4. Problematyka estetyczna w filozofii Kanta

Zmiana paradygmatu filozofii w nowożytności.

• progres nauk przyrodniczych i matematyki

• podmiot (jako „fundament” filozofii) i jego postrzeżenia - „przedstawienia” świata

• rola epistemologii - pytanie o możliwość wiedzy: pytanie o to, co i jak można poznać, przed przejściem do „właściwego” poznania

• Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

• eliminacja fałszywych problemów, określenie granic poznania, szansa na progres w filozofii

Sens pojęcia „krytyki” u Kanta.

• Immanuel Kant (1724-1804)

• filozofia przedkrytyczna, filozofia krytyczna (Krytyka czystego rozumu, Krytyka rozumu praktycznego, Krytyka władzy sądzenia), doktryna

• „przewrót kopernikański”, „wstrząs sejsmiczny” w filozofii

• „Estetyka transcendentalna”, Krytyka władzy sądzenia

• zwrot estetyczny, „estetyzacja” filozofii

• konfiguracja estetyczno-etyczno-polityczna

• Krytyka – krinein: oznaczanie, ustanawianie granic

• Krytyka czystego rozumu: co mogę poznać? Co mogę wiedzieć? → wyznaczenie zakresu i granic poznania

• „przebudzenie z dogmatycznej drzemki” - próba usytuowania się pomiędzy metafizycznym dogmatyzmem a empirycystycznym sceptycyzmem

• jak możliwe jest poznanie praw z koniecznością rządzących światem przyrody – światem zjawisk?

Sens „rewolucji kopernikańskiej” w filozofii.

• odwrócenie perspektywy: nie tyle rzeczy narzucają swą gotowa już postać naszym władzom poznawczym, ile nasze władze poznawcze narzucają formę materii świata i organizują ją, konstruując dany nam w empirycznym postrzeganiu świat zjawisk

• umysł pełni rolę aktywną: wprowadza w poznawany świat organizujące go formy i kategorie, choć nie oznacza to, że całkowicie go kreuje → świat nie jest tylko wytworem umysłu

• rozróżnienie: rzecz sama w sobie – zjawisko

Funkcja i przedmiot „estetyki transcendentalnej”.

Transcendentalizm

• Krytyka czystego rozumu: badanie apriorycznych, „transcendentalnych” warunków poznania świata zjawisk

• „transcendentalne” - struktury organizujące poznanie, nie mają charaktery empirycznego, nie nabywamy ich w empirycznym kontekście ze światem, lecz są zawsze już uprzednio dane, mają charakter aprioryczny i idealny, poprzedzają, umożliwiają i nadają ogólny kształt wszelkiemu empirycznemu doświadczeniu i postrzeżeniu zjawiska

Warunki możliwości

• przejście od badania przyczyn do analizy warunków możliwości

• warunki możliwości poznania zjawisk są zarazem warunkami możliwości samych zjawisk – struktura naszych władz poznawczych narzuca kształt poznawanym zjawiskom

• posiadamy pewne uprzednie formy i pojęcia organizujące świat do tej postaci, w jakiej nam się on jawi w empirycznym postrzeżeniu (→ struktura umysłu, zmysłów i umysłu itp.)

• warunki możliwości wg Kanta: zmysłowe formy i intelektualne pojęcia

Warstwy poznania

• poznanie rozłożone na poszczególne „warstwy”:

• rzeczywistość - materia wrażenia

• ogólne formy doświadczenia zmysłowego – czas i przestrzeń (zmysłowość)

• ogólne kategorie pojęciowe (intelekt)

• pomiędzy: „schematyzm” pozwalający powiązać pojęcia intelektu (które same w sobie są czystymi funkcjami logicznymi) ze zmysłowymi treściami, podporządkować pod ogólne pojęcie poszczególne zjawisko zmysłowe (wyobraźnia)

Estetyka transcendentalna

• dział Krytyki czystego rozumu opisujący aprioryczne formy zmysłowe wszelkiego doświadczenia – czas i przestrzeń

• czas i przestrzeń są to ramy doświadczenia, wprowadzane do świata zjawisk przez porządkujący i organizujący umysł

• „estetyka” - tu w sensie Baumgartenowskim jako „teoria poznania zmysłowego”, nie ma tu nic wspólnego z pięknem, smakiem itd.

