To jest wersja html pliku http://www.aps.edu.pl/pliki/1181570234.pdf#page=42. G o o g l e automatycznie generuje wersję html dokumentu podczas indeksowania Sieci. Google nie jest w żaden sposób związany z autorami tej strony i nie odpowiada za jej treść. Znalezione słowa zostały podświetlone:  edukacja  Znaleziono tyko w linkach do tej strony: włączająca

Page 42

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 362

ELŻBIETAŁOBACZ

APS, Warszawa

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W EDUKACJI I REHABILITACJI

OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH WZROKOWO

Mimo wielowiekowej tradycji w kształceniu osób niewidomych, do niedaw-

na główny nacisk kładziono na naukę samodzielnego pisania i czytania oraz

przygotowanie do wykonywania prostego zawodu. Obecnie coraz większą

wagę przywiązuje się do rozwoju indywidualnych cech osoby niepełno-

sprawnej wzrokowo dostosowując program rehabilitacji i edukacji do jej po-

trzeb. Jednocześnie akcentuje się możliwość jej pełnego uczestnictwa w ży-

ciu społecznym, niezależnie od miejsca zamieszkania czy narodowości.

W

spółczesna tyflopedagogika stara się wyjœć naprzeciw nowym wyzwaniom. Jed-

nymi z silniej zarysowujących się tendencji w edukacji i rehabilitacji osób z dys-

funkcją wzroku są (Kuczyńska-Kwapisz 1996, 2004):

wczesna interwencja,

wzrastająca rola rodziny,

edukacja integracyjna,

nowoczesne technologie (Łobacz 2003, s. 111),

wyrównywanie szans edukacyjnych,

łączenie teorii z praktyką,

alternatywne metody i programy kształcenia,

nowe i nowoczesne modele usług,

wykorzystanie zasobów społecznych.

Wymienione tendencje są kanwą dla działań wielu organizacji, tak krajowych, jak

i międzynarodowych. Jedną z nich jest International Council for Education of People

with Visual Impairment (ICEVI). Powstała w 1952 r. Międzynarodowa Rada ds. Kształ-

cenia Osób z Dysfunkcją Wzroku, jest organizacją zrzeszającą specjalistów z prawie 100

krajów œwiata, współpracujących w zakresie edukacji i rehabilitacji osób z niepełno-

sprawnoœcią wzrokową. Jej podstawowym celem jest wspieranie działań edukacyjno-

-rehabilitacyjnych na rzecz niewidomych i słabo widzących osób, od ich wczesnego

dzieciństwa do póŸnej staroœci, wtym również osób zuszkodzonym wzrokiem idodat-

kowymi niepełnosprawnoœciami (Łobacz, Paplińska 2003). To wszystko sprawia, że

działania ICEVI nie tylko doskonale obrazują najnowsze działania na rzecz œrodowiska

osób niepełnosprawnych wzrokowo, ale i wyznaczają kierunek większoœci z nich. Obe-

cnie mówi się o trzech głównych obszarach:

Rozwój zasobów ludzkich (Human resource development).

Podejœcie do osób z dysfunkcją narządu wzroku i sposoby pomocy (Attitudes/policies).

Strategie służące zmianom (Strategies for change).

Każdy z nich porusza wiele problemów, między innymi:

Page 43

diagnostyka–teoria i praktyka;

wczesna interwencja;

praca z rodziną;

kształcenie, aw jego ramach m. in.: dostęp do powszechnych, specjalnych i alterna-

tywnych programów kształcenia, programy przeznaczone dla dzieci z wieloraką nie-

pełnosprawnoœcią, praktyczne aspekty edukacji integracyjnej i włączającej;

dostęp do piœmiennictwa dzięki pismu Braille'a;

umiejętnoœci przydatne w życiu codziennym, łącznie z orientacją przestrzenną i poru-

szaniem się oraz umiejętnoœci społeczne;

słabowzrocznoœć oraz niepełnosprawnoœci sprzężone z uszkodzeniem wzroku;

dostęp do technologii informacyjnych oraz technologii adaptacyjnych i wspomagają-

cych;

przygotowanie i współpraca specjalistów;

nowe i nowoczesne modele usług;

nowe wykorzystanie możliwoœci tkwiących w œrodowisku społecznym.

Zogniskowane wokół Oceny/diagnozy–teorii i praktyki kwestie skupiają się na me-

todach oceny funkcjonowania dzieci i młodzieży w kontekœcie edukacyjnym. Prezento-

wane są liczne narzędzia, służące okreœleniu poziomu funkcjonowania niewidomych

i słabo widzących dzieci. Jedno z nich to Profil dotykowy–narzędzie do oceny funkcjo-

nowania dotykowego dzieci i młodzieży od urodzenia do 16. roku życia. Przystosowany

do diagnozy dziecka w domu lub szkole, profil obejmuje 430 składników, ułożonych we-

dług wieku i dominującego rodzaju poznania (dotykowo-słuchowego, dotykowo-rucho-

wego, dotykowo-percepcyjnego) podzielonych na kategorie, takie jak m. in.: wrażliwoœć

dotykowa, propriorecepcja, eksploracja dotykowa, percepcja dotykowo-przestrzenna.

Przedłużeniem diagnozy jest program wspierania rozwoju w badanych funkcjach Feel

Free. Jest to książka aktywnoœci, zawierająca 250 materiałów, ćwiczeń oraz lekcji do sty-

mulacji i ćwiczenia funkcjonowania dotykowego dzieci niewidomych i ze sprzężeniami

od urodzenia do 16. roku życia.

