ZACHOWANIA WYBORCZE
Zachowania wyborcze są jednym z obszarów badawczych w politologii, wyjaśniającym relacje zachodzące pomiędzy elektoratem a partiami, wyrażone w akcie głosowania.
Oba podmioty odgrywają istotną rolę w procesie rywalizacji wyborczej, ponieważ rezultat wyborczy nie jest wyłącznie produktem działania partii, ani też nie jest wyłącznym produktem decyzji wyborców, jest ona produktem oddziaływań pomiędzy nimi.
Wyróżniamy dwa typy elektoratu:
Elektorat ustrukturyzowany – to taki którego decyzje wyborcze są efektem trwałej identyfikacji partyjnej wynikającej ze struktury podziałów socjopolitycznych. (rezultat wyborczy jest odzwierciedleniem czynników społecznych i politycznych wpływających na sposób głosowania, taki typ głosu nazywamy „głosem przynależności” i wynika z faktu pojawienia się silnych powiązań pomiędzy grupą społeczna a partią)Elektorat nieustrukturyzowany – oddając swój głos, reaguje na konkretne kwestie polityczne, istotne w danym momencie o charakterze przejściowym. Wyborcy przejawiają słabe przywiązanie do partii, często zmieniając swe preferencje. Ten typ elektoratu cechu brakiem powiązań między przynależnością społeczną a sposobem głosowania.
Zachowania wyborcze badamy po to, aby uzyskać wiedzę o elektoracie oraz jego ewolucji, to z kolei pomaga partiom w przyjęciu optymalnej strategii zarówno na poziomie wyborczym jak i parlamentarnym. Dysponowanie informacjami o elektoracie pozwala partiom na sformułowanie szczegółowych rozwiązań programowych zaadresowanych do konkretnej grupy społecznej.
Zachowania wyborcze możemy badać na poziomach:
Indywidualnym
Zagregowanym (bada więzi społeczne)
1.ZACHWOWANIA WYBORCZE NA POZIOMIE ZAGREGOWANYM
W zachowaniach na poziomie zagregowanym może występować element stałości lub zmiany. O tym który z nich występuje konkretnym, narodowym systemie partyjnym, decydują zachowania wyborców w ciągu kilku elekcji (możliwe są zmiany krytyczne, zachodzące w ciągu dwóch kolejnych elekcjach, ale to występuje sporadycznie) Na zachowania wyborcze wpływają podziały socjopolityczne oraz zdolność partii do szybkiego reagowania. Jeśli partia reagowała szybko na nową kwestię poprzez zmianę lub modyfikację swojego programu to mogła liczyć na zachowanie swojego elektoratu. Jeżeli nie będzie w stanie reagować to utraci swój elektorat który odda swe głosy odda na inne ugrupowanie.Struktura podziałów społecznych przybierając różne konfiguracje w poszczególnych społeczeństwach, wpłynęła na zróżnicowanie systemów partyjnych, kształtowały się ona na początku XXw w okresie upowszechniania prawa wyborczego.Proces ten zakończył się w dwóch pierwszych dekadach XXw i zadziałał jak katalizator wpływający na zamrożenie (termin wprowadzony przez Rokkana)struktury podziałów socjopolitycznych. Jako powód zamrożenia podał on fakt pełnej mobilizacji elektoratu w Europie Zachodniej w ramach istniejącej struktury podziałów społecznych.Wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego było ostatnim zjawiskiem politycznym, które doprowadziło do mobilizacji na tak wielką skalę nowych wyborców, od tego momentu datuje się ukształtowanie stabilnych lojalności wyborczych. Można to określić mianem „zagospodarowania” elektoratu przez istniejące partie. (teza potwierdzona przez Rosea i Urwina)W latach ’70 pojawiły się symptomy stopniowego odmrożenia systemów partyjnych, czyli widocznych zamianach w polityce partii. W Belgii odżyły konflikty na tle etnicznym, co spowodowało rozpad każdej z 3 głównych partii na dwie odrębne jednostki organizacyjne reprezentujące interesy Walonów i Flamandów.W Norwegii w efekcie przeprowadzenia referendum dotyczącego wstąpienia do EWG, znów pojawił się konflikt na tle centrum – peryferie, powodujący rozpad tradycyjnych sojuszy wyborczych.
