„Metafora” Teresa Dobrzyńska
GRANICE METAFORY: O metaforyczności bądź literalności zdania przesądza sytuacja odniesienia. Znaczenie przenośne mogą realizować zdania nie ujawniające żadnych oznak naruszenia normy. Zjawisko metafory mieści się nie w samym kodzie językowym, lecz w swoistych użyciach języka. O metaforyczności danego wyrażenia przesądza jego odniesienie przedmiotowe- fakt, że w danej wypowiedzi rozpoznaje się predykację, niemożliwą do orzeczenia o danym podmiocie; predykację tę uznaje się za sensowną i dąży do przypisania jej takiej interpretacji, która przywraca spójność wypowiedzi.
W zależności od zmian zachodzących w wyobrażeniach o świecie określone wypowiedzi mogą nabierać różnego, zmiennego sensu. Fakt, że metafora bywa równokształtna z wypowiedzeniami nonsensownymi i że rozpoznanie przenośni zależy od interpretatora, pociąga za sobą możliwość dwojakiej kwalifikacji tej samej wypowiedzi- jako metafory bądź jako nonsensu. Metafora, jako równokształtna z wypowiedzią nonsensowną, wymaga więc kompetentnego odbioru.
NIEJEDNOZNACZNOŚĆ TERMINU „METAFORA”:
Termin „metafora” używany szerzej oznacza trop w ogóle.
Termin „metafora” używany zwięźlej oznacza przeniesienie na podstawie podobieństwa.
Zjawisko metafory w pełni daje się uchwycić dopiero po uwzględnieniu czynników pragmatycznych.
METAFORA – SYMBOL – ALEGORIA:
Główne typy formalne metafor:
Ze względu na obecność w zdaniu tematu głównego przenośni.
Ze względu na nieobecność w zdaniu tematu głównego przenośni.
Metafora in absentia – temat główny nie jest zwerbalizowany. Włączona jest często w dosłowny tok wypowiedzi. Temat główny tej metafory jest łatwy do odtworzenia. Dzieli się na dwa typy:
Słowo przenośne włączone jest w obręb zdania związanego w sposób bezpośredni z tokiem wypowiedzi, zawierającego szereg wyrażeń użytych w sensie dosłownym.
Sens przenośny przysługuje całemu zdaniu (włączonemu w taki kontekst lub użytemu w takiej sytuacji), gdzie pod groźbą nonsensu nie może być ono odczytane w sposób dosłowny.
Alegoria – zdania lub ciągi zdań, mające w całości sens przenośny. Alegoria to wypowiedź, której elementy odnoszą się na zasadzie analogii do pewnej sytuacji zewnętrznej.
Alegoria różni się od metafory tym, że odrębność funkcjonalna zaznacza się tu na poziomie zdaniowym. To odniesienie całego zdania, a nie słowa, nadaje jej swoisty charakter znaczeniowy.
Alegorie to wypowiedzi ciągłe utrzymane w sensie przenośnym. Stanowią wyraźnie wydzielone części komunikatu.
Alegoria komunikuje cos w pośredni sposób. Jeśli jej sens nie jest przezroczysty, bywa on wykładany dosłownie, np. przypowieści ewangeliczne.
W alegorii znak i jego sens alegoryczny połączone są związkiem konwencjonalnym (co zapewnia możliwość wielokrotnego powtarzania tego samego znaku w różnych kontekstach).
Symbol, cechuje się dwupłaszczyznowością semiotyczną. Symbol obejmuje wszystkie wypadki, gdy pojawia się naddana wartość znakowa, ma sens nieuchwytny, niedookreślony, jednorazowy i może obejmować też rozległe konstrukcje znakowe.
Alegoria i symbol:
Alegorie i symbole literackie to znaki, znaki, których signifiant stanowi przedmiot (ewentualnie nazwany słowem lub wyobrażony ikonograficznie). Alegorie i symbole wyrażone słownie mają dwustopniowe znaczenie: sens symboliczny bądź alegoryczny przysługuje denotatowi znaku językowego.
W symbolu i alegorii funkcja znakowa nałożona jest nie na słowa lecz, na przedmioty. Funkcję symboliczną bądź alegoryczną pełnić mogą:
rośliny i zwierzęta
ludzie oznaczeni określonymi rekwizytami
postaci fantastyczne i mitologiczne
barwy i dźwięki
minerały i szlachetne kamienie
światło i ciemność
narzędzia i elementy topograficzne
czyli byty dostępne poznaniu zmysłowemu, także ich wyobrażenia oraz nazwy.
Znaki symboliczne i alegoryczne mogą występować we wszystkich dziedzinach kultury i sztuki. Są zbudowane z elementów pozajęzykowych. Należą do zakresu semiotyki. W płaszczyźnie semiotycznej realizują się właśnie fabularne alegorie bajkowe oraz znakowość przypowieści i paraboli. W tej płaszczyźnie funkcjonują też alegorie zwierzęce i osobowe oraz szereg motywów biblijnych, takich jak siew, zbieranie plonów, uczta. Niektóre z tych alegorii obejmują cały tekst lub znaczną jego część.
Metafora mieści się w sferze użycia znaków. Służy komunikacji, w sposób pośredni określa temat główny – poprzez konotacje tematu pomocniczego.
Metafora jest zjawiskiem czysto werbalnym, więc jej zasięg jest ograniczony.
„wielka metafora” - takie określenie jest uzasadnione, gdy przesłanie jakiegoś tekstu jest jasne, gdy daje się on traktować jako pośrednia wypowiedź na jakiś domyślny temat. Tekst ujmowany jest wówczas jako całościowy znak. „Wielkie metafory” mogą być przydatnym narzędziem opisu w zakresie zjawisk makroliterackich i całokształtu życia kulturalnego.
Bajki zwierzęce – apologi.