wszystkie pozostałe epoki. Co półtora roku dokonują się znaczne zmiany w technologii komputerowej, w internecie co roku, konieczność przekwalifikowania się jest szacowana aktualnie na raz na 10 lat. Żyjemy w czasach określanych mianem stulecia kompetencji; wiek XXI stanowi epokę wiedzy, która staje się strategicznym celem każdego człowieka.

Rocznie publikowanych jest około 80 tysięcy książek i 150 tysięcy różnych czasopism, codziennie powstaje nowy portal internetowy, w związku czym bardzo potrzebna staje się wiedza dotycząca tego, czego nie trzeba czytać, co staje się niemal prawdziwą sztuką przetrwania w obecnym zalewie informacji. Pytanie: "czego nie czytać" wiążę się również w jakiś sposób z pytaniem: "czego uczyć", a dzisiejsze podejście do treści kształcenia nie jest takie jak kiedyś. Konieczność dokonania wielu zmian w zakresie treści kształcenia jest jednym z najważniejszych zadań współczesnej edukacji.

Poniżej znajduje się pewnego rodzaju dekalog, zawierający 10 głównych zarzutów wobec współczesnych treści kształcenia:

1. encyklopedyzm, czyli wiedza faktograficzna oraz werbalizm (sposób realizacji treści)

2. historyzm - wiedza dotycząca przeszłości przeważa nad wiedzą dotyczącą teraźniejszości oraz przyszłości

3. addtywizm - dodawanie coraz to nowszych treści kształcenia przy braku eliminacji dotychczasowych

4. przeciążenie - czyli przeładowanie programów nauczania

5. uniformizm (jednolitość) - brak dyferencjacji czyli różnicowania treści kształcenia

6. jednostronność - preferowanie danego typu treści kształcenia, np. "wiedzieć, że..." przeważa nad "wiedzieć jak..." lub "wiedzieć, dlaczego..."

7. akademizm - teoretyzowanie i dezintegracja wiedzy

8. izolacjonizm - brak więzi z codziennym życiem

9. nieprzystosowanie - do psychofizycznych możliwości uczniów

10. niedostateczne uwzględnianie potrzeb społeczeństwa o charakterze globalnym i przyszłościowym, nie poruszanie takich zagadnień jak zagrożenia nuklearne, dewastacja środowiska naturalnego człowieka, zła gospodarka zasobami energii oraz surowców naturalnych, zagrożenia cywilizacyjne takie jak narkomania terroryzm, przestępczość czy fanatyzm itp.

Obecni dydaktycy postulują następujące zmiany w zakresie kanonów kształcenia:

• należy łącznie ujmować cele oraz treści kształcenia (zakładane wyniki, metody oraz organizację pracy dydaktycznej)

• należy złagodzić ostre progi programowe pomiędzy niższymi i wyższymi szczeblami kształcenia

• należy mieć świadomość, iż szkoła nie jest już jedynym źródłem wiedzy dla uczniów

• należy pamiętać, iż współczesny człowiek musi się borykać z różnymi, jeszcze niedawno niespotykanymi problemami (np. globalnymi)

• powinno się integrować w pokrewne przedmioty i wspólne treściowe obszary, bloki tematyczne

• należy zastąpić postulat mówiący, iż należy uczyć jak najwięcej oraz coraz dłużej, na postulat: uczyć tyle ile trzeba, tak najdłużej jak się da

Współczesny kanon kształcenia ogólnego powinien spełniać następujące warunki:

• uczyć w jaki sposób żyć

• w jaki sposób się uczyć, by przyswajać nową wiedzę w ciągu całego swojego życia

• jak myśleć w sposób swobodny a zarazem krytyczny

• jak kochać świat oraz starać się go czynić bardziej ludzkim

• jak samodzielnie się rozwijać w swojej twórczej pracy

Zasady kształcenia

Termin "zasada" na gruncie dydaktyki może być rozumiany w następujący sposób:

1. zasada - twierdzenie oparte na pewnym prawie naukowym, które rządzi określonymi procesami. Według W. Okonia, zasady kształcenia powinny być twierdzeniami normatywnymi, wynikającymi z mających miejsce w procesie kształcenia prawidłowości przyczynowo - skutkowych; zdaniem Władysława Szewczyka istnieje 9 głównych zasad wychowania:

• aktywności

• bezpośredniości

• indywidualizacji

• motywacji

• praktyczności

• recepcyjności

• systemowości

• trwałości

• zespołowości

2. zasada - intuicyjnie przyjęta norma postępowania, które jest uznane jako obowiązujące; Kupisiewicz zaproponował następującą klasyfikację zasad:

• zasada efektywności

• zasada operatywności

• zasada poglądowości

• zasada przystępności

• zasada systematyczności

• zasada świadomego i aktywnego uczestnictwa uczniów w procesie kształcenia

• zasada trwałości wiedzy

• zasada wiązania teorii z praktyką

Klasyfikacja zasad stworzona przez W. Okonia wygląda następująco:

• indywidualizacji

• poglądowości

• samodzielności

• stopniowania trudności

• systematyczności

• uspołecznienia

• wiązania teorii z praktyką

3. zasada - teza wyprowadzona z określonej doktryny; zasady organizacji pracy (K. Lech):

• zasada humanizacji pracy

• zasada karności

• zasada kooperacji oraz harmonii pracy

• zasada ładu oraz porządku w pracy

• zasada racjonalizacji pracy

4. kompleksowe ujęcie terminu "zasada" (połączenie co najmniej dwóch sposobów definiowania tego terminu); Klingberg określił 3 grupy zasad:

• zorientowane na cele kształcenia

• zorientowane na treści kształcenia

• dotyczące ucznia (aktywności, pozycji, rozwoju)

Zasady kształceniastanowią ogólne normy postępowania dydaktycznego służące realizacji celów kształcenia oraz obowiązujące w pracy szkół i placówek różnych typów oraz na różnych szczeblach w zakresie różnych treści kształcenia. Zasady zawierają odpowiedź na pytania:

→ dlaczego powinno się postępować w taki a nie inny sposób?

→ dlaczego powinno się stopniować trudności? i inne

Zasady ustala się w oparciu o analizę procesu kształcenia oraz wynikające z niego prawidłowości. Liczba zasad kształcenia może się zmieniać.

Wybrane zasady dydaktyczne:

• zasada poglądowości - zwana również zasadą konkretności, bezpośredniości czy respektowania drogi między konkretami i abstrakcją; została sformułowana przez W. Radke, który uważał iż najpierw należy poznać rzecz a dopiero później o niej mówić; upowszechnił ją później J.A. Komeński, określając mianem złotej zasady, której istotą jest bezpośrednie lub pośrednie poznawanie rzeczywistości, przy udziale wielu zmysłów; z czasem zaczynały się zmieniać formy oraz sposoby jej realizacji, które zależą przede wszystkim od poziomu rozwoju poznawczego uczniów, sposobu myślenia itp.

• zasada przystępności - inaczej zasada stopniowania trudności; utworzona przez T. Lewowickiego, autora zjawiska dyferencjacji czyli różnicowania; zasada ta prowadzi do następujących reguł (wskazówek) dydaktycznych:

• w nauczaniu powinno się przechodzić od rzeczy bliskich do dalekich

• od łatwych do trudnych

• od znanych do nieznanych

• należy uwzględniać różnice w możliwościach uczniów - reguła indywidualizacji

• zatem istotą tej zasady jest dostosowywanie metod, treści i form kształcenia do psychofizycznego rozwoju ucznia

• zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów procesie kształcenia, zwana również zasadą samodzielności lub zasadą ograniczonej zależności od nauczyciela; mówi ona, iż nie należy zastępować swoją pracą pracy ucznia oraz że trzeba respektować wszelkie przejawy samodzielności uczniów; z zasady tej wynikają następujące reguły:

• zadaniem nauczyciela jest poznanie indywidualnych zainteresowań uczniów oraz staranie się ich rozwijać

• należy uczyć poprzez stawianie uczniów w sytuacjach problemowych

• zadaniem nauczyciela jest wdrażanie swoich uczniów do indywidualnych jak i grupowych form pracy