W Holandii partie religijne chcąc zahamować proces erozji elektoratu, stworzyły w 1980r jedną dużą partię chadecką (CDA)
We Włoszech pod koniec lat ’70 i na początku ’80 poziom poparcia dla partii komunistycznych zbliżył się do poziomu uzyskiwanego przez partie chadeckie (w wyborach w 1983 różnica między nimi wynosiła 3%)W Danii w 1973r mieliśmy do czynienia z „wyborczym trzęsieniem ziemi”. Liczba partii reprezentowanych w Folkeningu wzrosła z 5 do 10.Maguire stwierdziła iż, teza „zamrożenia systemów” jest błędna, ponieważ systemów tych nie można traktować jako stabilnych z natury.Shamir analizując proces ewolucji europejskich systemów partyjnych, doszedł do wniosku że, dominującą cechą nie jest ich stabilność lecz zmiana. Większość systemów nie możemy postrzegać jako stabilne a tym bardziej jako zamrożone, hipoteza ta musi być odrzucona.Od 1945r do końca lat ’80 przeciętne poparcie dla partii socjalistycznych wynosiło 31% (w latach ’80 spadło o 2,7% w porównaniu do lat ‘50), chadeckich 22% (spadek 3,3%), konserwatywnych 15% (wzrost 2,1%), liberalnych 11% (wzrost 1,9%). W latach ’80 poparcie dla Partii Zielonych 2,3% a dla Nowej Lewicy 2,9%.W ten sposób hipoteza „zamrożenia systemów politycznych” wydaje się uzasadniona w świetle zjawiska przesuwania się poparcia wyborczego pomiędzy poszczególnymi partiami (net volatility). Systemy partyjne pozostają stabilne, jeżeli chodzi o dominujący układ podziałów socjopolitycznych.
„Stare” podziały może straciły na ostrości, jednak wciąż stanowią silną bazę partyjnych zachowań wyborczych. Z kolei „Nowe” podziały (np. postmaterialistyczne wartości vs materialistyczne wartości) nie uzyskały jeszcze takiego znaczenia, by można było mówić o ich dominacji w procesie strukturyzacji rywalizacji międzypartyjnej. Problem tkwi w konieczności oddzielenia indywidualnych i zagregowanych zachowań wyborczych. Zanika kolektywny styl głosowania , a pojawia się zjawisko indywidualizacji decyzji wyborczych. Motywy którymi się kieruje indywidualny wyborca, wcale nie muszą wynikać z jego pozycji w ramach struktury społeczeństwa.
2.TYPOLOGIA ZACHOWAŃ WYBORCZYCH NA POZIOMIE ZAGREGOWANYM
Wyróżnia się 3 dominujące zachowania wyborcze:
Stabilna lojalność partyjna
Zmiana lojalności wyborczej
Zanik lojalności partyjnej
2.1. STABILNE ZACHOWANIA WYBORCZE
Stabilne zachowania wyborcze oznaczają, iż wyborca regularnie głosuje na tę samą partię, przez co potwierdza silne przywiązanie do danego ugrupowania. Powstające w ten sposób lojalność wyborczą można wyjaśnić stosując dwa paradygmaty:
Paradygmat społeczno-kulturalny – oparty jest na założeniu, iż głównym motywem głosowania jest poczucie przynależności do określonej grupy społecznej, wyborca musi się identyfikuje się z konkretną grupą. Ten typ identyfikacji rozwijał się głównie w Europie, gdzie lojalność partyjna nie jest traktowana w oderwaniu od struktury społeczeństwa oraz podziałów w nim występujących. Elektorat jest traktowany jako wspólnota interesów.
Paradygmat identyfikacji partyjnej – sposób głosowania zależy od lojalności wobec konkretnej partii, a nie od przynależności do konkretnej grupy społecznej, jest on określany mianem identyfikacji psychologicznej. Pochodzi z USA.
Autorzy poszukują uzasadnienia dla faktu pojawienia się stabilnych schematów zachowań wyborczych zarówno w USA jak i Europie, zwracając uwagę na istniejące odmienności w procesie kształtowania się powiązań pomiędzy partiami.
