Wrocław, 02.06.2014

Katarzyna Żyła

dietetyka, 2 rok

Gruczoł tarczowy (tarczyca)

Tarczyca jest gruczołem dokrewnym, wewnątrzwydzielniczym, którego głównym zadaniem jest produkcja i sekrecja hormonów, które zarządzają gospodarką metaboliczną organizmu. Organ waży od 30 do 60 gram i może powiększać się w czasie ciąży, cyklu menstruacyjnego lub w wyniku choroby. Narząd ten leży w przednio-dolnej części szyi i zbudowany jest z dwóch bocznych płatów, połączonych wąską cieśnią. U niektórych osób zauważa się występowanie dodatkowego, trzeciego płata, zwanego piramidowym, który położony jest po lewej stronie tarczycy, a jego górny koniec sięga cieśni wyżej niż boczne płaty. Te natomiast umiejscowione są między połową wysokości chrząstki tarczowatej krtani, piątą chrząstką tchawicy, pęczkiem naczyniowo-nerwowym szyjnym i podwięzią przedkręgową. Są przykryte warstwą mięśni podgnykowych [2].

Rys. 1 Umiejscowienie tarczycy (gruczołu tarczowego) na szyi [3]

Cieśnina tarczycy leży na przedniej ścianie górnego odcinka tchawicy. Tarczycę okrywa zbudowana z dwóch warstw torebka łącznotkankowa. Warstwa wewnętrzna zawiera łącznotkankowe beleczki, które wnikają do miąższu gruczołu tworząc jego zręb, warstwa zewnętrzna, blaszka, inaczej powięź tarczowa, obejmuje także swym zasięgiem przytarczyce. Gruczoł tarczowy unaczyniony jest tętnicami: tarczową górną, tarczową dolną, tętnicą tarczową najniższą i żyłami: tarczową górną, tarczową dolną i tarczową najniższą. Unerwienie – nerwy tarczowe górne, tarczowe środkowe, tarczowe dolne, sploty tarczowe górne, sploty tarczowe dolne [2, 7].

Na miąższ gruczołu składają się pęcherzyki zbudowane z jednowarstwowego nabłonka, który w zależności od stanu czynności wydzielniczej organu jest sześcienny lub płaski. Wielkość pęcherzyków plasuje się w granicach 20–900 µm. Płaski nabłonek nie wydziela hormonów, ponieważ jest formą spoczynkową, natomiast nabłonek sześcienny to forma aktywna, która podejmuje prace wydzielnicze. Umiejętność zmiany wielkości komórek wpływa na to, że tarczyca ma zdolność do magazynowania wyprodukowanych przez siebie związków w postaci żelu wewnątrzpęcherzykowego. Jego duży zapas powoduje ucisk leżących w sąsiedztwie komórek oraz zahamowanie czynności wydzielniczej. W momencie, gdy tarczyca zostaje pobudzona do sekrecji hormonów, jako pierwsze uwalniają się zmagazynowane związki. Uciskane wcześniej komórki zmieniają się na sześcienne i podejmują czynność produkcyjną. Komórki tego organu mają zdolność magazynowania także samego jodu [2, 7].

Tarczyca wydziela następujące hormony:

• tyroksynę (T4), która jest hormonem metabolicznym – pobudza procesy utleniania w tkankach, odpowiada za rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i glicerolu, wspomaga wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i jej zużycie na poziomie komórkowym, wpływa na większe wydzielanie oraz działanie hormonów wzrostu i hormonów płciowych, ma znaczenie dla równowagi psychicznej zwłaszcza u dzieci, ponadto wpływa na laktację i rozród;

• trijodotyroninę (T3) – powstaje przez odjodowanie tyroksyny, reguluję pracę ośrodkowego układu nerwowego oraz odpowiada za wzrost organizmu;

• kalcytoninę, somatostatynę i serotoninę – produkowane są w miąższu tarczycy, ale przez komórki C przypęcherzykowe z grzebienia nerwowego. Kalcytonina odpowiada za regulację gospodarki wapniowo-fosforowej, somatostatyna blokuje wydzielanie hormonu wzrostu, a także hamuje wydzielanie insuliny, serotonina natomiast wpływa na regulację aktywności dobowej, zwłaszcza sen, ma związek z poziomem aktywności seksualnej i apetytem [4, 7].