• zasada systematyczności, inaczej systemowości; wynikają z niej następujące reguły:

• wprowadzenie nowych treści powinno być poprzedzone określeniem stanu wiedzy wyjściowej (należy nawiązywać do przyswojonej już wiedzy)

• omawiane zagadnienia powinny dzielić się na punkty i podpunkty, która to systematyzacja ułatwia przyswajanie wiedzy

• należy rozłożyć powtórzenia materiału w czasie

• nauczyciel powinien przyzwyczajać uczniów do systematycznego, samodzielnego i dłuższego wysiłku

Metody nauczania

Metoda nauczania- według W. Okonia to wypróbowany oraz systematycznie stosowany układ czynności nauczyciela i uczniów, realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w ich osobowości. Nawroczyński dokonał klasyfikacji metod nauczania dzieląc je na:

• metody podające

• metody poszukujące

• metody laboratoryjne

Z kolei K. Sośnicki podzielił metody na sztuczne i naturalne. Inny podział uwzględnia metody:

• oparte na słowie, takie jak na przykład opis, pogadanka, opowiadanie, dyskusja, wykład, praca z książką

• obserwacyjne - pokaz lub metoda pomiaru rzeczy i zjawisk

• działalność praktyczna uczniów - prace techniczne, zajęcia o charakterze produkcyjnym

METODY PODAJĄCE	METODY POSZUKUJĄCE
- wykład	- praca z mapą
- pogadanka	- dyskusja
- pokaz	- drzewo decyzyjne
- opowiadanie	- metaplan
- praca z książką	- ćwiczenia
- opis stabilny	- metody praktycznego działania
- konwersatorium	- metoda punktowa

Do metod opartych na słowie zalicza się następująco:

• opowiadanie - zaznajomienie uczniów z pewnymi rzeczami czy zjawiskami poprzez ich słowny opis, metoda ta wykorzystywana jest zazwyczaj w pierwszych klasach szkoły podstawowej, powinno być obrazowe

• wykład - przekazywanie pewnych wiadomości dotyczących różnych dziedzin naukowych; wykład jest zazwyczaj stosowany w szkolnictwie wyższym, gdyż wymaga umiejętności myślenia hipotetyczno - dedukcyjnego; wyróżnia się następujące rodzaje wykładów:

1. wykład konwencjonalny, którego treść przekazywana jest bezpośrednio w formie gotowej do zapamiętania

2. wykład problemowy stanowi ilustrację określonego problemu naukowego albo praktycznego

3. wykład konwersatoryjny - fragmenty mówione wykładu są przeplatane wypowiedziami słuchaczy

• pogadanka - kierowana przez nauczyciela rozmowa z uczniami; nauczyciel zmierza do osiągania założonych celów poprzez stawianie uczniom odpowiednich pytań; pogadanka stanowi najstarszą metodę dydaktyczną, którą stosował już Sokrates; wykorzystywana jest głównie w niższych klasach podstawowych

• dyskusja - wymiana poglądów na określony temat; wykorzystuje się ją w wyższych klasach szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum, gdyż wymaga ona specjalnego przygotowania

• praca z książką - jeden z podstawowych sposobów poznawania i utrwalania wiadomości; przyjmuje następujące formy:

• uczenie się z podręcznika

• sporządzanie notatek

• lektura uzupełniająca

Do metod oglądowych, opartych na obserwacji zalicza się:

• pokaz - demonstrowanie czegoś uczniom; jest to zazwyczaj metoda współwystępująca z innymi metodami

Do metod opartych na działalności praktycznej zalicza się:

• metoda laboratoryjna - uczeń samodzielnie przeprowadza eksperyment; występuje w postaci:

• tradycyjnej, gdzie uczeń samodzielnie wykonuje eksperyment pod kontrolą nauczyciela

• problemowej, gdzie uczeń wykonuje eksperyment nie znając jego efektów

• zajęcia praktyczne- uczniowie wykonują pewne czynności wiążące się z danym zawodem (w szkołach zawodowych)