W USA obie wielkie partie ustabilizowały się wcześniej niż religijne, zawodowe czy klasowe wspólnoty w ramach społeczeństwa, a w dodatku dwupartyjny układ rywalizacji, przyczynił się do stopniowej agregacji interesów oraz grup społecznych w szerokie luźne koalicje. Nie reprezentują one poszczególnych grup społecznych na zasadzie wyłączności. Konflikty ideologiczne w USA nabrały charakteru sfragmentyzowanego, co oznacza pojawienie się asymetrycznego układu lojalności politycznych do obu partii.
Wykształciły się stabilne formy orientacji partyjnej, będące odbiciem postaw odziedziczonych po poprzednich generacjach, oparte na kumulacji doświadczeń wynikających ze sposobu postrzegania partii i jej liderów. W tym układzie identyfikacja psychologiczna z partią staje się niezależnym źródłem motywacji postaw oraz decyzji obywatela, dokonana przez niego ocena konkretnej kwestii politycznej czy wydarzenia, zostaje przez dłuższy okres strukturalnie powiązana od charakteru lojalności partyjnej.
Istnienie stabilnej lojalności niekoniecznie musi wpływać na sposób głosowania, oznacza to pojawienie się „nieeuropejskiego” procederu polegającego na tym że, lojalność partyjna oraz akt decyzji nie tworzą związku przyczynowo-skutkowego.
Uważano, że lojalność partyjna jest odbiciem specyficznych cech partii, systemu oraz układu rywalizacji dominującego w ramach konkretnego środowiska politycznego. Zakładano, że specyficzny kontekst polityczny może przyczynić się do stworzenia swoistych form lojalności partyjnej, trzeb jednak zwrócić uwagę na jeden aspekt. Bez względu na to, czy wyborca pierwotnie identyfikuję się z partią, czy też decydujące staje się poczucie grupowej tożsamości, lojalności wobec partii, a w konsekwencji jej zdolność do kontrolowania elektoratu, zależy w obu wypadkach od procesu w dużym stopniu niezależnego od niej samej.
Baker analizując niemiecki system partyjny, doszedł do wniosku, że identyfikacja społeczno-strukturalna jest zastępowana przez psychologiczną i to ta druga może służyć jako najlepszy sposób przewidywania indywidualnych decyzji wyborczych.
Richardson na podstawie badań socjologicznych przeprowadzonych w latach ’80 w Niemczech, WB i Holandii, zauważył, iż przeciętnie od 50% do 70% respondentów wyrażało silne psychologiczne przywiązanie do partii. Nie sugeruje on, iż mamy do czynienia z zastępowania jednego zjawiska przez drugie. Oba źródła stabilności występują jednocześnie i w efekcie decyzja wyborcy jest często wypadkową motywów.
Richardson proponuje potraktowanie stosunku wyborcy do partii jako względnie spójnego układu postaw i zachowań będących odzwierciedleniem w równej mierze:
Jego społecznej (grupowej) pozycji
Doświadczenia gromadzonego przez lata, wzbogaconego możliwością dokonania bardziej dojrzałej i subiektywnej oceny polityki, co może być wynikiem wzrostu poziomu wykształcenia przeciętnego wyborcy
Przywiązania do pewnych wartości, które kojarzą się bezpośrednio z polityką konkretnej partii i jej hasłami
2.2. ZMIANA LOJALNOŚCI WYBORCZEJ (PRZENIESIENIE PREFERENCJI WYBORCZYCH)
Definicja przeniesienia preferencji wyborczych opiera się na dwóch czynnikach:
Zmianie źródeł poparcia dla partii
Zmianie w dystrybucji głosów wyborczych
Przekształcenia bazy poparcia dla partii może doprowadzić do zmiany kierunku polityki partii i jej programu. Tempo tych zmian jest uzależnione od charakteru problemów dzielących rywalizujące partie, znaczenia nowych kwestii politycznych i reakcji elit partyjnych na fakt ich pojawienia. Zmiany lojalności można przedstawić w następujący sposób:
Sektoralne
Środowiskowe
Krytyczne
Stopniowe
Zmiany lojalności wyborczej
Zmiany krytyczne - występują rzadko, przykładem wspomniane wybory w Danii w 1973r. reprezentację w parlamencie uzyskało 10 partii, choć przeciętna ilość wynosiła 6. W kolejnych 8 elekcjach oscylowała pomiędzy 8 a 11. W 1973r pojawiły się 3 nowe ugrupowania: Partia Progresywna (FRP), Centrowi Demokraci (CD) oraz Partia Chadecka (KrF), zdobyły łącznie 27% głosów. FRP powstała w 1972r, uzyskała 16% i stała się drugą co do wielkości partią, wszystkie ustabilizowane zanotowały znaczącą stratę jeżeli chodzi o reprezentację. Największe straty poniosły: Partia Socjaldemokratyczna (SD) spadek12,3% oraz Partia Konserwatywna (KF) spadek 7,5%. Poziom przesunięcia w historii Danii był najwyższy i wynosił 29,1%. Po 1973r nastąpiła stabilizacja na nowo sfragmentowanego systemu partyjnego. Od tamtego czasu nie pojawiła się żadna znacząca partia. Fragmentaryzacji sytemu partyjnego w 1973r towarzyszył okres zmiany lojalności wyborczej (realignment) który obejmował wybory także w latach 1975 i 1977.