Nadczynność tarczycy

Nadczynność tarczycy, czyli hipertyreoza, jest to zespół objawów klinicznych występujący w przebiegu nadmiernej biosyntezy i uwalniania hormonów tarczycy, prowadzący do zwiększenia stężenia wolnych hormonów tarczycy i ich nadmiernego działania metabolicznego w tkankach i komórkach docelowych. Nadczynność tarczycy dotyczy ok. 2% populacji osób dorosłych. Kobiety zapadają na nią 9-krotnie częściej niż mężczyźni. Szczyt zachorowań przypada na 4.-6. dekadę życia 3, 4, 7].

Przyczyny nadczynności tarczycy zalezą od wieku, predyspozycji genetycznych i podaży jodu. Najczęstsze przyczyny nadczynności tarczycy to:

• choroba Gravesa-Basedowa – w krajach o dostatecznej podaży jodu stanowi główną przyczynę nadczynności tarczycy u osób dorosłych i dzieci;

• wole guzowate nadczynne

• zapalenia tarczycy podostre lub popromienne

• guzy przysadki wytwarzające TSH;

• nadmiar ludzkiej gonadtropiny kosmówkowej (HCG) u kobiet w okresie ciąży;

• guz trofoblastyczny

• rak tarczycy

• jatrogenne nadczynność tarczycy – polekowa (amiodaron, węglan litu, organiczne i nieorganiczne związki jodu, interferon α) oraz po leczeniu jodem radioaktywnym;

• stosowanie nadmiernych ilości preparatów zawierających hormony tarczycy.

Bez względu na przyczynę nadczynności tarczycy obraz kliniczny jest podobny i zależy od bezpośredniego wpływu nadmiaru hormonów tarczycy na narządy. Rodzaj i nasilenie objawów nie zależą od stężenia hormonów tarczycy we krwi, ale od wieku chorego i wrażliwości poszczególnych narządów na podwyższone stężenia hormonów [3, 4, 7].

Typowe dolegliwości to: zaburzenia tolerancji ciepła, świąd, zwiększona potliwość, zaburzenia ze strony układu nerwowego w postaci chwiejności emocjonalnej, osłabienie siły mięśniowej, nadmierna drażliwość i zaburzenia snu. Ponadto występują: kołatanie serca, ogólne osłabienie, zmniejszona tolerancja wysiłku, zaburzenia łaknienia (nadmierne łaknienie przy jednoczesnym braku przyrostu masy ciała, a nawet chudnięciu), częste biegunki, nadmierne pragnienie i częstomocz. Kobiety mają zaburzenia miesiączkowania w postaci skąpych miesiączek oraz osłabienie libido, mężczyźni natomiast ginekomastię i zaburzenia potencji [4, 7].

W badaniu przedmiotowym stwierdza się wilgotną, ciepłą, aksamitną skórę, często przerzedzone, cienkie i wypadające włosy, łamliwe paznokcie, drżenie rąk, nadmierne odruchy ścięgniste, osłabienie siły mięśniowej. Czynność serca jest z reguły przyspieszona, często występują zaburzenia rytmu serca (migotanie przedsionków lub częstoskurcz komorowy). Dochodzi do wzrostu ciśnienia skurczowego i często do niewydolności krążenia. Niekiedy mogą dominować objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego w postaci objawów neuropsychicznych, tzn. nerwowość, drażliwość, depresja, hipomania lub mania [3, 4, 7].

W badaniach laboratoryjnych stwierdza się zmniejszenie stężenia cholesterolu w surowicy krwi, hiperkalcemię, hiperkalciurię, zwiększone wydalanie sodu z moczem oraz zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych (AspAT, A1AT) i mięśniowych (CPK). Przy długotrwałej, nieleczonej lub przebiegającej subklinicznie nadczynności tarczycy dochodzi do zmniejszenia gęstości mineralnej kości i do osteoporozy [4, 7].

Klinicznie nadczynność tarczycy można podzielić na 3 fazy:

I – faza utajonej nadczynności tarczycy. Jest to stan bezobjawowy lub skąpoobjawowy. W badaniach laboratoryjnych stwierdza się zmniejszenie stężenia TSH < 0,1 jm./l i prawidłowe stężenia fT4 i fT3. Test stymulacji TSH po TRH wykazuje zmniejszenie reakcji.