Dwa sposoby interpretacji Krytyki władzy sądzenia.

Krytyka władzy sądzenia

• władza sądzenia: zdolność do łączenia tego, co ogólne i tego, co szczegółowe, jednostkowe – rozstrzyganie, czy coś jest piękne czy nie

• refleksyjna władza sądzenia: dane jest tylko to, co szczegółowe, zmysłowy konkret („to oto” dzieło sztuki, zjawisko przyrodnicze), a władza sądzenia ma znaleźć, wyprowadzić z niego ogólną zasadę

• antynomia: mamy do czynienia tylko z konkretnymi, szczegółowymi przedmiotami, nie dysponujemy w ich przypadku danymi ogólnymi pojęciami, a mamy mówić o nich i opisywać je za pomocą ogólnych pojęć

2 sposoby interpretacji

• wąska: skupianie się na pierwszej części „Krytyka estetycznej władzy sądzenia” i traktowanie jej jako zbioru poglądów Kanta na temat piękna i innych kwestii estetycznych; podstawa do zbudowania klasycznej estetyki jako autonomicznej dyscypliny badawczej

• szeroka: uwzględnienie całego tekstu (obu części) i kontekstu trzeciej Krytyki, traktowanie tego dzieła Kanta jako inspiracji do budowania nowej postaci filozofii, zakładającej ścisłe powiązanie estetyki, etyki i polityki z kwestiami ontologicznymi; trzecia Krytyka jako jeden z fundacyjnych tekstów dla projektu nowoczesności

Wąska interpretacja – „kwesta smaku”

• „estetyka” - tu „teoria smaku i piękna”

• charakterystyka piękna i wzniosłości (jakości estetycznych)

• subiektywny charakter sądu na temat tych jakości

• sensus communis jako „zmysł wspólny”, który trzeba założyć, aby do pomyślenia była sytuacja subiektywności, a zarazem powszechności sądów smaku – rozstrzygnięć, czy dana rzecz jest piękna, czy nie

Charakterystyka piękna i wzniosłości.

4 znamiona piękna

• piękno – doświadczenie wolnej, harmonijnej gry władz wyobraźni, poczucie intensywniejszego życia, powstające w konfrontacji z ograniczoną formą przedmiotu

• 4 składowe definicje piękna wysnute z 4 znamion sądu smaku:

• 1. „Smak jest zdolnością do oceniania pewnego przedmiotu lub sposobu przedstawiania na podstawie zupełnie bezinteresownego podobania się albo niepodobania. Przedmiot takiego upodobania nazywa się pięknym”.

• 2. „Piękne jest to, co bez pośrednictwa pojęcia powszechnie się podoba”.

• 3. „Piękno jest formą celowości danego przedmiotu, o ile zostaje ona w nim spostrzeżona bez wyobrażenia jakiegoś celu”.

• 4. „Piękne jest to, co bez pomocy pojęcia poznaje się jako przedmiot koniecznego upodobania”.

Wzniosłość

• wzniosłość – rozkosz powstająca pośrednio, wytwarzana przez uczucie chwilowego zahamowania sił życiowych i następującego zaraz potem ich silniejszego napływu. Zawiera w sobie nie pozytywną rozkosz (jak piękno), lecz raczej podziw i szacunek, a przez to zasługuje na miano „rozkoszy negatywnej”

• jedynie przedmioty przyrody mogą być odbierane jako wzniosłe, tylko one mogą unaocznić nam (nasunąć na myśl) wzniosłość, która zasadniczo dotyczy tylko moralnych idei rozumu (Bóg, świat, podmiot moralny, wolność)