Stopniowe zmiany lojalności – w Europie wiele bardziej spotykane, w ich ramach wyróżniamy dwa odmienne układy:
Zmiany o charakterze sektoralnym – związane z przekształceniem poparcia jejdnej lub kilku partii.
W Niemczech w latach ’70 SPD zdobyła poparcie znacznej części klasy średniej, przy jednoczesnycm zachowaniu silnych wpływów wśród klasy robotniczej. Efektem zmian było wzmocnienie pozycji wyborczej SPD. Po 1982r duża cześć nowej klasy średniej przeniosła poparcie na rzecz CDU, co przyniosło erozję poparcia dla SPD.
W USA konkretna kwestia polityczna – zagwarantowanie praw obywatelskich czarnej mniejszości, stała się powodem zmian o charakterze sektoralnym. Zmiany te zostały poprzedzone wstępną reorientacją elit politycznych wobec tego problemu. Zwolennicy wprowadzenia praw obywatelskich dla czarnej mniejszości przerzucili poparcie na Partię Demokratów, a konserwatywni przeciwnicy reformy na Partię Republikanów.
Istota sekt oralnego procesu przejawia się w swoistej wymianie poparcia między partiami. Jedna partia tracąc poparcie części elektoratu, odzyskuje je poprzez przyciągnięcie lojalności innej grupy wyborców. Zmiany lojalności wyborczych niekoniecznie muszą oznaczać osłabienia pozycji wyborczej konkretnej partii.
Zmiany o charakterze środowiskowym – zmiany społecznego otoczenia systemu politycznego. Możemy być świadkami kurczenia się dynamicznej ekspansji określonej grupy społecznej, zwłaszcza zawodowej. Zmiany ilościowe (demograficzne) wiążą się z reguły jakościowymi (odmienne postawy polityczne elektoratu). W konsekwencji mogą one wpłynąć na porażkę lub sukces partii.
We Włoszech po 1945r sektor farmerski się znacznie skurczył, a powiększyły się grupy wielkoprzemysłowe oraz sektor usług. Spowodowało to zredukowanie elektoratu konserwatywnego, za czym idzie osłabienie partii konserwatywnych (szczególnie DC).
Środowiskowa zmiana orientacji wyborczej jest zatem produktem przeobrażeń w strukturze społecznej i nie podlega kontroli elit, może co najwyżej spowodować ich reakcję.
Sektoralne zmiany lojalności wyborczej są rezultatem wcześniejszych zmian na poziomie elit, a nierzadko konsekwencją modyfikacji dokonanych przez same partie, a nastawionych na poszerzenie bazy poparcia przez:
Wzmocnienie platformy wyborczej o dodatkowe propozycje programowe
Zrewidowanie stanowiska wobec pewnych zagadnień, kiedyś nawet fundamentalnych dla partii. Proces zmian sekt oralnych opiera się zatem na stworzeniu efektywnych powiązań między świadomością mas a działaniami elit.