II – faza objawowej nadczynności tarczycy. Występują pewne objawy nadczynności tarczycy, zmniejszone stężenie TSH i zwiększone stężenia fT3 i/lub fT4 (z wyjątkiem chorych z guzem przysadki, u których duże stężenie wolnych hormonów tarczycy nie powoduje zmniejszenia wydzielania TSH).

III – faza przełomu tarczycowego. Jest to zagrażająca życiu nasilona nadczynność tarczycy [7].

Dietoterapia nadczynności tarczycy

Nadczynność tarczycy wymaga natychmiastowego wprowadzenia odpowiedniej diety, która zapobiegnie nadmiernemu wycieńczeniu organizmu. Takim sposobem żywienia rządzą specjalne zasady, do których osoba chora koniecznie musi się stosować. Oto kilka z nich [6].

Energia

W nadczynnością tarczycy występuje zwiększone zapotrzebowanie organizmu na energię. Właściwie skomponowana dieta powinna zatem dostarczać większej ilości kalorii, aby zahamować proces znacznego ubytku masy ciała, który wpływa niekorzystnie na układ mięśniowy, układ kostny, zmniejsza się również odporność organizmu. Przy średnim nasileniu choroby podaż energii należy zwiększyć o 15-25% w stosunku do normy na zapotrzebowanie energetyczne dla osoby zdrowej. W silnym stadium choroby zwiększenie zapotrzebowania wzrasta nawet o 50-80% w stosunku do norm dla osób zdrowych. W niektórych przypadkach trzeba więc dostarczyć z dietą nawet 5000 kcal/d. W związku ze zwiększoną podażą energii, która jest równoznaczna ze zwiększeniem ilości przyjmowanego pożywienia ilość posiłków powinna również ulec zwiększeniu do 5-6 w ciągu doby. Pierwsze śniadanie powinno dostarczać 25% energii, II śniadanie - 10%, obiad - 30%, podwieczorek - 15%, a kolacja - 20% [1, 5].

Białko

Nadczynność tarczycy jest przyczyną zwiększonego rozpadu białek. Dlatego dieta osób z nadczynnością tarczycy powinna być bogatobiałkowa. Ilość białka w diecie powinna wynosić 1,5-2g na kilogram masy ciała (średnio od 110 do 130g), gdzie u osób zdrowych ilość ta to 0,8g/kg m.c. Osoby chore przyjmują więc dwukrotnie więcej białka, w związku z tym należy pamiętać o odpowiedniej podaży płynów min. 2 litry/dzień. Około 2/3 zapotrzebowania powinno być pochodzenia zwierzęcego. Dobrymi źródłami pełnowartościowego białka są:

• mleko, kefiry, jogurty i sery twarogowe,

• jaja,

• chude gatunki mięs: drób, wołowina, cielęcina,

• chude wędliny: drobiowe, polędwica, szynka,

• chude gatunki ryb, takie jak dorsz, sandacz czy szczupak są również bardzo dobrym źródłem białka.

Pełnowartościowe białko znajduje się także w produktach roślinnych m.in. soi, soczewicy oraz białej fasoli [1,5].

Witaminy

Przyspieszony metabolizm jest również przyczyną wypłukiwania z ustroju cennych składników żywnościowych, jakimi bez wątpienia są witaminy. Szczególnie istotne jest spożywanie witaminy B1 oraz witamin antyoksydacyjnych A, C i E [1, 5].

Witamina B1 łagodzi objawy nadpobudliwości, nerwowości, zmniejsza kołatanie serca, zmniejsza drżenie rąk. Dobrymi źródłami wit. B1 są: produkty zbożowe, ryby, jaja, przetwory mleczne, pomarańcze, suszone owoce [1].

Zwiększone zapotrzebowanie na witaminy antyoksydacyjne wynika z nasilonych procesów powstawania wolnych rodników w przypadku tej jednostki chorobowej. Wolne rodniki uszkadzają komórki, przyspieszają proces starzenia oraz zwiększają zachorowalność na nowotwory. Najwięcej witamin antyoksydacyjnych znajduje się w świeżych owocach i warzywach (marchewka, pomidory, czerwona papryka, czarna porzeczka, natka pietruszki, chrzan, morele, czerwone winogrona) oraz olejach roślinnych (oliwa z oliwek, olej słonecznikowy, olej lniany), orzechach i migdałach [1].