• wzniosłość matematyczna: „wzniosłym nazywamy to, co jest absolutnie wielkie” (piramidy, kościół św. Piotra na Watykanie, masyw górski, Droga Mleczna)

• wzniosłość dynamiczna: zjawiska (sztormowy ocean, groźne chmury itp.) wywołujące lęk w wyobraźni człowieka, ale i budzące jego w umyśle zdolność do stawiania oporu, a przez to pozwalające mu czuć własną wzniosłość, wzniosłość rozumu i moralności, wykraczanie poza kondycję przyrodniczą i wyższość nad przyrodą

Projekt urzeczywistnienia wolności człowieka w świecie zmysłowym poprzez tworzenie kultury i wspólnoty ludzkiej – Kantowskie połączenie estetyki, etyki i polityki.

Szeroka interpretacja – kwestia urzeczywistnienia ludzkiej wolności

• wzniosłość matematyczna: „wzniosłym nazywamy to, co jest absolutnie wielkie” (piramidy, kościół św. Piotra na Watykanie, masyw górski, Droga Mleczna)

• wzniosłość dynamiczna: zjawiska (sztormowy ocean, groźne chmury itp.) wywołujące lęk w wyobraźni człowieka, ale i budzące jego w umyśle zdolność do stawiania oporu, a przez to pozwalające mu czuć własną wzniosłość, wzniosłość rozumu i moralności, wykraczanie poza kondycję przyrodniczą i wyższość nad przyrodą

Świat i ludzkość – dzieło do wytworzenia

• trzy sposoby urzeczywistnienia wolności, moralnej istoty podmiotu i świata idei rozumu w świecie zmysłowym:

  • dzieło sztuki – symbol moralności i wolności podmiotu

  • natura – formowanie się organizmu, jak gdyby celowy, teleologiczny charakter przyrody, ujmowanej w analogii do dzieła sztuki

  • kultura i historia – Bildung, kształtowanie się ludzkości, wytwarzanie przez ludzkość swej istoty w dziejach swej kultury, autokreowanie się w formie własnego dzieła

• model „organicznego” dzieła sztuki, człowiek jako najwyższy cel przyrody

Estetyczny (estetyczno-etyczno-polityczny) projekt nowoczesności

• ludzkość kształtująca siebie samą w historyczno-kulturowym procesie rozwoju i autoprodukcji, wytwarzająca swoją istotę w formie własnego dzieła: doskonałej, harmonijnej, organicznej wspólnoty (projekty nowoczesnych utopii i „meta-narracji”)

• zbiorowe działania (polityka) mające na celu urzeczywistnienie wolności (etyka) w świecie zmysłowym (estetyka)

• świat jako przestrzeń autokreacji „dojrzewającego”, emancypującego się i nabierającego samoświadomości podmiotu zbiorowego – ludzkości czyli „człowieka w ogóle”

Krytyka władzy sądzenia

Immanuel Kant cieszy się złą sławą ze względu na swój gęsty, zawiły, a niekiedy mylący styl pisania. Pomimo jednak, że uwaza się go za jednego z najmniej przystępnych filozofów, a zarazem za przedmiot obaw dla wszystkich studentów uczęszczających na kursy filozoficzne, Kant pozostaje jedną z czołowych postaci w historii filozofii. Kantowska "Krytyka Wladzy Sadzenia" jest, podzielonym na kilka części, skupiających się na rozwoju smaku w odniesieniu do pojęcia piękna i wzniosłości, badaniem sądu estetycznego. Choć sam temat wydaje sie być dość prosty, Kantowi udaje się nań rozpisać na ponad 75000 slow. Cóż, zwięzłym pisarzem to on nie był. Każdy poniżej poziomu doktoratu potrzebować będzie z pewnością krytycznego opracowania tekstu, aby dotrzeć do sedna tego, o co Kantowi chodzi, . Poprzez niejednokroć nieprzejrzystą treść i styl kantowskiej "Krytyki Wladzy Sadzenia" przebija jednak nieustannie jeden dominujący motyw: do dzieł sztuki powinno podchodzić się i oceniać je z punktu widzenia bezinteresowności aż do momentu, w którym owo dzieło sztuki rozpatrywać sie będzie autonomicznie, całkowicie pomijając wszelkie jego odniesienia zewnętrzne, poza moralnością. Co właściwie Kant rozumie przez smak? Smak w filozofii krytycznej znaczy o wiele więcej niż to, czy komuś bardziej podoba się Britney Spears, Beatelsi czy Mozart. W rzeczywistości istnieje długa i bogata historia analizy smaku. Według Kanta, smak jest sposobem dochodzenia do sądu na temat przedmiotu lub jego przedstawienia, przy zachowaniu całkowitej bezstronności oraz dochodzeniem do rozstrzygnięcia miedzy podobaniem się a nie podobaniem się tego przedmiotu za pomocą analizy krytycznej pozbawionej jakiejkolwiek subiektywności.