Zjawisko przeniesienia preferencji wyborczych między partiami, następują głównie w ramach poszczególnych rodzin partii. Przyjmujemy tutaj, że przestrzeń opiera się na układzie lewica-prawica. Po 1945r poparcie dla partii lewicowych (komunistyczne, socjalistyczne, socjaldemokratyczne i ekologiczne) nie ulegało żadnej zmianie i oscyluje na poziomie 40,4%. Poparcie dla partii centrowych (chłopskie i liberalne) wynosiło przeciętnie 8,5%, a dla partii prawicowych 38,7%.
Często teza o zmianie zachowań wyborczych opiera się na przytaczaniu w literaturze przedmiotu kilku argumentów, np.:
Osłabienie klasowego modelu głosowania wyborczego (indeks Alforda)
Przesunięcie poparcia wyborczego udzielanego partiom między kolejnymi wyborami (volatility)
Frakcjonalizację systemu partyjnego
Frekwencję
Posługując trzema wymienionymi indeksami, można stwierdzić czy rzeczywiście mamy do czynienia ze zjawiskiem zmiany poparcia wyborczego oraz określić jego poziom i ewentualne konsekwencje.
Zmiany w zachowaniach wyborczych mogą się przejawiać w spadku frekwencji wyborczej czy utracie głosów uzyskiwanych przez największe partie. Jest to zjawisko dość złożone i pojedyncze przypadki nie świadczą o zmianie frekwencji.
2.2.1. KLASOWY MODEL GŁOSOWANIA (INDEKS ALFRODA)
Służy do wyjaśnienia procesu przeniesienia preferencji wyborczych poprzez analizę tzw. Klasowego modelu głosowania (indeks Alfroda).
W wielu krajach Europy przynależność do określonej klasy społecznej wywierała i nadal wywiera wpływ na sposób zachowania wyborczego obywatela. Klasa stanowi więc istotny czynnik determinujący decyzję wyborczą.
Indeks Alfroda to sposób mierzenia klasowej orientacji wyborców, pozwala nam ocenić zależność występującą między przynależnością do określonej klasy a sposobem głosowania. Zostaje skalkulowany przez porównanie procentu głosów klasy robotniczej a klasy średniej oddanych na lewicę. Jest to różnica między procentem głosów lewicowych wśród klasy robotniczej a procentem głosów oddanych na lewicę przez klasę średnią.
Skala indeksu rozciąga się od -100 (brak klasowej orientacji w decyzjach wyborczych) do 100 (doskonały klasowy sposób głosowania)
Poziom indeksu w poszczególnych krajach Europy różnił się dość znacznie, ale w latach ’70 i ’80 zauważono wyraźny trend spadkowy.
Jeśli założymy, iż przyczyną osłabienia klasowych motywacji głosowania są generacyjne zmiany systemu wartości, spowodowane np. pojawieniem się tzw. Nowej Polityki i związanych z nią kwestii politycznych, to możliwe jest, że postmaterialne zorientowane grupy społeczne zaczną z czasem dominować w ramach elektoratu. W takiej sytuacji spadek poziomu indeksu będzie odbiciem głębszych przekształceń, ponieważ zmiany generacyjne mają charakter strukturalny, który w sposób trwały zmieniają zachowania wyborcze.
Jeżeli przyjmiemy, iż bezpośrednią przyczyną spadku klasowej orientacji wyborców, są zmiany w układzie ekonomicznym, to proces ten może zostać zatrzymany np. z chwilą zahamowania kryzysu gospodarczego. Wówczas jest możliwy powrót do poprzedniego modelu głosowania. W tym wypadku Indeks Alfroda nie będzie wyrażać zmian o charakterze strukturalnym, lecz przejściową fluktuację zachowań wyborczych.
Prawdopodobnie spadek klasowych motywacji głosowania należy traktować jako jeden z aspektów transformacji politycznego układu rywalizacji. Możliwe, że obecne konflikty polityczne nie mają wymiaru rywalizacji klasowej (opartej na warunkach ekonomicznych). Pojawia się konflikt wartości tradycyjnych i nowych z kręgu Nowej Polityki.