Kolejne ważne zagadnienie związane z funkcjonowaniem wzrokowym i rozwojem

dzieci z niepełnosprawnoœcią sprzężoną to problem właœciwego dostosowania systemu

komunikacji obrazkowej do możliwoœci wzrokowych odbiorcy. W tym zakresie zwraca

się uwagę na fakt, że nieuwzględnienie przez nauczycieli i opiekunów możliwoœci i ogra-

niczeń wzrokowych dziecka może znacznie utrudnić lub uniemożliwić korzystanie przez

nie z alternatywnych metod komunikacji opartych na grafice, a tym samym utrudnić roz-

wój dziecka w wielu dziedzinach. Następna grupa zagadnień z działu diagnozy dotyczy

problemów oceny poziomu rozwoju umysłowego i społeczno-emocjonalnego dzieci

z niepełnosprawnoœcią wzrokową, w tym oceny funkcjonowania dziecka dla potrzeb na-

uki szkolnej i stworzenia indywidualnego planu nauki. Jedne ze studiów porównaw-

czych nad dziećmi widzącymi i niewidomymi pokazały, że dzieci niewidome osiągnęły

lepsze wyniki w teœcie na pamięć krótkotrwałą, takie same w aspekcie rozwiązywania

problemów i myœlenia przyczynowo-skutkowego, natomiast wykazały opóŸnienie o kil-

ka miesięcy w niektórych czynnoœciach z zakresu samodzielnoœci. Tym samym wskaza-

no dziedzinę, której należy poœwięcić więcej uwagi w trakcie nauczania i wychowywania

dzieci z problemami wzrokowymi.

W ramach wczesnej interwencji prezentowane są współczeœnie badania dotyczące

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 363

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W EDUKACJI I REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...

Page 44

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 364

rozwoju małych dzieci z niepełnosprawnoœcią wzrokową (psychomotorycznego, po-

znawczego i społeczno-emocjonalnego), jak również przedstawiane propozycje metod

pracy, mających na celu jak najlepsze wsparcie rozwoju dziecka. Szczególny nacisk kła-

dzie się na rozwój komunikacji oraz rozwój społeczny dzieci w pierwszych latach ich ży-

cia. Liczną grupę stanowią prezentacje pokazujące pracę różnych organizacji i krajów na

rzecz małych niewidomych dzieci i ich rodziców, jak również doœwiadczenia samych ro-

dziców starających się zapewnić ich dzieciom jak najlepszą opiekę, rehabilitację i naukę.

Bez wątpienia to właœnie oni posiadają największy i najbardziej trwały wpływ na rozwój

dziecka. Stąd też dużym zainteresowaniem cieszą się referaty i publikacje skupione wo-

kół pracy zrodziną. Obecnie główny nacisk kładzie się na włączenie opiekunów wpodej-

mowanie decyzji dotyczących priorytetów kształcenia i rehabilitacji ich niewidomych

i słabo widzących dzieci. Zgodnie z tym podejœciem, w wielu pracach traktuje się rodzi-

ców jako częœć systemu edukacji, prezentując metody pracy i edukacji rodzin uczniów

z niepełnosprawnoœcią wzrokową. Jedno z badań w tym zakresie, dotyczy wpływu za-

chowania rodziców na osiągnięcia szkolne uczniów z dysfunkcją narządu wzroku. Wy-

nika z nich, że rodzice postrzegani jako kochający i troszczący się o dzieci mają pozytyw-

ny wpływ na wyniki nauczania niewidomej młodzieży. Jakkolwiek omawiana grupa

uczniów uważa, że potrzebuje większej swobody, to jednak oczekuje również wsparcia

i pomocy w podejmowaniu decyzji. Wydaje się, że z tego też względu także postawy au-

torytarne rodziców, stawiające wymagania, sprzyjają dobrym wynikom w nauce. Szcze-

gólnie widać to na wyższych etapach edukacji.

Kolejną kwestią, z którą stykają się osoby pracujące z osobami z dysfunkcją wzroku

iich rodzinami, jest koniecznoœć sprostania wyzwaniu związanemu zpojawieniem się co-

raz większej liczby emigrantów i uchodŸców, osób posługujących się innym językiem

io innym zapleczu kulturowo-religijnym. Profesjonaliœci muszą zatem być uprzedzeni

o ich wpływie na funkcjonowanie rodziny posiadającej dziecko niepełnosprawne. Dodat-

kowym problemem jest dotarcie do zamkniętych społecznoœci, szczególnie tradycyjnych,

traktujących niepełnosprawnoœć jako stygmat. Jedną z propozycji jest nawiązanie współ-

pracy z przywódcami religijnymi oraz z różnymi osobami pełniącymi wiodące funkcje

w okreœlonej społecznoœci religijnej i etnicznej.

Działania i prace naukowe zgrupowane wokół programów kształcenia dla uczniów

z niepełnosprawnoœcią wzrokową pokazują te obszary, w których najczęœciej występują

trudnoœci w nauczaniu i przyswajaniu wiedzy przez uczniów. Wskazuje się tu na proble-

my w adaptacji technik nauczania do potrzeb uczniów z ograniczonymi możliwoœciami

percepcji wzrokowej. Uczniowie niewidomi częœciej od widzących doznają trudnoœci

wprzyswajaniu wiedzy iumiejętnoœci związanych znaukami œcisłymi, podczas gdy wna-

ukach humanistycznych wyniki nauczania są porównywalne. Nauczyciele, starając się

wyjœć naprzeciw specyficznym potrzebom uczniów, coraz chętniej przybliżają wypraco-

wane przez siebie metody nauczania, np. metodykę przeprowadzania eksperymentów

chemicznych czy też geometrii. Jednym z przykładów jest Light Probe. Jest to urządzenie

przeznaczone do rozpoznawania przez niewidomych uczniów obecnoœci œwiatła i zmian

w jego kolorze. Zmiany w jakoœci œwiatła są sygnalizowane przez zróżnicowane dŸwięki

wydawane przez opisywane urządzenie (wysoki dŸwięk oznacza bardzo jasne białe œwia-

tło, dŸwięk niski odpowiada niskiemu natężeniu œwiatła).

