Obraz współczesnej rzeczywistości
Arystokracja Reprezentują ją: Teofil Różyc i Darzecki. Ocena ich postawy moralnej jest w powieści jednoznaczna. Są aspołeczni i zepsuci przez swój konsumpcjonizm i materializm. To ludzie przegrani. Ich największym grzechem jest obojętność wobec spraw narodowych i powstańczej przeszłości.
Ziemiaństwo. To Korczyńscy, Kirłowie i Orzelscy. Oddani pracy, ofiarni, z poczuciem odpowiedzialności nie tylko za swoją ziemię, którą z pełnym oddaniem uprawiają i o którą walczą. Są również gorącymi patriotami. Uczestniczą w powstaniu. Wśród nich są jednak i tacy, którzy zasługują na słowa krytyki i negatywną ocenę ich postawy wobec życia. Do nich zalicza się na pewno Dominik Korczyński, powstaniec wprawdzie, ale po zesłaniu na Sybir ulega rusyfikacji i zostaje urzędnikiem carskim. To również Zygmunt, bratanek Dominika, rozpieszczony przez matkę-wdowę, Andrzejową. Nie przejmuje się powstańczą przeszłością swojego ojca, jest obojętny wobec rodzinnych stron. To wynik zaniedbań ze strony matki. Andrzejowa wprawdzie kultywuje pamięć zmarłego i żyje cały czas powstaniem, ale nie potrafi przekazać synowi patriotyzmu ojca.
Zaścianek. Szlachtę zaściankową reprezentują Bohatyrowiczowie z okoliczną ludnością. To społeczność o silnym poczuciu własnej godności, dumy i niezależności oraz o wyjątkowym szacunku dla pracy. Jak sacrum traktują legendarną opowieść o założycielach rodu, są silnie przywiązani do tradycji, pieczołowicie pielęgnują Mogiłę Jana i Cecylii. Są gorliwymi patriotami – uczestniczą w zrywach powstańczych, począwszy już od czasów napoleońskich. Wszystkie te pozytywne cechy rodu skupia w sobie Jan Bohatyrowicz, syn powstańca, oddany pracy na roli, poczciwy i szlachetny.
Konflikt pokoleń
Konflikt taki jest znaczącym wątkiem w Nad Niemnem (zob. Geneza utworu). Różnice pokoleniowe widać najwyraźniej w postawach Witolda i Benedykta Korczyńskich, syna i ojca. Benedykt należy do pokolenia powstania styczniowego. Traci dwóch braci, zostaje sam na gospodarce. Spisuje się doskonale z tego zadania, jednakże czuje się przegrany. Jest z tego powodu zgorzkniały i konfliktowy. Zajęty pracą i obowiązkami odchodzi od swoich ideałów demokratycznych. Witold jest jego przeciwieństwem. Wierzy w hasła pozytywistyczne, pojednanie z ludem i w pracę dla ludu. Podłożem ich konfliktu są różnice w patrzeniu na świat i w ocenie rzeczywistości. Stracone złudzenia ojca jednak nie poradzą sobie z młodzieńczym entuzjazmem syna. Dochodzi do pojednania, bo mimo różnic, obaj chcą tego samego – zgodnego życia w rodzinie, kultywowania tradycji i pielęgnowania uczuć patriotycznych.
W konflikcie jest też Andrzejowa ze swoim synem, Zygmuntem. Oboje nie mogą dojść do porozumienia, bo wyznają inny system wartości. Andrzejowej nie udało się wychować syna w duchu patriotyzmu i przywiązania do rodzinnych tradycji. Jej Zygmunt uosabia kosmopolitę, niewrażliwego na miłość do ziemi i urok krajobrazu nadniemieńskiego, bez szacunku dla bohaterów powstania styczniowego. Jest to mu zupełnie obojętne. Między nimi jest konflikt bez szans na rozwiązanie.