Ograniczenie tłuszczu

Dieta na nadczynność tarczycy wymaga bezwzględnego ograniczenia spożywanego tłuszczu, którego ilość nie powinna przekraczać 70g na dobę. Poza tym, większość tłuszczu powinna pochodzić ze źródeł roślinnych – olejów. Zrezygnować należy z tłuszczów zwierzęcych tj. smalec, podroby, tłuste wędliny, tłuste mięs np. boczek. Wzbogacić dietę należy natomiast o oleje roślinne tj. oliwa z oliwek, olej rzepakowy, oraz tłuszcz rybi, ze względu na zawartość kwasów omega-3, które korzystnie wpływają na układ nerwowy [6].

Wapń

Zaburzenia gospodarki wapniowej w przypadku nadczynności tarczycy sprawiają, że wapń jest wytrącany z układu szkieletowego, co zwiększa ryzyko pojawienia się osteoporozy. Z tego powodu, w diecie należy zadbać także o prawidłową podaż wapnia, pochodzącego z odtłuszczonych produktów mlecznych, np. ser żółty, ser biały, a także sezam, fasola biała, orzechy, soja [6].

Ograniczenie potraw ciężkostrawnych i wzdymających

Mimo, iż dieta na nadczynność tarczycy jest dietą wysokoenergetyczną, to musi jednocześnie spełniać wszystkie zasady diety lekkostrawnej. Przy nadczynności tarczycy bowiem, bardzo częstym objawem są biegunki, wynikające ze wzmożonej perystaltyki jelit. Potrawy powinny być gotowane, duszone lub pieczone w piekarniku w naczyniach żaroodpornych, bądź przy wykorzystaniu alufolii. Niepożądane są również produkty wzdymające oraz drażniące przewód pokarmowy, takie jak kapusta, brukselka, groch, soja, orzechy, migdały, kasze gruboziarniste [1,6].

1. Unikanie kofeiny

W nadczynności tarczycy należy unikać także produktów zawierających kofeinę, takich jak kawa, mocna czarna herbata czy napoje energetyzujące oraz pepsi i cola, gdyż dodatkowo działają pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. W efekcie mogą występować bóle głowy, drżenia rąk oraz kłopoty z zasypianiem i zaburzenia rytmu serca [6].

Ograniczenie potraw rozgrzewających

U osób z nadczynnością często występują uczucie gorąca oraz podwyższona nawet do 38°C temperatura ciała. Dlatego też dobrze by osoby z takimi objawami ograniczały spożycie gorących napoi, rozgrzewających zup, czy też przypraw, które dają takie uczucie: chilli,  imbir, kardamon, pieprz, papryka, cynamon na korzyść łagodnych takich jak: wanilia, koper, kminek, pietruszka, sok z cytryny [6].

Dieta w przypadku nasilonych biegunek

Nasilenie biegunek wymusza zastosowanie diety półpłynnej, opartej na kleikach, przyrządzanych na ryżu lub kaszy manny, gotowanych na mleku lub wodzie z dodatkiem soli. Kaszę należy długo gotować ( nawet 2-3 h) celem wypłukania skrobi. W kolejnym etapie urozmaicić jadłospis można, włączając produkty, takie jak: jajko na miękko, gotowane ziemniaki purre, gotowane tradycyjnie lub na parze rozdrobnione mięso (chude gatunki: cielęcina, drób - kurczak lub indyk bez skóry) [6].

Niedoczynność tarczycy

Niedoczynność tarczycy definiowana jest jako zespół objawów klinicznych całego organizmu, które są wywołane niedoborem tyroksyny, a co za tym idzie także niedostatecznym działaniem trijodotyroniny. Zaburzona zostaje w ten sposób gospodarka metaboliczna całego organizmu. W rzadkich przypadkach dochodzi do braku reaktywności tkanek obwodowych na hormony tarczycy [3].

Choroba pięciokrotnie częściej dotyka kobiety niż mężczyzn, a po 60. roku życia jest diagnozowana u 1–6% osób, co świadczy o tym, że częstość jej występowania zwiększa się wraz z wiekiem. Wrodzona niedoczynność tarczycy występuje z częstością 1:4000 żywych urodzeń. Najczęstszą jej przyczyną na świecie jest niedobór jodu. W krajach o odpowiedniej podaży jodu główną przyczyną wrodzonej niedoczynności tarczycy są zaburzenia rozwojowe tarczycy (dysgenezja) [3,7].