• metody problemowe(gry dydaktyczne) - zostały przyniesione z zachodu i uporządkowane przez Kraszewskiego; są to metody aktywizujące (jak na przykład gry komputerowe) organizujące treści kształcenia za pomocą modeli rzeczywistości - pewnych zjawisk oraz sytuacji - w celu stworzenia uczniom warunków poznania bezpośredniego; wyróżnia się następujące gry dydaktyczne:

1. burza mózgów - metoda ta służy samodzielnemu, szybkiemu wymyślaniu przez uczniów hipotez dotyczących rozwiązania danego problemu

2. metoda sytuacyjna (metoda przypadków) - jest to szczegółowe rozpatrzenie określonego, typowego przypadku

3. metoda symulacyjna (inscenizacja) - polega na udawaniu danej osoby, wykonywaniu jej wszelkich czynności

Metody kształcenia

Termin "metoda kształcenia"(z grec. "metodos" - badanie, dochodzenie do prawdy) oznacza systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, który umożliwia uczniom osiąganie założonych celów kształcenia.

Metoda stanowi pewien wypróbowany oraz systematycznie stosowany układ czynności nauczyciela oraz uczniów, który jest świadomie realizowany w celu osiągnięcia założonych zmian w obrębie osobowości uczniów. Metoda odpowiada na pytanie w jaki sposób należy postępować, jak należy pracować i uczyć w zakresie określonych treści.

Najstarszą historycznie grupę metod stanowią metody:

• oparte na naśladownictwie, które stosowano w nauczaniu okazjonalnym; nie posiadają one swoich teorii

• słowne (werbalne, oparte na słowie), które przeważały w średniowieczu; ich istotą jest przekazywanie gotowych wiadomości przez nauczyciela za pośrednictwem słowa mówionego, pisanego albo drukowanego

• erotematyczne(czyli pytające) obejmujące metodę katechetyczną oraz heurystyczną, gdzie metoda katechetyczne polega na stawianiu pytań, na które uczeń daje gotowe, wyuczone odpowiedzi (odmianę metody katechetycznej stanowi metoda koraniczna, której istotą jest zapamiętywanie bez jakiegokolwiek zrozumienia czy interpretowania) natomiast metoda heurystyczna wyraża się w stawianiu pytań, które mają prowokować uczniów do samodzielnego poszukiwania odpowiedzi

• akroamatyczne(czyli podające) - współczesnymi przykładami tych metod są:

• dyskusja

• opis

• opowiadanie

• pogadanka

• praca z tekstem

• wykład

• oglądowe (czyli oparte na obserwacji, rzeczowe); zostały one wprowadzone przez Pestalozziego (XIX w.) który uważał, iż należy poznawać rzeczy same w sobie, czyli takie, jakimi one są, w przeciwieństwie do poznawania cudzych świadectw lub spostrzeżeń; zadanie nauczyciela miało polegać na gromadzeniu materiału empirycznego, którym miał on zainteresować swoich uczniów organizując obserwację, następnie podsumować oraz utrwalić jej wyniki; przykładem metod oglądowych może być pokaz czy pomiar

• praktyczne (z końca XIX w.) - to na przykład metoda laboratoryjna, która w klasycznej formie polega na tym, iż uczeń wykonuje pewne czynności pod dyktando nauczyciela natomiast w problemowej uczeń sam wyciąga wnioski oraz dokonuje samodzielnej analizy; innym przykładem metod praktycznych jest metoda zajęć praktycznych

Wyżej wymienione i opisane metody kształcenia stanowią klasyczne metody. Do współczesnych metod kształcenia zalicza się między innymi metody:

• aktywizujące

• problemowe - np. gry dydaktyczne

• waloryzacyjne - ekspresyjne oraz impresyjne

• wspierania edukacyjnego

Kazimierz Sośnicki stworzył następując klasyfikację metod kształcenia:

• metody podające - czyli uczenie szkolne, sztuczne

• metody poszukujące - czyli uczenie poszukujące, naturalne

Z kolei Bogdan Nawroczyński podaje następujące metody:

• metody laboratoryjne

• metody podające

• metody poszukujące

Klinberg proponuje metody kształcenia:

