Choroby zawodowe - grupa chorób spowodowanych działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy. Powstają wskutek stałego przebywania ciała w niedogodnej pozycji, systematycznego wykonywania forsownych czynności lub regularnego przebywania w otoczeniu zawierającym czynniki szkodliwe dla zdrowia (hałas, nieodpowiednie oświetlenie, zapylenie, promieniowanie, związki chemiczne, zwiększone obciążenie psychiczne i fizyczne itp.).
Choroby zawodowe występują po dłuższym okresie przebywania w niesprzyjających warunkach, a ich przebieg i leczenie jest równie długotrwałe. Są zazwyczaj chroniczne lub przewlekłe i często prowadzą do trwałej utraty zdrowia. Chorobami zawodowymi mogą być zarówno takie, które dotykają w różnym stopniu całość populacji, jak również choroby charakterystyczne - występujące tylko (lub głównie) w wybranych grupach zawodowych.
Zgodnie z art. 4 Ustawy z 30 października 2002 o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w polskim prawie za choroby zawodowe uważa się jedynie choroby określone w wykazie chorób zawodowych określonym rozporządzeniem Rady Ministrów.
Do chorób zawodowych zalicza się m.in.:
Za chorobę zawodową uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych, o ile została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub wywołał ją sposób wykonywania pracy.
Zagadnienia prawne związane z chorobami zawodowymi reguluje kilka aktów prawnych, najważniejsze to:
Kodeks Pracy,
Ustawa z 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
Rozporządzenie Rady Ministrów z 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach.
Aby lekarz - orzecznik uznał chorobę za zawodową, muszą zostać spełnione dwa warunki:
choroba musi być wymieniona w wykazie chorób zawodowych,
choroba musi mieć związek z wykonywaną pracą.
Jeżeli pracownik zachoruje na chorobę spowodowaną działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy, ale nie wymienioną w wykazie chorób zawodowych, to nie ma prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych z tytułu chorób zawodowych. Również Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że "Jeżeli choroba stwierdzona orzeczeniem lekarskim nie figuruje w wykazie chorób zawodowych, nie można orzec o chorobie zawodowej wnioskodawcy" (wyrok z 2004 r. OSK 185/2004).
Wykaz chorób zawodowych
Poniżej prezentujemy grupy chorób uznawanych za zawodowe. Pamiętajmy, że czasem tylko jedna z odmian danej choroby, jest wg. wykazu chorobą zawodową
Zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne wymienione w wykazie
Gorączka metaliczna
Pylice płuc (m.in. krzemowa, górników kopalń węgla, spawaczy, azbestowa i inne)
Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu (wymienione w wykazie)
Przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli (w pewnych warunkach)
Astma oskrzelowa
Zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (postać ostra i podostra, postać przewlekła)
Ostre uogólnione reakcje alergiczne
Byssinoza
Beryloza
Choroby płuc wywołane pyłem metali twardych
Alergiczny nieżyt nosa
apalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym
Przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub drażniącym
Przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat (wymienione w wykazie)
Choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego (wymienione w wykazie)
Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi (wymienione w wykazie)
Choroby skóry (wymienione w wykazie)
Przewlekłe choroby układu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy (wymienione w wykazie)
Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy (wymienione w wykazie)
Obustronny trwały ubytek słuchu typu ślimakowego spowodowany hałasem (w pewnych warunkach)
Zespół wibracyjny (w przypadkach wymienionych w wykazie)
Choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego (wymienione w wykazie)
Choroby wywołane działaniem wysokich albo niskich temperatur otoczenia (wymienione w wykazie)
Choroby układu wzrokowego wywołane czynnikami fizycznymi, chemicznymi lub biologicznymi (wymienione w wykazie)
Choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa (wymienione w wykazie)
UWAGA! Bardzo często pomyłki zdarzają się przy chorobach układu ruchu. Pamiętajmy, że nie każde schorzenie układu ruchu może być chorobą zawodową. Radzę dokładnie przeczytać wykaz chorób zawodowych, który zawiera również informacje, jak długi czas może upłynąć od chwili narażenia na czynniki chorobotwórcze do chwili wystąpienia objawów choroby. Chodzi tu nie tylko o upływ czasu od chwili kontaktu pracownika z jakimiś substancjami chemicznymi, biologicznymi itp., ale również o okres, który upłynął od chwili zaprzestania wykonywania danej pracy (np. z powodu zmiany pracodawcy czy stanowiska pracy). Termin może być różny np.: 3 dni, rok, 5 lat itp. W wielu przypadkach w ogóle nie ma ograniczenia czasowego np. przy pylicy płuc.
Choroba zawodowa może wystąpić i zostać rozpoznana u pracownika lub u byłego pracownika. W przypadku ustania zatrudnienia objawy choroby muszą wystąpić w okresie wskazanym w wykazie, o czym była mowa wyżej.
