Bieg przedawnienia
W przypadku roszczeń z określonym terminem płatności bieg przedawnienia rozpoczyna się z chwilą nadejścia tego terminu (wymagalność). W jego braku, gdy płatność zależy od określonej czynności wierzyciela np. od wypowiedzenia pożyczki bezterminowej, bieg przedawnienia rozpoczyna się przy fikcyjnym założeniu, że wierzyciel dokonał tej czynności najwcześniej jak tylko mógł. Szczegółowe regulacje prawne mogą ustanawiać odmienne zasady ustalania daty rozpoczęcia biegu przedawnienia. Tak jest w przypadku roszczeń deliktowych, gdzie datą początkową jest dzień popełnienia czynu niedozwolonego, albo dzień w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia (szczegółowo określa to art. 4421 Kodeksu cywilnego).
Zawieszenie biegu przedawnienia
Zarówno przed jak i po rozpoczęciu biegu przedawnienia mogą pojawić się sytuacje, które obiektywnie uniemożliwiają wierzycielowi wykonywanie swych uprawnień w stosunku do dłużnika. Przeszkody te mogą utrzymywać się przez dowolnie długi okres. By zapobiec oczywistemu pokrzywdzeniu wierzyciela, którego roszczenie mogłoby się przedawnić zanim uzyskałby faktyczną możliwość jego dochodzenia, ustawa w niektórych przypadkach zatrzymuje bieg przedawnienia lub uniemożliwia jego rozpoczęcie. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej;
co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę – przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;
co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu – przez czas trwania małżeństwa;
co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju – przez czas trwania przeszkody;
co do roszczeń z tytułu umowy przewozu krajowego – przez czas trwania próby pozasądowego rozwiązania sporu lecz nie dłużej niż 3 miesiące od daty wezwania do zapłaty lub złożenia reklamacji.
Po ustaniu przeszkody przedawnienie biegnie dalej z uwzględnieniem okresu pomiędzy rozpoczęciem biegu, a powstaniem przeszkody.
Przerwanie biegu przedawnienia
Dotychczasowy okres niezakończonego przedawnienia może być zniweczony na dwa sposoby:przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Bieg przedawnienia przerywają następujące działania wierzyciela:
wniesienie pozwu;
złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej przed sądem[4];
złożenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia i wniesienia pozwu;
zgłoszenie w procesie zarzutu potrącenia wierzytelności wzajemnej przez pozwanego wierzyciela[5];
złożenie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu[6];
zgłoszenie wierzytelności w toku postępowania upadłościowego;
złożenie wniosku do komornika o wszczęcie egzekucji.
przez wszczęcie mediacji;
przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której przysługuje. Wyróżnia się dwie postaci uznania prowadzącego do przerwania biegu przedawnienia:
uznanie właściwe będące umową, w której dłużnik stanowczo oświadcza, że jego dług istnieje w określonej wysokości,
uznanie niewłaściwe będące oświadczeniem dłużnika, które nie wprost lecz pośrednio wskazuje na istnienie długu np. prośba o rozłożenie na raty, o przedłużenie terminu spłaty.
Przez czas trwania postępowania przed odpowiednim organem lub mediatorem bieg przedawnienia jest zatrzymany. Skuteczne przerwanie terminu przedawnienia powoduje, że jego bieg rozpoczyna się na nowo, a dotychczasowy okres traktuje się jak niebyły. Ten skutek odróżnia przerwanie biegu przedawnienia od jego zawieszenia. Przerwanie biegu przedawnienia przez czynność przed sądem nie następuje, jeżeli z przepisów prawa procesowego wynika, że jest ona bezskuteczna. Dlatego nie przerwie przedawnienia pozew wniesiony w sprawie, która zostaje następnie umorzona wskutek jego cofnięcia.