• monologowe - jak na przykład wykład, pokaz czy opis

• dialogowe - dyskusja czy pogadanka

• formy współpracy stosowane w nauczaniu indywidualnym

Wincenty Okoń według przyjętego kryterium dominującego rodzaju uczenia się oraz aktywności poznawczej ucznia wyróżnił następujące metody kształcenia:

• asymilacji wiedzy - są to metody podające, gdyż polegają na uczeniu się poprzez przyswajanie, opierają się one na reproduktywnej aktywności poznawczej; wyróżnić tutaj można następujące metody:

• dyskusja

• opis

• opowiadanie

• pogadanka

• praca z książką

• wykład

• samodzielnego dochodzenia do wiedzy - są to metody problemowe, gdyż polegają na uczeniu się w drodze odkrywania, są oparte na twórczej aktywności poznawczej czyli rozwiązywaniu problemów; przykładami tego rodzaju metod są:

• burza mózgów

• gry dydaktyczne

• metoda klasyczna

• metoda przypadków

• mikronauczanie

• sytuacyjna

• waloryzacyjne - są to metody eksponujące, które wymagają uczenia się poprzez przeżywanie, oparte są na emocjonalno - artystycznej aktywności; przykłady tych metod:

  • metoda ekspresyjna (wiążąca się z przeżywaniem przy równoczesnym wytwarzaniu wartości)

  • metoda impresyjna (wiążąca się z przeżywaniem)

• praktyczne - metody te polegają na uczeniu się w toku działania, oparte są na praktyczno - technicznej aktywności, która zmienia otoczenie; przykładami tych metod są:

• metody ćwiczebne

• metody realizacji zadań wytwórczych

Środki dydaktyczne w kształceniu ogólnym (F. Bereźnicki)

1.Środki dydaktyczne- są to przedmioty, które dostarczają uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziaływujących na ich wzrok, słuch, dotyk itp. (ławki, książki, mapy, TV) ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości. Najogólniej ujmując, można przyjąć, że środkami dydaktycznymi nazywamy zarówno przedmioty dostarczające bodźców zmysłowych, jak i urządzenia techniczne. Środki dydaktyczne służą wzbogaceniu czynności nauczyciela ale i ucznia. Środki dydaktyczne pełnią ważną rolę w rozwoju wyobrażani, myślenia, spostrzegania, wpływają na lepsze i szybsze opanowanie wiadomości i umiejętności.

2. Funkcje środków dydaktycznych

a) funkcja motywacyjna- (I ogniwo) polega na wywołaniu pozytywnego nastawienia do uczenia się poprzez budzenie zaciekawienia i zainteresowania dla przedmiotu poznania. Środki dydaktyczne, szczególnie audiowizualne oddziaływają na strefę emocjonalna, wyzwalają i wzmacniają motywy ucznia się.

b) funkcja poznawcza-(II ogniwo) polega na tym ,że dzięki środkom uczący się poznaje bezpośrednio określoną rzeczywistość.

c) funkcja kształcąca-(VI ogniwo) sprowadza się do rozwijania zdolności poznawczych (wyobrażani, myślenia, pamięci) oraz kształtowania odp. umiejętności i sprawności.

d) funkcja dydaktyczna- (V ogniwo)środki dydaktyczne są jedynym źródłem wiadomości dla uczniów, ułatwiają ich zrozumienie, utrwalenie i sprawdzenie stopnia opanowania, środki dyd. Służą ilustracji wybranego zagadnienia ,pomagają uczniowi w tworzeniu uogólnień.

e) funkcja wychowawcza- polega na pobudzeniu strefy emocjonalnej, na wywołaniu przeżyć i kształtowaniu postaw uczniów. Uczymy się przez przezywanie teatr, multimedia, muzyka, wycieczka itp. Są to środki i metody.

3.Stosowanie środków procesie kształcenia.

- środki dydaktyczne

- nie można przesadzać, nadużywać środków dydaktycznych, jeśli widzimy ,że dane środki nie pomagają ,nie stosujemy ich.