Widzimy, że robotnicy wciąż popierają partie lewicowe w znacznie większym stopniu niż elektorat jako całość. Widoczne jest to szczególnie w Austrii oraz Skandynawii. Przywiązanie robotników do partii lewicowych nie jest aż tak mocne jak w latach ’50 i ’60, a w dodatku obserwujemy kurczenie się klasy robotniczej, co umacnia tezę, iż tradycyjna społeczna baza klasowego podziału socjopolitycznego podlega procesowi erozji. Zmiany ilościowe w ramach struktury społeczeństwa, powodują iż utrzymanie tradycyjnego sojuszu wyborczego, może nie gwarantować sukcesu politycznego lewicy i decydująca staje się wówczas ich możliwość penetrowania innych grup społecznych.
Występuje także osłabienie religijnego modelu głosowania. Religia ma mocno ograniczony wpływ na głosowanie współcześnie, jednakże ma on dalej duży wpływ w niektórych państwach (Niemcy, Francja, Holandia). Różnice religijne mogą stanowić motyw indywidualnych zachowań wyborczych, pomimo braku partii religijnych (Francja)
Zmiana w strukturze społeczeństw jest podstawą wyjaśniania zmiany zachowań wyborczych.
W Europie Zachodniej w 1950r, 26% aktywnych zawodowo znajdowało się w rolnictwie, 38% w przemyśle, 36% w usługach. W roku 1980r zaś: 7% w rolnictwie, 53% w usługach oraz 40% w przemyśle.
Kurczenia się klasy robotniczej najszybciej występowały w Szwajcarii (-19,4%), Belgii (-19%), WB (-18,3%) i Holandii (-16%). Najniższy zaś w Finlandii (-0,9%) oraz Austrii (-3,5%).
Największy przyrost zatrudnienia w usługach w Norwegii (+25,5%), Szwecji (+23%) i Danii (+22,1%), najmniej w Grecji i Portugalii gdzie poziom zatrudnienia wyniósł mniej niż 50%.
Nie ma wątpliwości, że zmiany strukturalne wpłynęły na charakter rywalizacji politycznej, nie znajdują one jednak bezpośredniego przełożenia na sferę polityki przez co trudno zarejestrować ich wpływ w ramach systemu partyjnego. Oddziałują one bezpośrednio na zachowania wyborcze i dopiero później znajdują wejście do sytemu rywalizacji.
Ogólne zmiany w strukturze społeczeństw mogą wywołać określone konsekwencje w sferze zachowań wyborczych.
Po pierwsze: gros zatrudnionych obywateli to tzw. „białe kołnierzyki”, których pracodawcą są agendy państwowe lub prywatne przedsiębiorstwa i spółki. W 1980 stanowili oni 4/5 aktywnych zawodowo, oznaczało to, że coraz mniejsza część populacji jest zaangażowana w prowadzenie własnego biznesu
Po drugie: obserwujemy proces urbanizacji, w 1980r we wszystkich krajach poza Irlandią, ponad 25% żyło w aglomeracjach miejskich.
Po trzecie: zacierają się granice pomiędzy klasami, społeczeństwa osiągają wyższe wykształcenia, poprawia się standard życia przez co zmienił się styl życia grup społecznych, w stronę upodabniania się.
Po czwarte: następuje zmiana wartości akceptowanych przez obywateli, co wpływa na kształtowanie się decyzji wyborczych. Uwidacznia się gdy analizujemy zachowania poprzez jednostki. Inglehart problem ten rozpatruje w kategorii rywalizacji wartości materialnych i postmaterialnych.
Po piąte: kurczy się klasyczna klasa robotników.
2.2.2.PRZESUNIĘCIE POPARCIA WYBORCZEGO UDZIELANEGO PARTIOM MIĘDZY KOLEJNYMI WYBORAMI.
Miernikiem określającym dynamikę systemu partyjnego może być formuła przesunięcia poparcia wyborczego między partiami czyli volatility. Indeks ten stworzył Pedersen, który określa ten indeks jako zmianę netto w ramach wyborczego systemu partyjnego, będącą efektem indywidualnego transferu głosów.