Wzorzec funkcjonalnego nauczania matematyki od lat przedszkolnych, tj. od 3. roku

ELŻBIETA ŁOBACZ

Page 45

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 365

życia (matematyka jako częœć zabawy, innych zajęć i życia codziennego), od lat realizo-

wany w Polsce znajduje potwierdzenie swej użytecznoœci m. in. w propozycji z Chin.

Z kolei za, w pewien sposób, odbiegający od tradycyjnie pojmowanych programów

kształcenia, można uznać badania grupy z Australii na czele z prof. Pagliano, dotyczące

poczucia humoru i możliwoœci jego rozwijania u uczniów z niepełnosprawnoœcią wzroko-

wą. Humor jest jednym z podstawowych elementów rozwoju poznawczego i społeczno-

emocjonalnego, dobrego samopoczucia izdrowia psychicznego. Jak twierdzi Pagliano, hu-

mor można znaleŸć wszędzie: wtrakcie lekcji, dyskusji, wtekstach wpodręcznikach szkol-

nych. Jeœli uczniowie nie dostrzegają, nie rozumieją i nie doceniają humoru, narażają się na

ograniczenia w komunikacji społecznej i niezrozumienie kluczowych koncepcji. W pra-

cach poœwięconych temu zagadnieniu pokazano, co mogą zrobić nauczyciele, by ucznio-

wie mogli rozwijać poczucie humoru poprzez zabawę i naukę.

Kolejnym ważnym i trudnym zagadnieniem jest rehabilitacja i edukacja dzieci ze

sprzężoną niepełnosprawnoœcią (MDVI). Tematami, które wzbudzają ogromne zaintere-

sowanie profesjonalistów pracujących z tą grupą osób niepełnosprawnych są: dostosowa-

nie programów rehabilitacji i nauczania do ich potrzeb oraz możliwoœci, a także prezenta-

cja sposobów i metod pracy z osobami z MDVI w różnym wieku. Wœród nowych propo-

zycji można wymienić obozy treningowe, służące intensywnej specjalistycznej rehabilitacji

uczniów ze szkół integracyjnych i masowych. Dyskutując o sposobach pracy wskazuje się

na rolę nowoczesnych technologii adaptacyjnych iwspomagających. Niestety, dostępne na

rynku zaawansowane, łatwe w użyciu i wszechstronne oprzyrządowanie oraz oprogra-

mowanie ma ograniczone zastosowanie ze względu na możliwoœci finansowe poszczegól-

nych krajów, oœrodków czy rodzin. Często podkreœla się koniecznoœć wszechstronnego

przygotowania specjalistów, a potem–w trakcie praktyki–nawiązanie spójnej i efektyw-

nej pracy zespołowej, sprzyjającej lepszej jakoœci usług. Tradycyjnie już pojawia się dysku-

sja za i przeciw kształceniu specjalnemu i integracyjnemu, w obu przypadkach popierana

przez liczne przykłady podawane zarówno przez nauczycieli, jak i rodziców dzieci

z MDVI. Szczególnie palącym problemem, zwłaszcza w krajach rozwijających się iw Azji,

jest zapewnienie dostępu do edukacji dla dzieci i młodzieży z wieloraką sprzężoną niepeł-

nosprawnoœcią, które są bardzo często pozbawione podstawowej opieki zdrowotnej, reha-

bilitacji i kształcenia. Sporo uwagi poœwięca się również osobom głuchoniewidomym: dia-

gnostyce zespołu Ushera, problemom komunikacji, a także modelom edukacji integracyj-

nej i inkluzywnej tej specyficznej grupy uczniów oraz włączeniu ich w życie najbliższego

œrodowiska społecznego.

Szeroko dyskutowanym zagadnieniem wœród tyflopedagogów jest też edukacja włą-

czająca, aw szczególnoœci różnice w postrzeganiu i podejœciu do inkluzji w krajach roz-

winiętych i rozwijających się. W pierwszej grupie najczęœciej omawianym tematem jest

zapewnienie właœciwego serwisu dzieciom z niepełnosprawnoœcią, włączonym w nurt

edukacji integracyjnej iinkluzywnej. Podejmuje się starania, by znaleŸć odpowiedŸ na py-

tanie, w jaki sposób maksymalnie wspomóc rozwój dziecka niepełnosprawnego wzroko-

wo w warunkach inkluzji. Historycznie rzecz ujmując, dzieci z niepełnosprawnoœcią by-

ły zazwyczaj kształcone w wyspecjalizowanych instytucjach. W obecnych czasach nato-

miast szkoły specjalne często zostają zamykane, a coraz więcej dzieci przechodzi do szkół

integracyjnych i masowych. Równie często można jednak spotkać głosy, w których, mi-

mo licznych zalet edukacji włączającej, podkreœla się fakt, że ten model nie zaspokaja

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W EDUKACJI I REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...

Page 46

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 366

wszystkich potrzeb dzieci niewidomych i słabo widzących. Z wielu powodów, niektóre

aspekty nauczania, wychowywania i rehabilitacji wymagają specjalnego wsparcia. Jaka

zatem może być alternatywa? Propozycja Francji to dwutorowy model: z jednej strony

wyspecjalizowane centra oferujące możliwoœć rehabilitacji, diagnozę, pomoc techniczną,

specjalistyczne szkolenia, zakwaterowanie i indywidualne wsparcie, z drugiej strony–in-

kluzja dzieci w nurt szkolnictwa ogólnodostępnego z zagwarantowanym wsparciem ze-

społu wyspecjalizowanych nauczycieli i rehabilitantów. Jest to system realizowany obe-

cnie w wielu krajach Europy oraz w Stanach Zjednoczonych z różnymi efektami, które

również są omawiane podczas licznych konferencji, warsztatów i nieformalnych spotkań.