- stosujemy odpowiednie środki dydaktyczne do odpowiednich przedmiotów, wieku, celów, miejsca wiedzy i umiejętności uczniów

- środki powinny być wyraziste, po to aby pobudzały (f. wych.)przez zmysły, powinny być estetyczne, poprzez środki dydaktyczne mamy uwrażliwić dzieci.

-środki nie powinny być stosowane tam gdzie jest możliwość bezpośredniego poznania rzeczywistości.

-

4. Klasyfikacja środków dydaktycznych. Cz. Kupisiewicz) *kryterium-sposób eksponowania bodźców.

Wyróżnia on następujące rodzaje środków:

1. wzrokowe- przedmioty naturalne, modele, obrazy, schematy, symbole itp.)

2. słuchowe- płyty Cd, taśmy magnetofonowe, instrumenty muzyczne itp.)

3. wzrokowo-słuchowe- film dźwiękowy, telewizja)

4. częściowo automatyzujące proces nauczania-uczenia się- laboratoria językowe, komputery, maszyny dydaktyczne)

*kryterium złożoności środków oceny szkolnej.

Środki proste

1) środki słowne- podręczniki, teksty drukowane

2) proste środki wzrokowe- mapy, modele, obrazy, wykresy

Środki złożone

3) mechaniczne środki wzrokowe- przekazywanie obrazów za pomocą urządzeń technicznych, aparat fotograficzny, mikroskop, teleskop

4) środki słuchowe- magnetofon, radio

5)środki słuchowo-wzrokowe- audiowizualne, film, telewizja

6) środki automatyzujące proces uczenia się, maszyny dyg., laboratoria językowe, kompy.

*klasyfikacja środków dydaktycznych:

- środki wzrokowe: proste, złożone

- środki słuchowe

- środki wzrokowo- słuchowe (audiowizualne)

- środki automatyzujące proces kształcenia.

5. Środki wzrokowe

a) proste środki wzrokowe- spełniają w procesie nauczania-uczenia się doniosła rolę, gdyż umożliwiają uczniom bezpośrednie poznawanie rzeczywistości. Tzn. konkretnych rzeczy, zjawisk i procesów oraz poznawania za pomocą ich poglądowych przedstawień.

b) złożone środki wzrokowe- środki wizualne rozbudzają zainteresowania, wyzwalają motywy uczenia się i wywołują pozytywne nastawienie do nauki. Np. przeźrocza, filmy, TV. 6.Śrdoki słuchowe

Środki słuchowe są nie niedzewne w szkolnictwie średnim i stanowią nieocenioną pomoc w nauczaniu przedmiotów humanistycznych i muzyki. Najbardziej rozległe zastosowanie spośród środków dydaktycznych ma taśma magnetofonowa i magnetofon. Magnetofon można stosować na: zajęciach muzyki (słuchanie pieśni itp.), języka polskiego (nagrane utwory literackie), języka obcego (kształcenie wymowy) itd…

7.Środki wzrokowo-słuchowe (audiowizualne)

Środki te łączą obraz z dźwiękiem, czyli oddziaływają na wzrok i słuch, co przeważnie zwiększa ich atrakcyjność, gdyż za ich pomocą rzeczywistość nabiera większego autentyzmu i obiektywizmu. (filmy, telewizja)

Istota terminu „formy organizacyjne kształcenia”.
Formy organizacyjne – przesądzają o organizacyjnej stronie pracy dydaktycznej, wskazują jak organizować tę pracę stosownie do tego, kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia.

Kryteria doboru form organizacyjnych kształcenia.
Dobór form organizacyjnych zależy od wielu czynników:
- cele i zadania kształcenia
- właściwości przedmiotu nauczania
- wyposażenie szkoły w środki dydaktyczne
- liczba uczniów
- miejsce pracy
- czas pracy

Podział form organizacyjnych kształcenia.
Kryteria podziału:
- liczba uczniów
- miejsce pracy uczniów
- czas trwania zajęć dydaktycznych.

Ze względu na liczbę uczniów biorących udział w procesie dydaktycznym wyróżnia się:
- nauczanie jednostkowe
- nauczanie grupowe
- nauczanie zbiorowe (frontalne)

Ze względu na miejsce pracy formy dzieli się na:
- zajęcia szkolne (nauka w klasie podczas lekcji, praca w laboratorium, warsztacie szkolnym, świetlicy itp.)
- zajęcia pozaszkolne (praca domowa, wycieczka, zajęcia w zakładach produkcyjnych itp.)