Przesunięcie poparcia wyborczego w latach ’70 i ’80 zdaniem Gallaghera i Maira, można traktować jako objaw osłabienia kontroli partii nad konkretnymi grupami społecznymi. Przeciętny poziom przesunięcia poparcia na początku lat ’80 wynosił 9,3% i był o połowę większy niż w latach ’60.
Przeobrażenia te znalazły oddźwięk w teorii która koncentruje się przede wszystkim na badaniu zmian płynności i erozji systemów partyjnych, a nie jak przedtem, ich stabilności i elastyczności.
Przyjmując punkt widzenia Maira, problem ten możemy rozpatrywać w odmienny sposób. W pierwszej połowie lat ’80 ogólna stabilność elektoratu wyniosła 92% (skoro przesunięcie poparcia wynosił 8%), oznacza to, że 1 na 10 wyborców zmienił lojalność partyjną.
Mair podaje, że w okresie 1948-1993 stabilność elektoratu osiągnęła poziom 91%, czyli przeciętna wartość przeniesienia poparcia wynosiła 9,0 i należy je za niski.
Mair sugeruje, iż zwiększenie tego poziomu może być rezultatem wymiany głosów wyborczych między indywidualnymi partiami, ale w ramach tego samego bloku partii. Może to świadczyć o tym, że poziom lojalności nie zmienia się. Indywidualna partia nie funkcjonuje w izolacji ale funkcjonuje jako cześć określonej rodziny partii. wyborcy mogą przenosić poparcie z jedną na drugą ale punktem odniesienia zawsze jest bliskość ideologii. Choć współczesne demokracje charakteryzują się dość znacznym poziomem niestabilności wyborczej, to jest ona jednak łagodzona przez fakt istnienia bardziej stabilnych lojalności politycznych w ramach bloku partii. Płynność wyborcza na poziomie indywidualnych partii istnieje wraz z wyborczą trwałością na poziomie bloku partii.
Można to ukazać na przykładzie Danii i Holandii. W Danii w 1973r obserwujemy względnie wysoki poziom niestabilności wyborczej, jednak polityczna lojalność w ramach tradycyjnej lewicy oraz prawicy pozostała względnie stabilna.
Ogólna liczba głosów dla partii lewicowych (socjaldemokraci SD, komuniści DKP, lewicowi socjaliści VS, Socjalistyczna Partia Ludowa SD, radykałowie RV) utrzymuje się na poziomie 45-50%. Podobnie w Holandii, głosy przypadające na lewicę mieszczą się w przedziale 34-38%.
Jeżeli chodzi o poziom frakcjonalizacji lewic, to w wypadku Danii ulega on znacznym wahaniom, najniższy był w 1957r – około 15%. W latach 1957-1973% stale wzrastał i osiągnął poziom prawie 50%. Ponownie spadał w latach 1977-1979, by później wykazać tendencję wzrostową. W Holandii sytuacja jest podobna. Opierając się na tych danych można stwierdzić, iż mimo ogólnej stabilności bloków partii obserwujemy znaczny stopień przesunięć wewnątrzblokowych.
Wyborcy identyfikując się z określonym blokiem partii, nie muszą odczuwać specjalnych związków z konkretną partią tego bloku. W ten sposób arena wyborcza nie jest w pełni otwarta, tzn. ci wyborcy którzy się umieszczają wśród partii lewicowych niechętnie głosują na prawicę i vice versa. Przestrzeń rywalizacji politycznej jest segmentowana. Wybór jest w dużej mierze ograniczony, ponieważ wyborcy są gotowi zmieniać poparcie, w ramach tego samego bloku partii.
2.2.3. FREKWENCJA
Jednym ze wskaźników ilościowych zmian lojalności, wyborczych jest frekwencja. Obrazuje ona zasięg partycypacji politycznej obywateli. Prowadzi też do zadania pytania, dlaczego pomimo szerokiego dostępu do informacji i ogólnego wzrostu wykształcenia, część wyborców nie bierze udziału w głosowaniu. Jednak nie wyjaśniono tego fenomenu.
Do lat ’70 frekwencja utrzymywała się na ustabilizowanym poziomie, o tyle w następnym dwudziestoleciu wykazała nieznaczną tendencję spadkową. Wyjątek stanowi Hiszpania w której można zaobserwować ciągły wzrost udziału wyborców w elekcjach.