Natomiast inna sytuacja ma miejsce wkrajach rozwijających się. Tam pojawia się najpierw

pytanie czy i kiedy, w jakich warunkach, a dopiero potem, jak realizować edukację włą-

czającą. Jest to uwarunkowane sytuacją polityczną, społeczną i mentalnoœcią ludzi. Czę-

sto jeszcze bowiem niepełnosprawnoœć dziecka powoduje izolację rodziny, dziecko bywa

odrzucane, traktowane jest jako kara za grzechy jego lub rodziców, stygmatyzuje całą ro-

dzinę. Jak pokazują doœwiadczenia z różnych krajów, skuteczniejsza wtedy okazuje się

edukacja w systemie segregacyjnym. Niezależnie od kraju, z jakiego pochodzą nauczy-

ciele i od trudnoœci, jakie napotykają w trakcie włączania podopiecznych w œrodowisko

szkolne i lokalne, pozytywnie rokuje na przyszłoœć fakt, że zaraz za opisaniem proble-

mów i utrudnień, podążają strategie ich rozwiązywania. Podaje się również propozycje

nowych rozwiązań, mających na celu ułatwienie bądŸ usprawnienie, ulepszenie inkluzji

tak, aby zoptymalizować zakres usług i osiągnąć bardziej satysfakcjonujące rezultaty dla

wszystkich uczestniczących w procesie edukacji włączającej, zarówno dla nauczycieli, jak

i uczniów pełnosprawnych i tych z niepełnosprawnoœciami oraz ich rodziców.

Wœród dyskusji poœwięconych dostępowi do piœmiennictwa i wykorzystaniu brajla,

oprócz tradycyjnie już przywoływanych wątpliwoœci dotyczących dalszych losów pisma

punktowego (które czasami wypierane jest przez wykorzystanie nowoczesnych techno-

logii w dostępie do informacji, w tym i do tekstów), pojawiło się w ostatnim czasie kilka

ciekawych propozycji programów, wspierających naukę brajla. Wartym odnotowania jest

fakt, że przedstawione narzędzia mają zastosowanie w różnych grupach wiekowych, po-

cząwszy od technik przygotowujących do nauki brajla dzieci w wieku przedszkolnym

(między innymi książeczki dotykowe, służące rozwijaniu wrażliwoœci taktylnej), do

wspomagania rozwoju dotykowego i nauki przedmiotów szkolnych przeznaczonych dla

nauczycieli i uczniów. Można tu przywołać jako przykład program kanadyjsko-amery-

kański o nazwie GRASP (Graphic Research and Standards Project), sprawdzający prefe-

rencje uczniów w wykorzystaniu dotykowych materiałów produkowanych różnymi me-

todami, a następnie wykorzystywanymi w szkole. Autorzy tego programu zamierzają

wykorzystać zebrane dane do stworzenia standardów przygotowywania dotykowych

materiałów dla szkolnictwa.

Znane na całym œwiecie stały się pomoce autorstwa prof. Bogusława Marka z Katolic-

kiego Uniwersytetu Jana Pawła II w Lublinie. Profesor zaprojektował liczne pomoce, po-

magające niewidomym uczniom zrozumieć operacje i przekształcenia dokonywane na

przedmiotach, jak również prawidłowo rozpoznawać, odczytywać i tworzyć rysunki do-

tykowe. Punktem wyjœcia dla omawianych narzędzi było przekonanie, że najbardziej sku-

tecznym sposobem przyswajania wiedzy jest bezpoœrednie doœwiadczenie. Z tą myœlą za-

projektowane zostały książeczki i gry językowe przybliżające trudne do zrozumienia po-

ELŻBIETA ŁOBACZ

Page 47

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 367

jęcia (jak np. perspektywa), angażujące równoczeœnie niewidome dziecko do aktywnego

uczestnictwa w procesie poznawczym poprzez odtwarzanie różnych sytuacji przedsta-

wionych w książeczkach, porównywania ich z dotykowymi ilustracjami, czytania o nich

lub opisywania. Narzędziami w tym procesie są zestawy opracowanych przez autora po-

mocy dydaktycznych oraz dotykowe ilustracje przedstawiające różne konfiguracje wyko-

rzystywanych modeli lub poszczególne etapy przebiegu wyjaœnianych procesów.

Druga grupa pomocy naukowych (można zapoznać się z nimi na stronie www. hun-

gryfingers. com), powstała z myœlą o wyjaœnieniu uczniowi, nie tylko niewidomemu,

trudnych do zrozumienia pojęć, jakie pojawiają się na lekcjach języka angielskiego. Ich za-

letą jest możliwoœć wykorzystywania podczas nauczania różnych przedmiotów, np. ge-

ografii, historii, matematyki, biologii czy plastyki. Są też próbą wzbogacenia dostępnych

narzędzi do pracy z niewidomym uczniem w warunkach integracji. Szczególną uwagę

autor zwraca na możliwoœci, ale i na odpowiedzialnoœć związaną z wprowadzaniem wy-

pukłych ilustracji, przydatnych we wszystkich przedmiotach–stąd większoœć przedsta-

wianych pomocy ma na celu wyjaœnianie związku pomiędzy przedmiotami (trójwymia-

rowymi) i rysunkami, które są dwuwymiarowe, a także relacji przestrzennych występu-

jących np. w geometrii, w mapach, planach pomieszczeń czy też w rysunkach ilustrują-

cych różne sytuacje życia codziennego.

Następną dużą grupę tematyczną związaną z pismem Braille'a stanowią zagadnienia

związane z nowoczesnymi technologiami, wykorzystującymi pismo punktowe (np. Dai-

sy). Warto przywołać wtym miejscu projekt, ukierunkowany na jednolicenie anglojęzycz-

nej wersji tego systemu zapisu (nazwanego united english braille). Według jego założeń,

w Stanach Zjednoczonych iw Wielkiej Brytanii ma zostać wprowadzona taka sama no-

tacja i skróty brajlowskie. Chociaż prace nad tym programem zostały zakończone, trzeba

jeszcze poczekać na oficjalne uznanie rezultatów i wcielenie ich w praktykę nauczania

oraz wykorzystywania w życiu codziennym.