W zależności od przyczyny, niedoczynność tarczycy dzieli się na pierwotną (związaną z uszkodzeniem tarczycy), wtórną (związaną z nieprawidłowym funkcjonowaniem przysadki) i trzeciorzędową (związaną z zaburzeniami czynności podwzgórza). Wtórna i trzeciorzędowa niedoczynność tarczycy, związana z niedoborem TSH i TRH, określana jest także jako niedoczynność pochodzenia ośrodkowego [3, 7].

Niedobór hormonów tarczycy upośledza prawidłowy wzrost i różnicowanie się tkanek, w tym szczególnie ośrodkowego układu nerwowego. Zaburzona jest przemiana materii i termogeneza. Szczególne znaczenie ma to w okresie życia płodowego, wczesnego niemowlęctwa i dzieciństwa, gdy niedobór hormonów tarczycy powoduje niedorozwój umysłowy i psychiczny oraz zaburzenia rozwoju kości. Niedobór hormonów tarczycy zmniejsza wydzielanie hormonu wzrostu oraz upośledza wrażliwość chrząstek nasadowych na działanie IGF-1, w wyniku czego dochodzi do zahamowania wzrostu kości na długość oraz do deformacji części twarzowej czaszki [4,7].

Choroba we wczesnej fazie, szczególnie u osób starszych przebiega bez charakterystycznych objawów. Jest to faza utajonej niedoczynności tarczycy. Poza zaburzeniami gospodarki lipidowej stwierdza się nieznaczne zwiększenia stężenia TSH w surowicy, przy prawidłowych wartościach wolnej tyroksyny. Niekiedy chorzy skarżą się na zmęczenie, przygnębienie, pogorszenie się funkcji poznawczych, przyrost masy ciała, zaparcia. Uważa się, ze utajona niedoczynność tarczycy jest czynnikiem ryzyka miażdżycy i zawału serca, a u młodych kobiet wiąże się ze zmniejszeniem płodności [3, 5, 7].

Pełnoobjawowa niedoczynność tarczycy u osób dorosłych jest związana z charakterystycznymi zmianami dotyczącymi większości narządów i układów. Skóra jest sucha, szorstka, pogrubiała, chłodna o odcieniu sinawożółtym. Włosy są rzadkie, wypadają brwi i rzęsy, dochodzi do utraty owłosienia łonowego. Występują obrzęki, najpierw powiek i twarzy, a następnie całego ciała, na skutek odkładania się hydrofilnych mukopolisacharydów (brak odkształcania się skóry przy ucisku). Występują zaburzenia rytmu serca (bradykardia), nadciśnienie tętnicze rozkurczowe, zmniejszenie tolerancji wysiłku, niewydolność oddechowa (w zaawansowanym stadium) [3,7].

Zaburzona motoryka przewodu pokarmowego sprzyja zaparciom, a w zaawansowanej fazie choroby wskutek odkładania się w ścianie jelit mukopolisacharydów dochodzi do zaburzeń wchłaniania jelitowego. Z powodu zmniejszenia się objętości krwi krążącej dochodzi do zmniejszenia się filtracji nerkowej, wzrasta wydzielanie hormonu antydiuretycznego, następuje dalsze zmniejszanie diurezy i rozwija hiponatremia. Zmniejszone zużycie tlenu i wytwarzanie erytropoetyny prowadzi do niedokrwistości normocytowej. Ze strony układu nerwowego występują zaburzenia funkcji poznawczych i intelektualnych, demencja, nadmierna senność, depresja lub psychozy. Niekiedy pojawia się ataksja móżdżkowa powodująca występowanie zaburzeń równowagi i motoryki oraz mowy dyzartrycznej. Chorzy skarżą się na parastezje, czyli zaburzenia czucia (jako wynik polineuropatii), a w badaniu przedmiotowym stwierdza się osłabienie odruchów ścięgnistych. U kobiet występują zaburzenia miesiączkowania, bezowulacyjne cykle, prowadzące do obfitych miesiączek i bezpłodności. U mężczyzn występuje osłabienie libido i wodniaki jąder [3, 4, 7].

