Teoretyczne podstawy kształcenia
Geneza nazwy „dydaktyka”.
Nazwa „dydaktyka” pochodzi z języka greckiego, w którym didaktikos znaczy pouczający, a didaktika – uczę. Po raz pierwszy użyto jej w 1613 roku w Niemczech. Krzysztof Helwig i Joachim Jung, analizując działalność Wolfganga Radkego (językoznawcy i rzecznika nauczania) opracowali „Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza”. Autorzy uważali dydaktykę za sztukę nauczania. W podobny sposób rozumiał dydaktykę Jan Amos Komeński, autor dzieła „Wielka dydaktyka”, przedstawiającą uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego. Na początku XIX stulecia Jan Fryderyk Herbart, wybitny pedagog i filozof niemiecki, opracował teoretyczne podstawy dydaktyki, traktował dydaktykę jako teorię nauczania wychowującego. Na przełomie XIX i XX wieku, Amerykanin John Dewey dydaktykę traktował jako teorię uczenia się. Współcześni traktują dydaktykę jako naukę o nauczaniu i uczeniu się.
Przedmiot, zadania i funkcje dydaktyki.
Przedmiot:
Procesy:
uczenie się i nauczanie – organizowane w sposób świadomy, systematyczny i planowy.
• Czynności nauczyciela i uczniów
• Cele kształcenia
• Treści kształcenia
• Zasady kształcenia (reguły, normy)
• Metody kształcenia (sposób postępowania nauczyciela)
• Środki dydaktyczne
• Formy organizacyjne kształcenia
• Osiągnięcia szkolne
• Systemy dydaktyczne
Zadania dydaktyki jako nauki:
• Analiza i opis czynników tj.: cele, treści, metody, formy organizacyjne, środki dydaktyczne.
• Wykrywanie prawidłowości charakterystycznych dla procesu nauczania i uczenia się
• Ustalanie opartych na określonych prawidłowościach norm postępowania
• Analiza i opis systemów dydaktycznych charakterystycznych dla szkolnictwa różnych krajów.
Funkcje dydaktyki ogólnej:
- teoretyczne o charakterze:
• Diagnostycznym (bada, analizuje procesy, wykrywa prawidłowości rządzące procesem)
• Prognostycznym (projektuje działania dydaktyczne)
• Praktyczne – wskazuje metody, formy organizacyjne i środki w wywoływaniu zamierzonych zmian uczniów.
Metody, techniki i narzędzia badawcze.
Metoda jest to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących na ogół całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. Metoda jest pojęciem najszerszym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego.
(Termin „metoda” można stosować w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerszym jest to próba ogólnego określenia charakteru i zakresu danych badań np. metoda monograficzna, metoda historyczno-porównawcza. W węższym znaczeniu metoda służy do określani powtarzalnych sposobów rozstrzygania konkretnych zagadnień, związanych z realizacją badań przez określoną metodę. Jest to całokształt czynności określających sposób zbierania danych i ich opracowania. W węższym znaczeniu termin „metoda” zastępuje się terminem „technika”.)
Metody badań pedagogicznych:
- eksperyment pedagogiczny,
- monografia pedagogiczna (techniki to – badanie dokumentów, ankieta, wywiad, czasami elementy obserwacji uczestniczącej),
- metoda indywidualnych przypadków (techniki to – wywiad, obserwacja, analiza dokumentów osobistych, niekiedy techniki projekcyjne, testy),
- metoda sondażu diagnostycznego (technika to ankieta).
2. Techniki badań pedagogicznych:
- obserwacja
- wywiad
- ankieta
- badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne
- techniki socjometryczne
3. Narzędzia badawcze:
- kwestionariusz wywiadu
- kwestionariusz ankiety
- test socjometryczny
- dyspozycje i arkusz obserwacji
- skale
Klasyfikacja wg T. Pilcha
sondaż- jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz o zjawiskach społecznych, opiniach i poglądach
monografia- to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze lub jednorodne zjawiska społeczne, prowadząca do rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych
eksperyment- jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości wychowawczej
metoda indywidualnego przypadku- polega na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk
Klasyfikacja wg Łobockiego (to co u Pilcha jest techniką u Łobockiego jest metodą)
obserwacja
eksperyment
testy
socjometria
ankieta
wywiad i rozmowa
analiza dokumentów
arkusze, dzienniki obserwacji
Cele kształcenia.