W zakresie orientacji przestrzennej i rehabilitacji podstawowej wszyscy profesjonali-

œci podkreœlają, że umiejętnoœci z tego zakresu stanowią niezbędne minimum do tego, że-

by osoba z niepełnosprawnoœcią wzrokową mogła wieœć w miarę samodzielne życie, jak

również, aby mogła rozwijać się zawodowo. Wszyscy są też zgodni, że sprawnoœci te na-

leży rozwijać od najmłodszych lat. Służyć temu mają nie tylko programy skoncentrowa-

ne na umiejętnoœciach poruszania się, ale również stymulujące globalny rozwój podo-

piecznego. Jest to szczególnie istotne w pierwszych latach życia dziecka. Jednym z takich

programów jest testowane w chwili obecnej nowe narzędzie do diagnozy niewidomych

dzieci w zakresie orientacji przestrzennej, przygotowane przez Elżbietę Łobacz z Akade-

mii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.

Ponadto systematycznie wskazuje się na znaczenie samodeterminacji w dążeniu do sa-

modzielnoœci w zakresie nabywania i wykorzystywania umiejętnoœci samoobsługi, czyn-

noœci dnia codziennego oraz orientacji przestrzennej i poruszania się. Z drugiej strony

podkreœla się, jak ważne jest włączenie rodziny, widzących rówieœników i właœciwe przy-

gotowanie kadry i miejsca kształcenia (szczególnie w zakresie rehabilitacji podstawowej),

aby móc osiągnąć jak najlepsze rezultaty. Ich pomoc w organizowaniu bezpiecznego

i przewidywalnego otoczenia, wsparcie emocjonalne i motywacyjne są nieocenione. Jed-

noczeœnie przedstawia się wiele problemów, z którymi borykają się zarówno terapeuci,

jak i osoby niewidome i słabo widzące w realizacji tych celów. Jednym z częœciej porusza-

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W EDUKACJI I REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...

Page 48

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 368

nych kwestii jest odmowa używania białej laski przez osoby z uszkodzonym wzrokiem.

Kraje rozwijające nadal borykają się z brakiem zajęć z orientacji przestrzennej w progra-

mach nauki szkolnej i rehabilitacji osób z dysfunkcją wzroku. Wœród specjalistów nie-

zmiennie istnieje dyskusja nad najbardziej skutecznymi i interesującymi metodami, słu-

żącymi usamodzielnieniu dzieci i dorosłych z dysfunkcją wzroku, jak np. obozy, trenin-

gi, nowe programy i metody kształcenia.

Wyzwaniem przyszłoœci jest niewątpliwie koniecznoœć praktycznych dostosowań róż-

norodnych narzędzi służących usamodzielnianiu osób niepełnosprawnych wzrokowo.

Naprzeciw temu wychodzi niezwykle ciekawy projekt badawczy realizowany pod kie-

runkiem prof. Kathleen Huebner z Pensylwania College of Opthometry. Polega on na

praktycznych dostosowaniach pomocy służących orientacji przestrzennej i samodzielne-

mu poruszaniu się do potrzeb osób z niepełnosprawnoœcią sprzężoną. Wœród dostoso-

wywanych narzędzi można znaleŸć różnorodne adaptacje wózków inwalidzkich,

uchwytów, koszy do transportu bielizny, a nawet wózka do transportu tlenu, sygnaliza-

cji dŸwiękowej i œwietlnej informującej o przeszkodach lub zmianie terenu.

Praktyczny wydŸwięk ma również program Mobile Eye Treatment Center Project rea-

lizowany w Chinach. Jego owocem stało się centrum stworzone jako samowystarczalny

obiekt (najpierw furgon, potem autobus). Może on podróżować do odległych terenów

Chin po to, by przeprowadzać operacje zaćmy u pacjentów żyjących w biedzie. W ten

sposób w ciągu 10 lat działalnoœci mobilne „kliniki okulistyczne “uratowały wzrok po-

nad 57 tysiącom osób, cierpiącym z powodu zaćmy. Praca ich może być porównywana

do wędrujących lekarzy z Sight Savers International, organizacji, która w tym roku zosta-

ła nagrodzona przez ICEVI za działalnoœć na rzecz uratowania wzroku osobom w kra-

jach rozwijających się, a zwłaszcza w Afryce.

Przyglądając się tematyce zagadnień dotyczących słabego widzenia można stwierdzić,

że skoncentrowane są one na ocenie możliwoœci wzrokowych dzieci z dysfunkcją wzro-

ku (szczególnie tych z dodatkowymi niepełnosprawnoœciami) od urodzenia do końca

wieku szkolnego. Podkreœla się tu, jak ważna jest wczesna diagnoza, połączona z efek-

tywnym programem rozwijania umiejętnoœci widzenia, szczególnie takim, który mógłby

być wykorzystywany przez nauczycieli w szkołach masowych i integracyjnych. W nich

bowiem uczy się większoœć dzieci słabo widzących. Z tym zagadnieniem wiąże się rów-

nież wykorzystywanie przez uczniów pomocy optycznych i ich preferencje w tym zakre-

sie. Zlicznych publikacji ireferatów oscylujących wokół tych kwestii można odczytać ten-

dencję do odchodzenia od powiększonego druku do wykorzystywania pomocy optycz-

nych, co pozwala na bardziej indywidualne dostosowanie powiększenia, a jednoczeœnie

obniża koszty dostępu do materiałów drukowanych.

Kolejną grupą zagadnień, szeroko podejmowaną przez tyflologów, są możliwoœci kreo-

wane poprzez dostęp do technologii informacyjnych, adaptacyjnych iwspomagających.