Często pierwotna niedoczynność tarczycy w przebiegu choroby Hashimoto jest jednym z elementów autoimmunologicznej niedomogi wielogruczołowej i może towarzyszyć niedoczynności gruczołów przytarczycznych, gonad, kory nadnerczy i cukrzycy insulinozależnej. Wtórna niedoczynność tarczycy związana jest zazwyczaj z uboższą symptomatologią niż niedoczynność pierwotna, towarzyszą jej natomiast objawy wtórnej niedoczynności nadnerczy i gonad [3,7].

W niedoczynności tarczycy stwierdza się także zaburzenia gospodarki lipidowej w postaci zwiększonego stężenia cholesterolu całkowitego, triglicerydów i frakcji cholesterolu LDL oraz zmniejszonego stężenia frakcji cholesterolu HDL, zwiększenie aktywności AspAT, LDH, CPK i umiarkowaną niedokrwistość normocytarną [3,7].

Niedoczynność tarczycy a przybieranie na wadze

Hormony tarczycy odgrywają bardzo ważną rolę w metabolizmie organizmów stałocieplnych w tym człowieka. Jak organizm stałocieplny utrzymuje stałą temperaturę ciała: przetwarza energię ze spożywanych posiłków na energię cieplną (obok energii potrzebnej na wzrost, regenerację, podtrzymanie funkcji życiowych, pracę fizyczną, rozmnażanie). Proces ten zachodzi w mikroskopijnych organellach komórkowych jakimi są mitochondria. Hormony tarczycy odgrywają tu kluczową rolę. To właśnie one, a tak naprawdę trójjodotyronina (T3), reguluje ilość specjalnych białek (enzymów) zamieniających przyjętą energię w ciepło. Osoby cierpiące na choroby tarczycy, wykazują nieprawidłowości w zakresie regulacji termogenezy (produkcja ciepła) i tym samym całego metabolizmu [4, 7].

Jednym z objawów niedoczynności tarczycy jest przybieranie na wadze. Otyłość w tej chorobie występuje dość często, jednak nie jest to jej klasyczna postać z nadmiernym gromadzeniem tkanki tłuszczowej. Istotną rolę ogrywają tu dodatkowo odkładające się mukopolisacharydy, które z uwagi na dużą chłonność wody powodują wytworzenie się charakterystycznych obrzęków. Obrzęki te nie tylko zwiększają ciężar ciała, ale nadają także charakterystyczne rysy twarzy, drętwienia dłoni, chrypę i obniżenie tembru głosu u osób z ciężką niedoczynnością tarczycy [4,7].

Skoro u osób otyłych, z niedoczynnością tarczycy, leczonych tyroksyną, na poziomie komórki procesy metaboliczne zachodzą podobnie jak u osób zdrowych, to tak jak w przypadku otyłości prostej, skuteczne jest leczenie dietą i wysiłkiem fizycznym. Leczenie to można wspomagać spożywając posiłki z maksymalnym obniżeniem zawartości węglowodanów prostych (cukier, ale i ziemniaki, buraki, produkty z białej mąki). Węglowodany proste, praktycznie nie wymagają energii do wstępnej przemiany i wprowadzenia do szlaków metabolicznych służących wytwarzaniu energii. Natomiast węglowodany złożone, pektyny, białko i oleje roślinne, wymagają wcześniejszego zaangażowania energii na ich wprowadzenie do szlaków metabolicznych. Posiłki powinny być częste z przesunięciem tych o największej ilościowo kaloryczności na godziny przedpołudniowe i południowe. Należy unikać spożywania posiłków w godzinach późnowieczornych i nocnych [4,7].

1. Dietoterapia niedoczynności tarczycy

   1. Białko

Białko powinno stanowić 15% wszystkich spożywanych kalorii. Taki poziom w diecie, gwarantuje wysokie tempo przemian metabolicznych. Poza tym białko stymuluje produkcję hormonu wzrostu odpowiedzialnego za spalanie tkanki tłuszczowej. Zwiększone spożycie białka powoduje przyspieszenie metabolizmu – takie zjawisko jest również zwane termogenezą posiłkową. Podstawą diety przy niedoczynności tarczycy jest więc zwiększenie dziennej podaży białka do poziomu 80-100 g. Białko powinno być spożywane w postaci chudych produktów pełno mlecznych, ryb, chudego mięsa oraz jaj. Przy takiej ilości należy jednak pamiętać o wypijaniu przynajmniej 1,5 litra wody mineralnej w celu ochrony nerek [1, 5].