Systemy dydaktyczne.
Pedagogiczne teorie doboru treści kształcenia.
Proces kształcenia.
Kształcenie prowadzi do jakiś zamierzonych zmian w osobowości ucznia; jest to proces społeczny, proces poznania, który jest celowy i intencjonalny.
Kształcenie to także zespół czynności nauczyciela i ucznia skierowany na realizację celów.
Proces kształcenia może mieć różnorodny przebieg i zależy od następujących czynników: wieku ucznia, przedmiotu nauczania, celu nauczania, tematu nauczania, metod kształcenia i warunków materialnych.
Ogniwa procesu kształcenia:
Uświadomienie uczniom celów i zadań kształcenia.
Poznawanie nowych faktów na lekcji.
Nabywanie nowych pojęć.
Poznawanie prawidłowości i systematyzowanie wiedzy:
Prawidłowość 1. rzędu- wykrywanie i formułowanie przez ucznia najprostszych prawidłowości;
Prawidłowość 2. rzędu- obserwacja, doświadczenia, wiedza z różnorodnych dziedzin;
Przechodzenie od teorii do praktyki:
Uświadomienie sobie przez uczniów nazwy i znaczenia danej umiejętności;
Samodzielne czynności uczniów przy pomocy nauczyciela
Systematyczne i samodzielne ćwiczenia w posługiwaniu się przyswajaną umiejętnością;
Wykonywanie zadań praktyczno-wytwórczych.
Sprawdzanie osiągnięć.
Kształcenie wielostronne.
„Kształcenie wielostronne jest to złożony proces rozwoju człowieka, dokonujący się pod wpływem kształcenia, i to nie tylko szkolnego nauczania i uczenia się. Mówiąc o rozwoju człowieka, mamy na myśli zarówno rozwój poszczególnych jednostek poddanych edukacji, jak i rozwój całego – młodego i starszego – pokolenia, w swoisty sposób wpływający na rozwój i postęp w życiu społeczeństwa” W. Okoń
Zasady i metody kształcenia.
Zasady kształcenia (K. Żegnałek)
Poglądowości
Systemowość (systematyczność)
Łączenie teorii z praktyką
Indywidualizacja i zespołowość
Przystępności
Samodzielności
Operatywności wiedzy
Świadomej aktywności
Trwałości wiedzy, umiejętności, nawyków
Wdrażania do kształcenia ustawicznego
Efektywności
Metody kształcenia
Oparte na słowie (pogadanka, wykład, opis, opowiadanie, wykład)
Oparte na działaniu praktycznym (warsztaty, zajęcia techniczne)
Oglądowe (pokazy, prezentacje)
Formy organizacyjne.
Zajęcia szkolne i pozaszkolne.
Zajęcia szkolne i pozaszkolne.
Kryteria podziału organizacyjne form nauczania:
I. ze względu na liczbę uczniów:
- nauczanie jednostkowe (indywidualne toki
nauczania, korepetycje bezpośredni oraz
pośrednie - praca z książką)
- nauczanie zbiorowe - system klasowo - lek
- nauczanie grupowe – zespołowe
II. ze względu na miejsce uczenia się
- szkolne
- pozaszkolne
ze względu na czas trwania zajęć;
- zajęcia lekcyjne
- zajęcia pozalekcyjne
Głównym podstawowym elementem systemu klasowo - lekcyjnego pracy dydaktycznej jest lekcja.