Jest to związane z rewolucyjnymi zmianami i nowymi możliwoœciami, jakie otworzyły się

przed osobami niewidomymi i słabo widzącymi wraz z wprowadzeniem i ciągłym udo-

skonalaniem wspomagających technologii. Przykłady konkretnych rozwiązań technolo-

gicznych, dotyczących zarówno sprzętu, jak i oprogramowania, można było zobaczyć nie

tylko wtrakcie licznych konferencji, ale również podczas organizowanych (również wPol-

sce) wystaw sprzętu komputerowego z całego œwiata. Jednoczeœnie należy pamiętać oroz-

licznych ograniczeniach, związanych z realnymi możliwoœciami wykorzystania zdobyczy

ELŻBIETA ŁOBACZ

Page 49

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 369

nauki i techniki w tym zakresie. W niektórych krajach (np. w Norwegii), podobnie jak

w Polsce, istnieje system wspierający zatrudnienie osób z niepełnosprawnoœcią. Niestety,

tak jak u nas, także w innych krajach istnieją mentalne bariery, niepozwalające na wyko-

rzystanie udogodnień finansowych, związanych z zatrudnieniem osób z ograniczoną

sprawnoœcią. Jeœli te bariery nie zostaną przełamane, dyskusja na temat najlepszych mode-

li nauczania i ćwiczenia uczniów w wykorzystywaniu nowoczesnych technologii w nau-

ce, pracy i rozrywce wydaje się mieć ograniczone zastosowanie.

Znacznie łatwiejszy dostęp do kształcenia dzięki wykorzystaniu Internetu zaowocował

wieloma kursami i projektami szkolenia na odległoœć (m. in. w Wietnamie, Filipinach,

Wielkiej Brytanii). Jednym z rozwiązań jest irlandzki projekt ACE–Accessible Commu-

nities for E-Business (dostępne społecznoœci dla przedsiębiorczoœci internetowej). Jest to

program stworzony dla wzmocnienia siły przebicia osób już przeszkolonych wnowocze-

snych technologiach. W ramach ACE utworzono liczne programy szkoleniowe on-line

(częœć z nich została stworzona przez osoby z dysfunkcją wzroku). Program zaowocował

zwiększeniem pewnoœci i niezależnoœci przez osoby, które z różnych powodów zwykle

nie skorzystałyby zprogramów doszkalających, aprzez to wpłynął pozytywnie na ich ka-

rierę zawodową.

Kolejną kwestią, podejmowaną w kontekœcie nowoczesnych technologii przez licznych

specjalistów z tego obszaru tematycznego, jest użycie ich w codziennym życiu: w dostę-

pie do informacji drukowanej i wersji brajlowskiej, a także w orientacji przestrzennej i sa-

modzielnym poruszaniu się (np. wspomaganie informacją głosową map dotykowych

w budynkach użytecznoœci publicznej w Hongkongu).

Mówiąc o wykorzystywaniu nowoczesnych technologii informatycznych nie można

zapominać, że w krajach rozwijających się nadal istnieje problem dostosowania nowocze-

snych technologii do języków narodowych, nie wspominając o finansowych możliwo-

œciach zakupu i serwisu sprzętu elektronicznego. Również w tej dziedzinie widać dużą

różnicę między bogatą północą a biednym południem. Jednakże istnieje nadzieja, że ICE-

VI, dzięki skierowaniu znacznych œrodków finansowych na potrzeby krajów rozwijają-

cych się, chociaż w pewnym stopniu przyczyni się do zniwelowania przepaœci cywiliza-

cyjnej i stworzy osobom niepełnosprawnym wzrokowo z ubogich terenów lepsze szanse

rozwoju i samorealizacji, między innymi przez umożliwienie dostępu do nowoczesnych

technologii.

Odpowiedni poziom edukacji i rehabilitacji możliwy jest do osiągnięcia dzięki właœci-

wemu przygotowaniu kadry i współpracy specjalistów z różnych dziedzin. Wydaje się,

iż w tych kwestiach uwaga naukowców, nauczycieli i rehabilitantów skupia się na wła-

œciwym dobraniu umiejętnoœci oraz wiedzy, jakie powinny posiadać osoby pracujące

z niewidomymi. Prezentowane są przykłady programów kształcenia realizowanych na

różnych poziomach (kursach, szkoleniach, warsztatach, treningach oraz kształceniu na

poziomie akademickim). Jednym z ciekawszych i wzbudzających żywe zainteresowanie

praktyków jest ustalenie standardów wiedzy i umiejętnoœci, jakimi wykazywać się po-

winni nauczyciele klas ogólnodostępnych, uczący również niewidomych uczniów. Pod-

kreœla się przy tym, jak ważne są szkolenia dla osób już pracujących zawodowo z niewi-

domymi, szczególnie z podopiecznymi posiadającymi dodatkowe niepełnosprawnoœci.

Wciąż aktualne wœród tyflopedagogów jest pytanie o rolę i miejsce szkół specjalnych,

nauczycieli i rehabilitantów przy wszechobecnej tendencji do integracji oraz inkluzji. Pod-

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W EDUKACJI I REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...

Page 50

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 370

kreœla się zazwyczaj, że wymaga to adaptacji, zmiany oferty rehabilitacyjnej i edukacyj-

nej, a co za tym idzie, programów kształcenia specjalistów, którzy powinni wykazywać

się elastycznoœcią, umiejętnoœcią wykorzystania wsparcia i zasobów społeczeństwa oraz

umiejętnoœcią współpracy w zespole specjalistów. Osoby z krajów o niższym poziomie

rozwoju zwracają uwagę na brak zrozumienia potrzeb uczniów z dysfunkcją widzenia

i braku kadry do pracy z nimi. Jednoczeœnie podaje się przykłady działań, które mają na

celu poprawę sytuacji.