Jod

Jod jest jednym z podstawowych składników hormonów tarczycy, dlatego osoby chore powinny go przyjmować także w diecie. Warto spożywać duże ilości ryb morskich, bogatych nie tylko w jod, ale w łatwo przyswajalne białko oraz nienasycone kwasy tłuszczowe [1].

Jod jest jednym z najważniejszych składników niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania tarczycy. Blisko 80% całkowitej ilości jodu znajduje się właśnie w tarczycy. Bierze bowiem udział w produkcji hormonów tarczycy: tyroksyny i trójjodotyroniny, które w sposób wielokierunkowy wpływają na wzrost i rozwój ustroju, a także na jego metabolizm (przemianę materii). Organizm potrzebuje ok. 150 μg jodu dziennie (ciąży lub laktacji 180–200 μg). Powinien być on dostarczony z pożywieniem lub drogą wziewną. Najlepszym jego źródłem są niewątpliwie ryby morskie i owoce morza – w Polsce średnia zawartość tego pierwiastka w rybach to (na 100 g produktu): dorsz 110 μg, łosoś 44 μg, płastuga 52 μg, makrela wędzona 40 μg, śledź 30 μg. Również algi (glony, spirulina, sushi) zawierają spore ilości jodu i mogą być szczególnie ważne dla wegetarian, osób nie spożywających ryb i ich przetworów [1, 5, 6].

Ryby, owoce morza i algi to jedyne naturalne pewne źródło jodu w żywności, ponieważ zawartość tego pierwiastka w warzywach, owocach oraz produktach zbożowych i mlecznych jest zmienna i w dużym stopniu zależy od miejsca uprawy lub hodowli. Gdy gleba jest uboga w jod, rośliny na niej rosnące również będą zawierały go niewiele. Z kolei zawartość jodu w mleku i produktach mlecznych zależy od jego obecności w paszy, którą karmione są krowy [5, 6].

W celu dostarczenia tego deficytowego składnika w wielu krajach joduje się sól kuchenną, dodaje się go do gotowych produktów, stosuje suplementację preparatami zawierającymi jod, zwłaszcza w stosunku do osób najbardziej zagrożonych (przede wszystkim kobiet w ciąży), joduje się też paszę dla zwierząt. Źródłem jodu mogą być również niektóre gatunki wód mineralnych [5, 6].

Żelazo

Niedoczynność tarczycy bardzo często jest chorobą towarzyszącą niedokrwistości. Dlatego dieta dla osoby chorej powinna obfitować w produkty żywnościowe, zawierające duże ilości żelaza. Szczególnie w łatwiej przyswajalnej postaci hemowej z produktów pochodzenia zwierzęcego: chude mięso czerwone, drób, ryby, jajka oraz z wymienionych wcześniej produktów roślinnych. Jednak warto pamiętać, że Fe jest w nich mniej biodostępne, a dodatkowo spożywanie zbyt dużych ilości błonnika (cennego przy zaparciach) również zaburza wchłanianie Fe [5, 6].

Zakazane gotiogeny i izoflawony sojowe

Niektóre produkty spożywcze zawierają substancje wolotwórcze, które mogą ograniczać przyswajanie jodu z pożywienia i powinny być unikane w diecie osób chorych na niedoczynność tarczycy. Znajdują się głównie w :

• soja, tofu

• roślinach takich jak :(najwięcej w krzyżowych) brukselka, kapusta, brokuły, kalafior, brukiew, rzepa, gorczyca, rzodkiewki, chrzan

• inne zawierające mniejsze ilości: orzeszki ziemne, orzechy sosny, słodkie ziemniaki, szpinak, gruszki, proso, truskawki, bambus pędy

Dotyczy to przede wszystkim warzyw surowych. Gotowanie zmniejsza bowiem zawartość tych niekorzystnych substancji o ponad 30% [1, 5, 6].

Z kolei Izoflawony sojowe mogą siać spustoszenie w niedoczynności tarczycy powodując wytwarzanie mechanizmu autoimmunologicznego efektem czego organizm dosłownie sam niszczy komórki swojej tarczycy wywołując efekt zbieżny z zapaleniem tarczyc. Z biegiem czasu, może to spowodować niedoczynność tarczycy lub pogłębić tę już istniejącą [1, 5, 6].