Subiektywne upodobanie w określonym przedmiocie nie jest zatem prawdziwym sądem. Zawierałoby ono w sobie wszystkie bodźce zewnętrzne, oddzialujące na proces wydawania sądu. Innymi slowy, dzieło sztuki nie może być oceniane według teorii podobieństwa rzeczy do pierwowzoru Edmunda Burke'a, ale też nie moze być oceniane na podstawie warunków społecznych, w jakich powstało, ani na podstawie środków politycznych, w ramach których zostalo użyte. W istocie, dzieło sztuki oceniać można jedynie ze wzgledu na nie samo, pomijając nawet jakiekolwiek pojęcia, które odbiorca z nim wiąże. Tym sposobem, Kant jawiłby się jako guru dla krytyczynych zwolennikow hasla "sztuka dla sztuki". Z tego punktu widzenia, który, paradoksalnie, jest zarówno platoński, jak i antyplatoński, przedmiot artystyczny nie musi mieć żadnego celu poza swoim własnym istnieniem oraz poza tym, aby być moralnym. Oddzielając dzieło sztuki od sądów opartych na tym, co względem niego zewnętrzne, Kant zamierza wyprzeć stricte empiryczne traktowanie smaku na rzecz bardziej czystych, abstrahujących od zmysłów rozważań, co, na nieszczęscie, umieszcza pojęcie smaku w próżni, w miejscu, gdzie niewiele rzeczy ma szanse na przetrwanie.

Kant Immanuel (1724-1804), filozof niemiecki, od 1770 profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Istotę jego podglądów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem, wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia.

Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy poznanie jest możliwe "a priori"- niezależne od doświadczenia, o charakterze analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori:

1) matematyczne 2) czysto przyrodoznawcze 3) metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).

Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co stanowiło pewną formę agnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".

Charakterystyczną cechą teorii Kanta był również nacisk na czynniki formalne (formalizm), objawiający się nie tylko w teorii poznania, ale także etyce i estetyce. Kant w Krytyce czystego rozumu (1781, wydanie polskie 1904) poddał ostrej krytyce teologiczne dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. Krytyka ta nie doprowadziła do wniosku, że nie ma Boga, wolności i nieśmiertelności w ogóle, lecz że ich nie ma w świecie zjawisk.

W Krytyce praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911) dowiódł, że idee, które w dziedzinie rozumu teoretycznego (nauki) miały charakter regulatywny, w zakresie rozumu praktycznego, czyli woli i działania, stają się postulatami praktycznymi. Uznając, że moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii wyprowadził zasadę taką wolność gwarantującą, opartą na sądach a priori i ujętą w czysto formalne prawo działania, o charakterze nakazu nazwanego imperatywem kategorycznym.

Koncepcja filozoficzna Kanta zapoczątkowała okres klasycznej filozofii niemieckiej i wywarła znaczący wpływ na rozwój filozofii europejskiej zwany kantyzmem.