Pamiętajmy też, że wystąpienie szkodliwych czynników w środowisku pracy nie musi być zawinione przez pracodawcę. Może się zdarzyć, że w środowisku pracy wystąpi czynnik szkodliwy tylko dla jednego pracownika z uwagi na jego szczególne cechy. (tak uznał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie wyrok z dnia 8 sierpnia 2005 r., I SA/Wa 591/2004, Rzeczpospolita 2006/250 str. F8).
Niezbędny związek przyczynowy
Pomiędzy wystąpieniem choroby zawodowej, a narażeniem pacjenta na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub w związku ze sposobem wykonywania pracy musi wystąpić związek przyczynowy. Oznacza to konieczność wykazania, że choroba wystąpiła w związku z narażeniem na powyższe czynniki, a nie samoistnie.
Zgłaszanie choroby zawodowej
Obowiązek zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej u pracownika ma:
pracodawca zatrudniający pracownika, u którego podejrzewa się chorobę zawodową,
lekarz, który powziął podejrzenie choroby zawodowej u pracownika.
Zgłoszenie takie musi nastąpić niezwłocznie po rozpoznaniu choroby zawodowej lub po powzięciu podejrzenia o takiej chorobie. Termin "niezwłocznie" oznacza dokonanie zgłoszenia bez zbędnej i nieuzasadnionej zwłoki, czyli w możliwie szybkim terminie.
Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się do:
właściwego państwowego inspektora sanitarnego,
właściwego inspektora pracy.
Ma być to instytucja właściwa dla miejsca, w którym praca jest lub była wykonywana. Jeżeli pracodawca prowadzi dokumentację dotyczącą narażenia zawodowego w krajowej siedzibie, to właściwa będzie instytucja miejsca siedziby.
Niezależnie od osób zobowiązanych do dokonania zgłoszenia (pracodawca i lekarz) zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej może również dokonać:
pracownik, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką chorobę, (pracownik aktualnie zatrudniony zgłasza podejrzenie za pośrednictwem lekarza sprawującego nad nim profilaktyczną opiekę zdrowotną).
lekarz stomatolog, który podczas wykonywania zawodu powziął podejrzenie wystąpienia u pacjenta choroby zawodowej.
lekarz weterynarii, który podczas wykonywania zawodu stwierdził u pracownika mającego kontakt z chorymi zwierzętami objawy mogące nasuwać podejrzenie choroby zawodowej.
Zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej dokonuje się na formularzu określonym w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób.
W przypadku choroby zawodowej o ostrym przebiegu lub podejrzenia, że choroba zawodowa była przyczyną śmierci pracownika zgłoszenia dodatkowo dokonuje się w formie telefonicznej.
Lekarz lub lekarz stomatolog dokonuje zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej przez przesłanie kopii skierowania na badania w celu rozpoznania choroby zawodowej.
Niezawiadomienie w terminie (wbrew obowiązkowi) właściwego organu o chorobie zawodowej albo nie sporządzenie lub nie przedstawienie wymaganej dokumentacji stanowi przestępstwo określone w art. 221 kodeksu karnego. Jest ono zagrożone grzywną do 180 stawek dziennych albo karą ograniczenia wolności. Działanie takie jest jednocześnie traktowane jako wykroczenie przeciwko prawom pracownika zgodnie z art. 283 § 2 pkt 6 kodeksu pracy.
Obowiązki pracodawcy
W razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej, pracodawca ma obowiązek:
ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą chorobą (pracodawca współpracuje w tym zakresie z właściwym organem Państwowej Inspekcji Sanitarnej),
przystąpić niezwłocznie do usunięcia czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze,
zapewnić realizację zaleceń lekarskich.
Oceny narażenia zawodowego dokonuje właściwy lekarz, który bierze pod uwagę:
rodzaj czynnika powodującego chorobę, wartość stężeń lub natężeń i okres narażenia zawodowego - w przypadku występowania w pracy czynników chemicznych i fizycznych,
rodzaj czynnika, ustalenie czasu kontaktu oraz stwierdzenie mechanizmu działania lub drogi szerzenia się czynnika - w przypadku występowania w pracy czynników biologicznych,
rodzaj czynnika i stwierdzenie kontaktu z takim czynnikiem w czasie pracy, jeżeli występował on w środowisku pracy, surowcach, półproduktach lub gotowych wyrobach - w przypadku występowania w pracy czynników o działaniu uczulającym (alergenów),
stopień obciążenia wysiłkiem fizycznym oraz chronometraż czynności, które mogą powodować nadmierne obciążenie odpowiednich narządów lub układów organizmu ludzkiego w przypadku choroby spowodowanej sposobem wykonywania pracy.
Po otrzymaniu zgłoszenia właściwy państwowy inspektor sanitarny wszczyna postępowanie i kieruje pracownika na badanie do jednostki orzeczniczej w celu rozpoznania choroby zawodowej.
Orzekanie o stwierdzeniu choroby zawodowej
O stwierdzeniu choroby zawodowej lub braku podstaw do jej stwierdzenia orzeka właściwy państwowy inspektor sanitarny w drodze decyzji, opierając się na zebranym materiale dowodowym, a w szczególności na informacjach zawartych w orzeczeniu lekarskim wydanym przez jednostkę orzeczniczą.