Jedno z ciekawszych podejœć z tego zakresu tematycznego dotyczy koniecznoœci przy-

gotowania nie tylko intelektualnego (dostarczenia wiedzy i wyćwiczenia umiejętnoœci za-

wodowych), ale również emocjonalno-etyczno-społecznego imotywacyjnego osób do pra-

cy z niepełnosprawnymi. Zaproponowane podejœcie przeœledzić można analizując propo-

zycję programu, skupiającego się na rozwoju osobowoœci, umiejętnoœciach komunikacyj-

nych, samorozwoju i samodeterminacji przyszłych specjalistów. Podkreœla się w nim, że

bez siły i samozaparcia pracowników nie można stworzyć efektywnego zespołu specjali-

stów ani udzielić możliwie najlepszej pomocy, a osobowoœć nauczyciela irehabilitanta cza-

sem nawet znaczy więcej niż wiedza i zbiór danych posiadanych do opracowania strate-

gii pracy i pomocy. Jest to szczególnie istotne, gdy spojrzymy na osobę niepełnosprawną

w kontekœcie jej funkcjonowania w œrodowisku rodzinnym i społecznym. Nie jest już no-

woœcią pogląd, że należy traktować rodziców jako partnerów w tworzeniu programów

kształcenia i szeroko pojętej rehabilitacji młodych osób z dysfunkcją wzroku. Pozwoli im

to na lepszy, bardziej dostosowany do ich potrzeb rozwój i przygotowanie do dorosłego,

samodzielnego życia. Co więcej, pojawiają się coraz liczniejsze głosy opowiadające się za

tym, aby w ramach przekształceń szkół specjalnych, powstające na ich bazie oœrodki edu-

kacyjne stały się również centrami kształcenia i informacji społecznej. Stawia to przed spe-

cjalistami nowe zadania, związane z pracą z szerszym gronem odbiorców oraz z odmien-

nymi metodami pracy. Spowoduje to zmianę systemu pracy i modelu opieki nad osoba-

mi z dysfunkcją narządu wzroku.

Zmieniające się warunki pracy sprawiły, że dużym zainteresowaniem cieszą się obecnie

propozycje związane z nowymi i nowoczesnymi modelami usług. W tym obszarze

można spotkać się z różnego typu szkoleniami, treningami oraz programami i aktywno-

œciami, obejmującymi specyficzne potrzeby osób z niepełnosprawnoœcią wzrokową.

Wœród tematów poruszanych przez specjalistów z tej dziedziny znajdują się między in-

nymi te związane z organizacją kształcenia w różnych szkołach, w tym kształcenia zawo-

dowego, organizowania pomocy i pracy z osobami z dysfunkcją wzroku przez różne

organizacje. Szczególne miejsce w rehabilitacji oraz wspomaganiu zatrudnienia tej grupy

osób przypisuje się możliwoœciom związanym z wykorzystaniem nowoczesnych techno-

logii, Internetu oraz platform wirtualnych.

Obiecująco brzmi tendencja kierująca uwagę na możliwoœci samopomocy osób z dys-

funkcją narządu wzroku. Wœród zagranicznych propozycji tego typu jest Talk to Me–

projekt spotkań osób z dysfunkcją wzroku, podczas których osoby mają możliwoœć

mówienia o sobie, dzielenia się doœwiadczeniami, wspierania się nawzajem. Kolejny

przykład pochodzi z Izraela i dotyczy udzielania pomocy w nauce i służenia przykładem

dzieciom z niepełnosprawnoœcią wzrokową przez ich starszych kolegów. Oprócz tego

zorganizowano tam dodatkową możliwoœć dokształcenia się w tzw. szkole przed-akad-

mickiej, w której niewidomi uczniowie uzyskują dodatkową pomoc iwsparcie w uzyska-

ELŻBIETA ŁOBACZ

Page 51

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 371

niu œredniego wykształcenia. Ponadto, osoby z dysfunkcją wzroku założyły i prowadzą

centra dla niewidomych we wszystkich uniwersytetach w Izraelu. Zaskakująca jest bar-

dzo duża skutecznoœć opisywanego modelu–74% absolwentów szkół wyższych z nie-

pełnosprawnoœcią wzrokową znajduje zatrudnienie, podczas gdy z pozostałej grupy

osób niepełnosprawnych–tylko 25%. Warto pomyœleć o przeniesieniu pomysłu na grunt

polski, oczywiœcie po dostosowaniu go do naszych realiów.

Działania służące poprawie jakoœci życia osób z dysfunkcją wzroku to obszar,

w którym coraz częœciej pojawiają się szkolenia w zakresie zaspokajania potrzeb emocjo-

nalnych. Za ich przykład mogą posłużyć:„Niepełnosprawnoœć wzrokowa i dobre samo-

poczucie emocjonalne “(Walia) oraz „Seksualnoœć i ograniczenia funkcjonowania wzro-

kowego “(Kostaryka). Ten ostatni, to program dla niepełnosprawnych wzrokowo i ich ro-

dzin, poruszający problemy aktywnoœci seksualnej, praw i odpowiedzialnoœci związa-

nych ze współżyciem seksualnym. Program ten zawiera tematy, takie jak anatomia i fi-

zjologia układu płciowego, flirt, prokreacja, planowanie rodzicielstwa, odmienne orienta-

cje seksualne, choroby przenoszone drogą płciową. Całoœć programu układana była zgo-

dnie z potrzebami konkretnej grupy odbiorców i przekazywana w sposób im dostępny.

Do grupy nowoczesnego modelu usług można również zaliczyć propozycje alterna-

tywnych programów zajęć dla dorosłej młodzieży. Za ich przykład mogą posłużyć survi-

val organizowany dla 12-20-latków (przez VISIO w Holandii), jako forma wsparcia po-

czucia własnej wartoœci, a także obozy kajakowe (propozycja z Nowej Zelandii).

W ramach rozważań zogniskowanych wokół możliwoœci wykorzystania zasobów

społecznych, zarówno w naszym kraju, jak i poza jego granicami, zwraca się uwagę na

wielką rolę, jaką pełni rzetelna i właœciwie przedstawiona informacja oraz na rolę samych

zainteresowanych i ich najbliższego otoczenia w promowaniu właœciwego nastawienia

do inkluzji osób niepełnosprawnych z otoczeniem. Podkreœla się rolę mediów jako krea-

tora wizerunku osoby niewidomej i słabo widzącej. Jednym z takich działań, służących

edukacji szeroko pojętego społeczeństwa, jest Projekt Eyeway, którego zadaniem jest

przekazywanie on-i off-line informacji dotyczących widzenia i œlepoty. W wystąpieniach

podkreœlano także rolę pracowników społecznych w wypracowywaniu pozytywnego

nastawienia społecznoœci lokalnych do osób z dysfunkcją narządu widzenia.