Lekcja – podstawowa jednostka organizacyjna procesu kształcenia. Stanowi uporządkowaną, integralną całość kolejnych czynności nauczyciela i uczniów, które określone są jej celami i tematem, oraz zamknięte w określonym czasie.
FUNKCJE DYDAKTYCZNE LEKCJI
1. Sprawdzenie umiejętności, wiadomości i nawyków uczniów, które połączone są z oceną pracy ucznia;
2. Zaznajomienie uczniów z nowym materiałem;
3. Utrwalenie opanowanej wiedzy przez uczniów czemu powinno służyć łączenie teorii z praktyką
Przygotowanie rzeczowe n-la do lekcji:
w skład jego wchodzi : - przestudiowanie odpowiedniej literatury potrzebnej do prowadzenia lekcji; - zapoznanie się z podręcznikiem; sięgnięcie do innej literatury w celu pogłębienia wiedzy.
Przygotowanie metodyczne n-la do lekcji:
- jest to szczegółowe opanowanie treści lekcji, jej przebiegu (dobre sformułownie tematu lekcji, zadań lekcji, celów i metod), napisanie planu lekcji i konspektu
Zajęcia szkolne - są to zajęcia zbiorowe. Głównie elementem systemu pracy dydaktycznej jest lekcja i stanowi ona podstawową jednostkę organizacyjną procesu dydaktycznego. Struktura lekcji uzależniona jest od realizowanych celów, treści, metod kształcenia itp. Do głównych jej funkcji dydaktycznych należą:
1. sprawdzenie umiejętności, wiadomości i nawyków uczniów, które połączone są z oceną pracy ucznia;
2. Zaznajomienie uczniów z nowym materiałem;
3. Utrwalenie opanowanej wiedzy przez uczniów czemu powinno służyć łączenie teorii z praktyką.
Odpowiednio do tych funkcji można wyróżnić następujące typy lekcji:
zapoznającą uczniów z nowym materiałem;
problemową;
utrwalającą (powtórzeniow);
problemową; - ćwiczeniową;
kontrolno oceniającą;
kombinowaną.
Niezależnie od typu każda lekcja przebiega wg określonego planu lekcji, przygotowaneg wcześniej przez nauczyciela. Głównymi elementami tego plany są: czynności przygotowawcze np. sprawdzenie pracy domowej, obecności lub tez kontrola i ocena wyników pracy. czynności podstawowe - ich rodzaj jest zdeterminowany funkcją dydaktyczną lekcji, czynności końcowe - sprowadzają się do utrwalenia nowego materiału oraz zadania pracy domowej.
Zajęcia pozaszkolne - stanowią obok zajęć szkolnych drugą istotną formę organizacyjną proc. n-u się. Ich zadaniem jest uzupełnienie wiadomości podanych na zajęciach szkolnych w czasie lekcji. Najbardziej popularną formą zaj pozaszkol. jest praca domowa. Traktuje się ją jako integralną część prowadzonego przez szkołę procesu dydaktycz. W związku z tym musi ona spełniać określone funkcje ściśle powiązane z zajęciami w szkole. Są to:
opanowanie w drodze samodzielnej pracy określonych wiadomości potrzebnych dla lepszego zrozumienia następnych zajęć w szkole z danego przedmiotu;
utrwalenie materiału przerobionego na lekcji;
zebranie pomocy szkolnych (okazy, bryły, wywiady), które będą służyły za podstawę realizacji następnego tematu lekcji;
kształtowanie pewnych umiejętności i nawyków w drodze samodzielnego ćwiczenia;
rozwijanie samodzielnego myślenia poprzez rozwiązywanie zadań wybiegających poza program.
Znaczenie sprawdzania prac domowych dla uczniów:
Informuje o brakach i osiągnięciach
Motywuje do wykonania zadań
Wdraża do systematyczności
Przygotowuje do samokontroli i samooceny
Wycieczka - podobnie jak praca domowa stanowi integralny skład. proc n-u się. Służy do realizacji tych zadań dydaktycznych, których na lekcji nie można wykonać w sposób skuteczny, zrozumiały dla uczniów. Dobrze przygotowana i poprowadzona wycieczka sprzyja osiąganiu nie tylko celów dydaktycznych ale także wychowawczych, a zwłaszcza wzmacnianiu kolektywu klasy, itp.