Opisy przyrody nadniemeńskiej
Przyroda pokazana jest tu w porze letniej, w pełnej krasie, podczas słonecznej ciepłej pogody. Jest przyjazna człowiekowi, a idylliczny niemal opis krajobrazu ma symbolizować spokój, harmonię, wyciszenie i łagodność. Spełnia wiele funkcji: jest tłem dla wyznań miłosnych, miejscem upamiętnienia historii przodków, daje poczucie radości i spełnienia, współdziała z człowiekiem. Krajobraz nadniemeński to natura pełna uroku, prawie baśniowa, choć przecież rzeczywista. To świętość. Jej centrum stanowi Niemen – rzeka również święta, symbol stabilizacji, stałości i wierności. Tu odbywają się ważniejsze uroczystości i obrzędy, np. wieczorny spływ łodziami, ogniska, śpiewy i tańce. Z przyrodą potrafili współistnieć Jan i Cecylia, którzy dali przykład, jak okiełznać naturę, nie niszcząc jej indywidualności i uroku. To ziemia dziadów i pradziadów, trzeba ją szanować i o nią walczyć. Zachwyt nad pięknem przyrody nadniemeńskiej przywodzi również na myśl romantyczną koncepcję przyrody i człowieka.
Realizacja założeń programowych polskiego pozytywizmu
W powieści Nad Niemnem Orzeszkowa ukazuje praktyczną realizację podstawowych haseł pozytywistycznych: pracy u podstaw, pracy organicznej, edukacji młodego pokolenia oraz utylitaryzmu. Pracą u podstaw jest upowszechnienie oświaty szczególnie wśród najuboższych lub prostych ludzi. W powieści, Witold Korczyński, będąc kontynuatorem dzieła swojego stryja, Andrzeja, szerzy wiedzę wśród ludu, namawiając do budowy studni bądź omawiając budowę maszyn rolniczych. Z kolei, realizację idei pracy organicznej, w myśl której winny współpracować ze sobą wszystkie warstwy i grupy, widać na przykładzie prezentowanych w powieści stanów społecznych. I tak, arystokracja i ziemiaństwo wymaga reformy i zmian ze względu na wewnętrzne konflikty, zaś szlachta zaściankowa dzięki solidnej pracy na roli jest „zdrowym” elementem całego organizmu społecznego. W związku z tym, że sukces całości zależy od sukcesu każdej z grup, potrzebna jest więc zgoda i współpraca.
Pozytywiści prezentowali również kult nauki, traktując ją jako jedyne niepodważalne źródło wiedzy o świecie, a przede wszystkim widząc w niej drogę do rozwiązywania problemów natury społecznej. W rodzinie Korczyńskich zadbano o edukację młodego pokolenia. Wielu ma wyższe wykształcenie, mimo że
wielkie wrażenie w całej okolicy […] wywołał postępek Korczyńskiego, gdy synów swych wysłał on po skończeniu przez nich szkół średnich do wyższych naukowych zakładów.
Ważne miejsce zajmuje też w powieści praca i jej znaczenie w życiu bohaterów. W myśl pozytywistycznego utylitaryzmu, w Nad Niemnem uwypuklony jest etos pracy i społecznej użyteczności człowieka. Po pierwsze, praca uszlachetnia człowieka, czyni go lepszym i odporniejszym, stanowi miernik jego wartości (pozytywne postaci to więc pracujący Bohatyrowicze, negatywne – leniwy Zygmunt Korczyński, sentymentalna Emilia Korczyńska). Po drugie, „bycie użytecznym” oznacza działanie na rzecz drugiego człowieka. Postawa taka jednak wymaga porozumienia i właściwych wzajemnych relacji międzyludzkich, opartych na życzliwości i sympatii.
Realizacja wszystkich tych haseł pozytywistycznych jest w ścisłym związku z tradycją i patriotyzmem, których symbolem w Nad Niemnem jest grób powstańczy – leśna mogiła poległych w boju powstańców.
Język powieści: Chcąc przedstawić wszystkie zamierzone treści Orzeszkowa musiała posługiwać się tzw. językiem zaszyfrowanym. W powieści odnaleźć można takie sformułowania jak “dzieci nocy” (pokolenie żyjące w niewoli), “blask jutrzenki” (nadzieje wolności), “ogień ofiarny” (ofiara powstańców). Nie pada słowo “powstanie”, ale z kontekstu można się domyślać, kiedy autorka o nim pisze. Sformułowania te były czytelne i zrozumiałe dla XIX-wiecznych czytelników i pozwalały na podjęcie wątków niedopuszczalnych w oficjalnej literaturze.