Podsumowując, należy podkreœlić rolę, jaką pełni ICEVI w stosunku do osób z niepeł-

nosprawnoœcią wzrokową, rozsianych po całym œwiecie. Skupiając teoretyków i prakty-

ków, szczerze zaangażowanych wpracę na rzecz poprawy sytuacji ludzi zdysfunkcją na-

rządu wzroku, daje unikatową szansę wymiany wiedzy, doœwiadczeń oraz nawiązania

kontaktów ze specjalistami z całego œwiata. Program pracy Rady został stworzony, tak by

pokryć możliwie szeroko aspekty życia osób niewidomych i słabo widzących. Dzięki róż-

norodnoœci zadań i udzieleniu głosu (na warsztatach, konferencjach oraz stronie interne-

towej) przedstawicielom wszystkich kontynentów ikręgów kulturowych można uzyskać

wszechstronny obraz sytuacji osób z dysfunkcją wzroku. Forum wymiany między teore-

tykami i praktykami stanowią cykliczne konferencje organizowane przez ICEVI. Tego-

roczna, 12. œwiatowa konferencja miała miejsce w Kuala Lumpur, w Malezji, w dniach 16-

21 lipca. Zorganizowana została przy współudziale i dzięki olbrzymiemu zaangażowa-

niu Malezyjskiego Stowarzyszenia na Rzecz Niewidomych (Malaysian Association for

the Blind MAB). Zatytułowana: Achiving Equality in Education: New Challenges and

Strategies for Change (Osiągając równoœć w edukacji: nowe wyzwania i strategie służące

WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W EDUKACJI I REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...

Page 52

SZKOŁA SPECJALNA 5/2006 372

ELŻBIETA ŁOBACZ

zmianom), miała na celu zwrócenie uwagi na problem równego dostępu do edukacji i re-

habilitacji dzieci i dorosłych ze wszystkich regionów œwiata. Szczególną troską objęto oso-

by z niepełnosprawnoœcią wzrokową zamieszkujące kraje ubogie i rozwijające się. Roz-

ważania te znalazły odzwierciedlenie w praktyce poprzez włączenie się ICEVI do global-

nej kampanii Edukacja dla Wszystkich, która rozpoczęła tym samym kampanię Educa-

tion for All Children with Visual Impairment (Edukacja dla Wszystkich Dzieci z Niepeł-

nosprawnoœcią Wzrokową). Jej działania zostały wsparte przez Œwiatowy Związek Nie-

widomych (World Blind Union WBU), co z pewnoœcią przyczyni się do wzrostu skutecz-

noœci podjętych kroków. Kampania będzie skupiała się na jak najwczeœniejszym objęciu

opieką wszystkich dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, zarówno niewidomych

i słabo widzących, jak i głuchoniewidomych oraz z niepełnosprawnoœcią złożoną. Jej ce-

lem będzie zapewnienie dzieciom niewidomym i słabo widzącym dostępu do edukacji

na poziomie szkoły podstawowej, przy czym priorytetem będzie realizacja tego zadania

w stosunku do dzieci z krajów rozwijających się. Ponadto ustalono, że w ramach kampa-

nii prowadzone będą działania zmierzające do pozyskiwania œrodków w celu wsparcia

edukacji tej grupy uczniów. Jednym z jej celów będzie także promocja równych szans dla

dziewcząt i kobiet (Final Programme, s. 10–11).

Mimo dużej rozbieżnoœci w sytuacji społeczno-ekonomicznej między krajami rozwijają-

cymi się a rozwiniętymi, pewnym jest, że to, co łączy wszystkich pedagogów, rehabilitan-

tów, rodziców iinne osoby związane zniewidomymi isłabo widzącymi, to nieustanna tro-

ska o jak najlepszą pomoc i wsparcie tej grupy osób w dążeniu do niezależnoœci.

Bibliografia

Achieving Equality In Education: New Challenges and Strategies for Change. Proceedings of 12

ICEVI World Conference. Kuala Lumpur, Malezja 2006 (CD).

Kuczyńska-Kwapisz J.(1996)(red.), Rehabilitacja niewidomych i słabo widzących. Tendencje

współczesne. CMPP-P MEN, Wrszawa.

Kuczyńska-Kwapisz J.(2004), Nowe trndy w tyflopedagogice–praca naukowo-badawcze i

publikacje.„Szkoła Specjalna “, nr 1, s. 32-36.

Łobacz E., Paplińska M.(2003) Sprawozdanie z XI œwiatowej konferencji ICEVI.„Szkoła Spe-

cjalna “, nr 1, s. 50–54.

Łobacz E.(2004) Œwiatowe tendencje w edukacji i rehabilitacji osób z dysfunkcją wzroku. W:

KJ Zabłocki, D. Gorajewska (red.), Pedagogika specjalna–kontynuacja tradycji dla przy-

szłoœci. Wydawnictwo APS, Warszawa, s. 11–116.

www. icevi. org

Summary

Nowadays, an increasingly greater significance is being attached to the development of

a visually impaired person's individual characteristics by adapting the rehabilitation and

education program to their needs. At the same time, their chance to participate fully in so-

cial life regardless of place of residence or nationality is being emphasized. The following

tendencies have been clearly emerging in education and rehabilitation: early intervention,

increasing importance of the family, integrated education, up-to-date technologies, equa-

lizing educational opportunities, combining theory and practice, alternative educational

methods and programs, new and modern service models, using social resources. The ar-

ticle introduces the above mentioned tendencies from the angle of the actions of the Inter-

national Council for Education of People with Visual Impairment (ICEVI).