Wstrzymanie zakończenia biegu przedawnienia
Wyjątkowe okoliczności leżące po stronie wierzyciela niekiedy uzasadniają odstępstwo od ogólnych reguł określających termin przedawnienia danego rodzaju. Najczęściej chodzi tu o wzmocnienie jego ochrony w postaci wydłużenia terminu z uwagi na brak po jego stronie pełnej zdolności do czynności prawnych lub wystąpienie podstaw do ubezwłasnowolnienia. Bieg przedawnienia nie może się wówczas zakończyć wcześniej niż przed upływem dwóch lat od daty ustanowienia dla tej osoby przedstawiciela ustawowego lub ustania przyczyny jego ustanowienia (np. wskutek uzyskania pełnoletniości, bądź ustąpienia zaburzeń psychicznych). W przypadku roszczeń o naprawienie szkody na osobie wyrządzonej czynem niedozwolonym bieg przedawnienia może zakończyć się nie wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Dodatkowo przedawnienie tego rodzaju roszczeń przysługujących osobie małoletniej (bez względu na to czy ma przedstawiciela ustawowego) nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletniości.
Zakończenie biegu przedawnienia
Zakończenie biegu terminu przedawnienia skutkuje osłabieniem uprawnienia bezczynnego wierzyciela. Wprawdzie może on nadal dochodzić swego roszczenia przed sądem, lecz dłużnik do czasu prawomocnego wyroku może osłonić się zarzutem przedawnienia, który prowadzi do przegrania sprawy przez wierzyciela i oddalenia powództwa. W szczególnych przypadkach, sąd może uznać zarzut dłużnika za bezskuteczny, jeżeli oceni go jako nadużycie prawa podmiotowego.
Dłużnik spełniający dobrowolnie świadczenie przedawnione nie może domagać się jego zwrotu, gdyż jest to świadczenie należne. Niepodniesienie zarzutu przedawnienia w toku sprawy sądowej powoduje, że z chwilą prawomocnego orzeczenia zasądzającego wierzytelność dotychczasowe przedawnienie uznaje się za niebyłe. Bieg przedawnienia rozpoczyna się wówczas na nowo i jest obliczany wedle zasad dla roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu.
Po zakończeniu biegu przedawnienia roszczenia dłużnik może zrzec się prawa do skorzystania z tego zarzutu. Wówczas powstaje sytuacja, jak gdyby roszczenie się nie przedawniło.
Przedawnienie się roszczenia nie stoi na przeszkodzie nałożeniu w postępowaniu karnym na sprawcę przestępstwa środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu.
TERMINY ZAWITE
Termin zawity – szczególny rodzaj terminu stanowczego, charakteryzujący się dużym rygorem prawnym, przejawiającym się w tym, że niepodjęcie określonej czynności przez uprawniony podmiot w okresie zakreślonym tym terminem, powoduje definitywne wygaśnięcie przysługującego podmiotowi prawa do tej czynności. Kodeks cywilny nie zawiera wprawdzie ogólnej regulacji terminów zawitych, ale pojawiają się one przy regulacjach określonego rodzaju sytuacji.
Wygaśnięcie uprawnienia jest bezwzględnie wiążące dla stron stosunku prawnego, sądu lub innego organu powołanego do rozpoznania sprawy. Upływ terminu zawitego jest uwzględniany z urzędu, a nie dopiero na wniosek strony lub wskutek zarzutu przez nią podniesionego.
Tylko w wyjątkowych okolicznościach możliwe jest przywrócenie uprawnienia. Dotyczy to głównie niedotrzymania terminu w wyniku zdarzeń losowych, na które nie miało się wpływu. Ciężar uprawdopodobnienia tych okoliczności spoczywa na podmiocie. Termin zawity według cywilistów jest terminem prekluzyjnym. Terminy zawite nigdy nie odnoszą się do organów procesowych. Obowiązują tylko strony i niektóre inne osoby.
Prekluzja - (łac. praeclusio - zamknięcie) - etymologicznie wyraz pochodzenia łacińskiego. W terminologii prawniczej jest określeniem wyznaczonego czasu przeznaczonego na dokonanie odpowiednich czynności prawnych - terminu, po którego upływie uprawnienie do dokonania czynności wygasa, a jej dokonanie jest pozbawione skutków prawnych. Prekluzja należy do kategorii terminów stanowczych.