Nowelistyka Sienkiewicza

Sienkiewicz – u niego już niewiele tendencyjności („Dwie drogi” w „Humoreskach z teki Worszyłły” 1872), szybko jako nowelista przejawił artystyczną dojrzałość („Stary sługa” 1875, „Hania” 1876) – umiejętnie dawkując humor, sielankę i dramatyczne napięcie; późniejsza twórczość wzbogacona doświadczeniami z zagranicy („Za chlebem” 1880 – jako ostrzeżenie przed gorączką emigracyjną);

Kręgi tematyczne nowelistyki Sienkiewicza: chłopski, antyzaborczo-patriotyczny, amerykański; Najczęstsze motywy to: niezawiniona niedola bohaterów (bezradność ciemnego i oszukiwanego chłopa - „Szkice węglem” 1877; bezbronność krzywdzonego dziecka – „Janko muzykant” 1879, „Jamioł” 1880; poniewierka i nostalgia emigrantów – „Za chlebem” 1880, „Latarnik”1881);

Narracja oscyluje między ujęciem groteskowym (zwłaszcza w nowelach chłopskich) a liryczno-patetycznym. Sienkiewicz dbał jednak o powściągliwość, przejrzystość, zwartość kompozycji ale też efektowność zakończenia („Janko Muzykant”, „Latarnik”, „Sachem”);

1.       „Nikt nie jest prorokiem między swymi”

Worszyłło - narrator

Wilk Grabowiecki – 27l., kupuje dworek w Mżynku (niedaleko Chłodnicy); ginie w pojedynku ze Strączkiem – sprawy nie było bo stwierdzono, że to samobójstwo, bo był dziwakiem i pochowano go za murem cmentarnym; Pan Ludwik – miał zarządzać czytelnią; Państwo Chłodno, dwie córki (Lucy – Wilk się w niej zakochuje, a ona z nudów udaje uczucie - i Bogunia), bracia Hoszyńscy, pan Strączek;

*Brak możliwości wprowadzenia zmian na wsi, niechęć arystokracji, a z drugiej strony przyzwyczajenia chłopów (por. Lewin w „Annie Kareninie”), Wilk nie może „znaleźć swojego miejsca”, dla ludzi jest tylko „dziwakiem”;

2.       „Stary sługa”

Opowieść o słudze, „jakich już nie ma”, Mikołaju Suchowolskim, narratorem jest „panicz” Henryk, u którego rodziców służył Mikołaj; wymienia jego wady i zalety, historię życia; Hania- córka Mikołaja;

+Rzecz dzieje się na wsi, w majątku rodziców narratora (opowieść z perspektywy lat, wspomnienia, sentyment);

3.       „Szkice węglem”

Franciszek Burak – wójt Baraniej Głowy, Zołzikiewicz – pisarz gminny, Rzepowie – Maria (20l.) i jej mąż – Wawrzon, Jadwiga Skorabiewska – córka właściciela ziemskiego, ją chce poślubić Zołzikiewicz, Ksiądz Czyżyk, Ławnik Gomuła, Ościerzyński – młody pan zamiast pomóc Rzepowej na drodze wykpił ją; Żyd Herszek – pomógł jej jako jedyny;

*Motyw: prosta, naiwna chłopka wykorzystana przez pisarza, niesprawiedliwość społeczna, pijaństwo, degrengolada, brak perspektyw, pomocy, także od instytucji, które powinny jej udzielać (sąd, ksiądz, ziemianie, powiat);

4.       „Jamioł”

Kalikstowa – jej pogrzeb, córka Marysia, zostaje sama na świecie, baby (Kulikowa, Kapuścińska), które modliły się w kościele, a potem upiły w karczmie wysyłają ją przez Wojtka Margulę do Leszczyńców (tam jest dwór); on jednak także się upija, przewraca sanie, na których jadą i zasypia (umiera?, no nie wiem, na pewno zasypia, ale czy to sen wieczny…?), dziewczyna idzie sama przez śnieg, zna drogę, ale w końcu przystaje ze zmęczenia pod drzewem, chce jej się spać. Ktoś się zbliża, myśli, że to Jamioł (anioł), o którym mówiły jej kobiety, ale to wilk.