Goitrogeny i izoflawony sojowe są szczególnie problemowe dla wegetarian. Niestety wszystkie produkty sojowe jak i wyżej wymienione warzywa są dla nich źródłem nie tylko białka ale też wapnia i żelaza. W tej sytuacji jako źródło wapnia może posłużyć mleko i sery żółte lub mleko ryżowe, owsiane wzbogacane o Ca.  Białko, które także należy zwiększyć u chorych z niedoczynnością u wegetarian można dostarczyć z produktów mlecznych oraz jajek jeśli dopuszczają je w diecie, również długo moczonych i gotowanych odmian fasoli, soczewicy, ciciorki i z orzechów (poza ziemnymi, pinii) oraz zbóż i ziół (pietruszka, rozmaryn, tymianek, oregano, majeranek, kurkuma, koperek, kolendra, bazylia, cząber) . Jako źródło żelaza można zaproponować zboża (amarantus, komosa ryżowa, orkisz, sorgo), kasze (gryczana, jaglana), zarodki, suszone owoce, migdały czy orzechy oraz jajka i  przyprawy (bazylia, estragon, mięta, kmin rzymski, kolendra, koperek, majeranek, tymianek, pietruszka). Należy je łączyć z produktami bogatymi w witaminę C ułatwiającą przyswajanie żelaza (świeże owoce, warzywa, soki). Jeżeli wyniki nie będą się poprawiały, a objawy pozostaną bez zmian należy rozważyć konieczność suplementacji lub rezygnacji z restrykcji dietetycznych włączając chociażby jajka i produkty mleczne do diety [1, 5, 6].

Selen

Jego rola polega głównie na modyfikacji działania hormonów tarczycowych. Całkowity brak tego pierwiastka w diecie może dodatkowo zaburzyć funkcjonowanie tarczycy. Doskonałym źródłem selenu są ( w kolejności od największego stężenia selenu do najmniejszego): orzechy brazylijskie, kiełki pszenicy, drożdże piwne, nerki, wątroba, tuńczyk, inne tłuste ryby, skorupiaki, nasiona słonecznika, soczewica i orzechy nerkowca [6].

Dodatkowe zalecenia

W ogólnych zaleceniach należy wspomnieć o wybieraniu produktów o obniżonej zawartości tłuszczu i cholesterolu (często podwyższone poziomy cholesterolu we krwi), unikaniu tłuszczów zwierzęcych i włączeniu do diety tłuszczów roślinnych (najlepiej tłoczonych na zimno  olejów, orzechów, avocado) i rybich. Warto wprowadzić do diety kiełki, chudy nabiał, produkty pełnoziarniste oraz owoce i warzywa. Należy ograniczyć słodycze, wyroby cukiernicze, dania typu fast food, cukry proste, napoje gazowane i słodzone. Warto wprowadzić zasady tradycyjnej diety śródziemnomorskiej czy cukrzycowej. Menu musi być urozmaicone i pełnowartościowe [5].

Piśmiennictwo

[1] Bętkowska T., Rożnowska K., Diety w różnych chorobach, 2005, Emilia, Kraków, ISBN 83-88391-11-9

[2] Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka t. II, 2008, wyd. IX pod red. Wiesława Łasińskiego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa, s.725-747, ISBN 978-83-200-3847-7-tom II

[3] Cabot S., Jasińska M., Leczenie chorób tarczycy - Holistyczne metody poprawy pracy tarczycy, 2009, Mada, Warszawa, ISBN 978-83-89624-61-1

[4] Lass P., Wybrane pojęcia z tyreologii. Encyklopedia Badań Medycznych, 1996, Wydawnictwo Medyczne MAKmed.Gdańsk

[5] Muller S.D., Pfeuffer C., Właściwe i smaczne żywienie korzystne dla tarczycy, 2002, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, ISBN 83-200-2680-6

[6] Szymański A., Żywienie lecznicze w różnych dolegliwościach, 2005, Tower Press, Gdańsk, ISBN 83-87342-86-6

[7] Traczyk W., Fizjologia człowieka w zarysie, 1989, wyd IV poprawione i uzupełnione, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, ISBN 83-200-1370-4