Jednostkami orzeczniczymi I stopnia, właściwymi do orzekania o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do jej stwierdzenia, są:
poradnie i oddziały chorób zawodowych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy,
katedry, poradnie i kliniki chorób zawodowych akademii medycznych,
przychodnie i oddziały chorób zakaźnych poziomu wojewódzkiego - w zakresie chorób zawodowych zakaźnych i inwazyjnych,
jednostki organizacyjne zakładów opieki zdrowotnej, w których nastąpiła hospitalizacja, w zakresie rozpoznawania chorób zawodowych u pracowników hospitalizowanych z powodu wystąpienia ostrych objawów choroby.
Jednostka orzecznicza I stopnia przesyła orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu, zainteresowanemu pracownikowi oraz osobie zgłaszającej podejrzenie choroby zawodowej. Pracownik, który nie zgadza się z treścią orzeczenia lekarskiego o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej, może wystąpić z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania przez jednostkę orzeczniczą II stopnia.
Wniosek o ponowne badanie składa się w terminie 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego za pośrednictwem jednostki orzeczniczej I stopnia, zatrudniającej lekarza, który wydał orzeczenie.
Jednostkami orzeczniczymi II stopnia są:
przychodnie, oddziały i kliniki chorób zawodowych jednostek badawczo-rozwojowych w dziedzinie medycyny pracy, gdy jednostkami orzeczniczymi I stopnia są poradnie lub oddziały chorób zawodowych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy, katedry, poradnie lub kliniki chorób zawodowych akademii medycznych i jednostki organizacyjne zakładów opieki zdrowotnej, w których nastąpiła hospitalizacja,
katedry, poradnie i kliniki chorób zakaźnych i inwazyjnych akademii medycznych, a w odniesieniu do gruźlicy także jednostki prowadzące rozpoznawanie i leczenie gruźlicy, gdy jednostkami orzeczniczymi I stopnia są wojewódzkie przychodnie i oddziały chorób zakaźnych.
Orzeczenie wydane w wyniku ponownego badania jest ostateczne.
Właściwy państwowy inspektor sanitarny przesyła decyzję:
zainteresowanemu pracownikowi,
pracodawcy lub pracodawcom zatrudniającym pracownika w warunkach, które mogły spowodować skutki zdrowotne uzasadniające postępowanie w sprawie rozpoznania i stwierdzenia choroby zawodowej,
jednostce orzeczniczej zatrudniającej lekarza, który wydał orzeczenie lekarskie,
właściwemu inspektorowi pracy.
Od decyzji właściwego państwowego inspektora sanitarnego o stwierdzeniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do jej stwierdzenia przysługuje odwołanie do właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego.
Od decyzji państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego o stwierdzeniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do jej stwierdzenia przysługuje skarga do sądu administracyjnego.
Dodatkowe obowiązki pracodawcy
Pracodawca ma obowiązek prowadzić rejestr zachorowań na choroby zawodowe i podejrzeń o takie choroby. Pracodawca jest też obowiązany systematycznie analizować przyczyny chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie wyników tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze.
W razie stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej, pracodawca ma obowiązek, na podstawie orzeczenia lekarskiego, przenieść pracownika do innej pracy nienarażającej go na działanie czynnika, który wywołał te objawy. Termin przeniesienia oraz okres na jaki należy przenieść pracownika do innej pracy określa orzeczenie lekarskie.
Pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy przez okres nieprzekraczający 6 miesięcy, jeżeli przeniesienie do innej pracy spowodowało obniżenie jego wynagrodzenia.
Jeżeli pracownik stał się niezdolny do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej i nie został uznany za niezdolnego do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, pracodawca ma obowiązek, na podstawie orzeczenia lekarskiego, przenieść go do odpowiedniej pracy.
Takiemu pracownikowi również przysługuje dodatek wyrównawczy przez okres nieprzekraczający 6 miesięcy, jeżeli przeniesienie do innej pracy spowodowało obniżenie jego wynagrodzenia.
Świadczenia dla chorych na choroby zawodowe
Z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej przysługują różne świadczenia. Jest to zagadnienie obszerne i wymaga odrębnego omówienia, dlatego tutaj zostanie ono tylko zasygnalizowane.
Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, którego niezdolność do pracy spowodowana została wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, od pierwszego dnia niezdolności do pracy.
Świadczenie rehabilitacyjne przysługuje ubezpieczonemu, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy.
Zasiłek wyrównawczy przysługuje ubezpieczonemu będącemu pracownikiem, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu.
Jednorazowe odszkodowanie przysługuje ubezpieczonemu, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu.
Jednorazowe odszkodowanie przysługuje członkom rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty.
Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
Renta szkoleniowa przysługuje ubezpieczonemu, w stosunku do którego orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową.
Renta rodzinna przysługuje członkom rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty uprawnionego do renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.