W \"Nad Niemnem\" wszyscy bohaterowie należą do warstwy szlacheckiej. Orzeszkowa podejmuje próbę analizy zmian jakie zaszły w społeczeństwie polskim po powstaniu styczniowym. W sytuacji konkurencji ekonomicznej odchodzą w zapomnienie wielkie ideały, a środowisko szlacheckie , w dużej części, degeneruje się. Przedstawione tu środowisko można podzielić na trzy grupy:
1. Arystokrację:
. Zygmunt Korczyński -- syn legendarnego w okolicy Andrzeja Korczyńskiego, wychowany na kosmopolitę i lekkoducha. Człowiek słaby i pozbawiony moralności. Ożeniony z bogatą i uwielbiającą go panna Klotyldą,szybko znudził się żoną i pragnie nawiązać romans z Justyną.
. Teofil Różyc -- kuzyn sąsiadów Korczyńskich, Kirłów. Posiadacz zrujnowanego, ale jeszcze znacznego majątku, człowiek zdegenerowany (morfinista), który w małżeństwie z Justyna upatruje odmiany życia.
2. Dwór
. Benedykt Korczyński -- właściciel Korczyna, dzielny, wiecznie zapracowany gospodarz zbyt jednak dosłownie traktujący patriotyczny nakaz utrzymania dobrze prosperującego majątku w polskich rękach, zapomina bowiem o niemniej ważnym obowiązku wspomagania aktywności Polaków o niższym statusie społecznym (konflikt z zaściankiem)
. Emilia Korczyńska -- żona Benedykta, neurotyczna, rozkapryszona piękność, nękana chorobami prawdziwymi i urojonymi. Żyje w izolowanym świecie dwu pokoi, które urządziła w stylu sentymentalnym i wypełniła bibelotami i romansami. Kontaktuje się wyłącznie z damą do towarzystwa, panną Teresą. Z życiem dworu i pracą nie chce mieć nic wspólnego.
. Witold Korczyński -- syn właścicieli Korczyna, młody, postępowy szlachcic pełen pozytywistycznych ideałów. Krytykuje ojca pragnąc wprowadzić wiele zmian w zarządzanym majątku, a także obwinia go o zaostrzenie konfliktu z zaściankiem. Poproszony na weselu Elżuni Bohatyrowiczówny o wstawiennictwo w związku z przegraniem przez zaścianek procesem, dzięki swemu zaangażowaniu przyczynia się do zakończenia sporu.
. Justyna Orzelska -- piękna, dumna i mądra, ale niestety niemajętna panna, pełni w domu wujostwa Korczyńskich rolę rezydentki. Ojciec Justyny, to zdziwaczały i zdziecinniały starszy pan. Zajmuje się tylko grą na skrzypcach i jedzeniem. Do Justyny zalecał się niegdyś Zygmunt Korczyński, ale presja środowiska udaremniła mezalians. Dziewczyna bardzo boleśnie przeżyła zawód miłosny, odczuwa swą samotność i bezsens życia \"na łaskawym chlebie\". Przypadkiem poznany Jan Bohatyrowicz budzi jej zainteresowanie, a coraz częstsze wizyty w zaścianku zbliżają młodych ku sobie. W czasie wizyty na mogile powstańczej stryj Jana, Anzelm opowiada jej dzieje swojej miłości do Marty Korczyńskiej, siostry Benedykta nie wspomina jednak o powodach rozstania. Ta spytana, wyznaje, że bała się pracy, a także wstydu, jaki przeżywała, gdy dwór wyśmiewał się z jej \"chłopskiego amanta\". Mądra dziewczyna przyjmuje oświadczyny Jana a odrzuca umizgi Różyca. Opuszcza dwór i odprowadzana przez wuja, kieduje się ku zagrodzie Jana.
3. Zaścianek
. Anzelm i Jan Bohatyrowiczowie - głęboko przywiązani do tradycji narodowej i do rodzimej ziemi. Serdeczni i otwarci wobec przyjaznym im reprezentantom dworu (Justyna, dzieci Korczyńskich); schłopieli w wyniku trudnej sytuacji ekonomicznej, ale zachowujący godność i pamięć lepszej przeszłości
Orzeszkowa kreuje obraz idealnego ziemianina, człowieka skromnego, prawego i pracowitego, który winien upatrywać sensu i szczęścia swojego istnienia na własnej ziemi, w pracy dla dobra ojczyzny.