Doskonalenie i dokształcenie zawodowe nauczyciela.
Dwa modele:
- Inicjatywa wychodzi od nauczyciela
- Decyduje o tym pracodawca, proponując np. Kursy, studia podyplomowe, szkolenia.
Edukacja permanentna – ogół procesów oświatowo – wychowawczych występujących w całym okresie życia człowieka, prowadzonych we wszystkich możliwych formach organizacyjnych i we wszystkich sytuacjach kontaktów międzyludzkich.
Kształcenie ustawiczne dorosłych – proces systematycznego uczenia się następujący po zakończeniu obowiązku szkolnego lub wydłużonej edukacji stacjonarnej i trwający przez cały okres aktywności zawodowej, a także dłużej w okresie „trzeciego wieku”.
Typy nauczycieli:
Pożeracz – wytrwały i aktywny uczeń korzystający ze wszystkich formalnych i nieformalnych możliwości, wzbogacający życie zawodowe i osobiste.
Aktywny konsument – mniej aktywny niż pożeracz, ale uczący się aktywnie i korzystający ze sposobności by się rozwijać.
Konsument bierny – uczący się w czasie praktyk i kursów, które odbywa, rzadko wykazujący własna inicjatywę.
Niedostępny – rzadko uczestniczy w kursach lub praktykach, chyba że za wynagrodzeniem.
Maruder – nie bierze żadnego udziału w przedsięwzięciach służących rozwojowi zawodowemu, nie zmienia obyczajów osobistych i zawodowych raz wcześniej ustalonych.
Dokształcanie – to aktywność podejmowana w celu uzupełniania wiedzy i umiejętności wymaganych na stanowisku pracy. Może polegać na zdobywaniu kwalifikacji w systemie edukacji pionowej lub tez poszerzaniu i pogłębianiu kwalifikacji w systemie edukacji poziomej, umożliwiającej zdobycie różnych kwalifikacji i specjalizacji w zawodzie. Może tez wynikać z potrzeby zmiany specjalizacji dotychczasowej.
Doskonalenie – podwyższanie kwalifikacji zarówno formalnych jak i rzeczywistych, niezbędnych do spełniania zadań zawodowych w sytuacji zwiększenia wymagań. To kolejny etap edukacji nauczycielskiej, kontynuacja kształcenia i dokształcania oraz uczestnictwo w procesie kształcenia ustawicznego.
Samokształcenie – prowadzone jest samodzielnie z wykorzystaniem pomocy innych osób i instytucji edukacyjnych w celu uzupełnienia wiedzy lub zdobycia nowych umiejętności, może więc realizować zadania dokształcania i doskonalenia zawodowego.
Instytucje doskonalenia zawodowego nauczycieli:
Lata 1945-1948 – resort oświaty (ośrodki dydaktyczno – naukowe, ZPN)
Lata 1949-1956 – ośrodki doskonalenia kadr (CODKO – centralne, WODKO – wojewódzkie, PODKO – powiatowe), 1951 (ZOZ – Zawodowe Organizacje Związkowe, MOZ – Międzyszkolne Organizacje Związkowe)
1957-1972 – zjazd oświatowy w Poznaniu, ZNP, Ośrodki metodyczne i ogólno pedagogiczne
1972-1979 – edukacja ustawiczna, nowy system oświaty, system 10-letni, IKN, BC, ODN
współczesność – MENiS, (CDN – Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, CMPP – Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej, OCEN – Ogólnopolskie Centrum Edukacji Niestacjonarnej, KOWEZ – Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej); wojewódzkie placówki doskonalenia, gminne i powiatowe ośrodki doskonalenia, WDN – Wewnątrzszkolne Doskonalenie Nauczycieli.