*Motyw: sieroty, nędzy, opuszczenia, nieszczęsny los dzieci; ale też degeneracja społeczeństwa, powszechne pijaństwo;

+Miasteczko Łupiskórki, droga do Leszczyńców;

Nowelistyka Sienkiewicza z lat 1876 – 1883 oscyluje głównie wokół trzech tematów: problematyki wsi, wątków przygodowych odwołujących się do osobistych przeżyć pisarza oraz spraw narodowych.

Wiejska rzeczywistość odbija się w nowelach: „Szkice węglem”, „Janko Muzykant”, „Jamioł” i „Za chlebem”. W utworach „Komedia z pomyłek”, „Przez stepy”, „Orso”, „W krainie złota” pisarz nawiązywał do swoich amerykańskich doświadczeń, kreując wątki przygodowe. Następne szkice literackie – nowele: „Latarnik”, „Wspomnienie z Maripozy”, „Sachem”, „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”, „Bartek Zwycięzca” prezentowały sprawy polskie ukazane przez pryzmat Ameryki. Autor tworzył paralele, np. porównywał los Polaków pod zaborami do niewoli Indian. Niektóre miniatury: „Latarnik”, „Sachem” zalicza się do cyklu nowel amerykańskich, do którego można włączyć „Za chlebem” klasyfikowaną jako nowelę ludową, choć sporo w niej „wątków amerykańskich”. Podział ten, jak widać jest niekonkretny, lecz w literaturze trudno wyznaczyć ścisłe granice, materia literacka jest na to zbyt żywa. Wśród utworów o tematyce ludowej „Szkice węglem” zajmują pierwsze miejsce, na dalszych pozycjach są „Janko Muzykant” i „Jamioł”.

„Jamioł” to opowieść o dziecięcej niedoli. Pewien dziedzic z Leszczyniec zapragnął zaadoptować sierotę – wiejską dziewczynkę Marysię. Posłał po nią furmana z końmi. W drodze powrotnej pijany woźnica zasnął, zapominając całkowicie o małej pasażerce. Zgubił dziewczynkę. Dziecko zamarzło w lesie, tracąc wiarę w istnienie opiekuńczych duchów – aniołów (jamiołów).

„Za chlebem” podejmuje problematykę emigracji. Późniejszy twórca „Quo vadis” dziełem o utrapieniach polskich emigrantów w Ameryce, próbował zniechęcić chłopów do wypraw za ocean. Amerykański sen wcale się nie spełniał, a raczej przeobrażał w koszmar. Dzieje bohaterów noweli – Wawrzona i Marysi, którzy w Stanach doświadczają wszelkich nieszczęść, miały stanowić przestrogę dla wszystkich utopistów postrzegających odległy ląd w kategoriach ziemskiego raju.

Nowele amerykańskie: „Komedia z pomyłek”, „Przez stepy”, „Orso”, „W krainie złota” „przenosiły” czytelnika w plenery Ameryki, prezentowały szczegóły z życia zdobywców Dzikiego Zachodu. Przygoda stawała się elementem konstrukcji fabuły. W ten sposób pisarz „rozpalał” wyobraźnię odbiorcy, wpływał na jego emocje. Jego dzieła znajdowały wielu amatorów, zyskiwały popularność. W cyklu nowel amerykańskich Sienkiewicz nie koncentrował się na współczesnej problematyce wielkich miast, ale podejmował tematy z egzotycznej przeszłości Stanów Zjednoczonych. Zajmował się cywilizacją małych osad kalifornijskich.

Sienkiewicz wiele podróżował. Przebywał w Stanach Zjednoczonych (Nowy York, San Francisco, Boston, Kalifornia) jako korespondent „Gazety Polskiej”. Odwiedził „Dziki Zachód”, poznawał plemiona indiańskie i historię Indian, spotykał Polaków – emigrantów - poszukiwaczy wolności, uciekinierów, tych, którzy marzyli o niepodległości ojczyzny objętej zaborami. Ze Stanów wyruszył do Paryża, potem do Galicji, a następnie do Włoch. Sprawy kraju nigdy nie były mu obojętne, odległość „wyostrzała” zmysł obserwacji, była pewną perspektywą, ale nie dystansem, odbierającym pisarzowi ostrość widzenia. Tęsknota za krajem podsycała zapał twórczy.