Stosownie do czasu pracy uczniów można mówić o zajęciach:
- lekcyjnych
- pozalekcyjnych (koła zainteresowań, zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze, zajęcia kompensacyjno – korekcyjne).

Charakterystyka form organizacyjnych kształcenia wyróżnionych ze względu na liczbę uczniów (nauczanie jednostkowe, zespołowe, zbiorowe).

NAUCZANIE JEDNOSTKOWE
Polega na tym, że uczeń realizuje określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela.

Zalety pracy jednostkowej:
- możliwość indywidualizacji treści (stopień trudności dostosowany jest do poziomu ucznia) i tempa uczenia się
- stała i zarazem dokładna kontrola przebiegu i efektów pracy ucznia
- omówiona forma jest wysoko efektywna

Wady nauczania jednostkowego:
- jest nieopłacalna z ekonomicznego punktu widzenia
- wydatnie ogranicza społeczny zasięg pracy nauczyciela
- uczeń nie ma możliwości współdziałania z rówieśnikami

NAUCZANIE ZESPOŁOWE
Nauczanie zespołowe wg koncepcji J. Barteckiego:
- uczniowie tworzą grupy (3-6 osobowe)
- skład grupy jest stały, zróżnicowany i równoważny (żaby każdy zespół miał takie same szanse jak inne)
- sprawna praca w zespołach zależy od dokładnego określenia zadania, wskazania lub dostarczenia źródeł i materiałów oraz sposobu pracy, kierowania przebiegiem pracy
- w trakcie pracy grupowej nauczyciel czuwa nad sprawną organizacją pracy uczniów
- wyniki uzyskane przez grupę referuje jeden z uczniów, co zmusza wszystkich do intensywnej pracy (słuchania, analizy)
- ocena uzyskanych efektów przez poszczególnych uczniów odbywa się wyłącznie indywidualnie.

Rodzaje pracy zespołowej:
- praca jednolita – każdy zespół ma takie same zadanie do wykonania
- praca zróżnicowana – każdy zespół ma inne zadania do wykonania
- praca kombinowana – część zespołu pracuje nad jednym zadaniem, a część nad innym
- praca brygadowa

Walory dydaktyczne i wychowawcze nauczania zespołowego:
- wszyscy uczniowie w klasie są zaangażowani aktywnie w pracę związaną z tematem lekcji
- grupa staje się niezastąpionym narzędziem budzenia aktywności i samodzielności uczniów
- wdraża uczniów do współdziałania, przemyślanego podziału zadań, a także do racjonalnej organizacji pracy i współodpowiedzialności za jej efekty

NAUCZANIE ZBIOROWE
System klasowo-lekcyjny jako odmiana nauczania zbiorowego (J. Strum):
- tworzenie klas uczniów w tym samym lub zbliżonym wieku
- każda klasa pracuje zgodnie z przeznaczonym dla niej rocznym planem nauczania
- podstawową jednostkę organizacyjną stanowi lekcja, trwająca 45 minut.
- każda lekcja jest poświęcona jednemu przedmiotowi nauczania
- pracą uczniów na lekcji kieruje nauczyciel.
Zalety:
- tworzy przejrzystą strukturę organizacyjną
- umożliwia nauczycielowi pracę z liczną grupą uczniów
- pozwala organizować zespołowy wysiłek uczniów i współzawodnictwo w nauce
- zapewnia realizację zasady systematyczności nauczania
- zapewnia opanowanie przez uczniów podstawowego zasobu wiedzy z danego przedmiotu nauczania

Wady:
- „abstrakcyjna jednorodność” treści kształcenia narzucanych wszystkim uczniom (treści są niezrozumiałe, jednakowe)
- brak warunków skutecznej indywidualizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami
- nadmierna sztywność organizacyjna
- brak warunków utrzymywania więzi ucznia ze szkołą
- przedmiotowe traktowanie uczniów.