Spadek frekwencji może być tłumaczony obniżeniem poziomu zaufania do instytucji politycznych, w tym zwłaszcza partii.
2.3. ZANIK LOJALNOŚCI PARTYJNEJ
Proces ten charakteryzuje się tym, iż słabnie tradycyjne powiązanie między grupą społeczną a konkretną partią, która jest jej polityczną reprezentacją..
Model zaniku lojalności partyjnej odwołuje się do zmian fundamentalnych i trwałych, szczególnie gdy chodzi o konsekwencje. Partie przestają wypełniać tradycyjne funkcje (integracji czy mobilizacji) i w rezultacie tracą kontrolę nad zachowaniami wyborczymi elektoratu.
Ten model interpretacji przewiduje osłabienie roli partii i w rezultacie zastąpienie ich przez inne instytucje, bardziej efektywne w tworzeniu więzi pomiędzy władzą a obywatelem. Początkowo ten proces był traktowany jako wstępna faza zmiany lojalności wyborczej, wyborcy tracili zaufanie do konkretnej partii i dawali temu wyraz w głosowaniu. Rezultatem było pojawienie się nowej lojalności partyjnej. W latach ’70 proces ten zaczęto traktować jako odrębny fenomen związany z kryzysem partii i uznano go za trwałą cechę zachowań wyborczych.
Istnieją jednak uzasadnione wątpliwości czy zanik lojalności partyjnej można traktować jako odrębna kategorię w procesie badania zachowań wyborczych, ma ona uzasadnienie w odniesieniu do USA. Jednak przy Europie sprawa się komplikuje. Może się okazać, iż spadek lojalności może być tylko zjawiskiem przejściowym, tym bardziej że fakt powstania partii nowego typu oferuje niezadowolonej części elektoratu nowy punkt „partyjnego” odniesienia.
3.TEORIE ZMIAN SPOŁECZNYCH
Zaproponowano kilka teorii wyjaśniających procesy zamian zachowań wyborczych na poziomie zagregowanym w społeczeństwach postindustrialnych:
Teoria wygasania konfliktu klasowego (zacierania różnic klasowych) – bogacenie się społeczeństwa powoduje upodabnianie się dochodów różnych grup oraz ich stylu życia, co w efekcie powoduje zmianę stylu politycznego. Różnice obiektywne zacierają się oraz następuje umiarkowanie konfliktu politycznego w społeczeństwie. Przynależność klasowa nie determinuje Dyczki wyborczych.
Teoria mobilności społecznej – próbuje wytłumaczyć załamanie się klasowych wzorów głosowania, bardziej jako wynik wzrostu społecznej i zawodowej mobilności, a mniej jako efekt bogacenia się społeczeństwa. Jako argumenty przytacza się kurczenie sektora rolnego oraz rozrost usługowego i publicznego. Zmiany te występowały w niektórych krajach tak szybko, że nowe generacje zajmują się całkowicie czym innym niż ich rodzice. Proces urbanizacji i mobilności zawodowej osłabia tradycje klasowe i ekonomiczne formy lojalności. Dodatkowe linie tego podziału osłabia dynamiczny wzrost klasy średniej, która znajduje się w dwuznacznej pozycji ekonomicznej. Z jednej strony jest dobrze usytuowana lecz stoi w tym samym obliczu problemów co klasa robotnicza, dążąc do zapewnienia sobie bezpieczeństwa poprzez organizowanie się w związki zawodowe. Ta sytuacja przyczynia się do osłabienia klasowych mechanizmów głosowania, socjalna i zawodowa mobilność powoduje pomniejszenie tradycyjnych podziałów klasowych.
Teoria masowego społeczeństwa – kładzie nacisk na zjawisko atomizacji społeczeństwa, towarzyszący procesom rozwoju postindustrialnego. Zmiany społeczno-ekonomiczne osłabiły tradycyjne grupowe powiązania instytucjonalne w ramach społeczeństwa. Dynamiczny rozwój klasy średniej spowodował, iż nie integruje się ona ani w ramach struktur burżuazyjnych ani instytucjonalnych. Ekspansja środków masowego przekazu stworzyła źródła informacji politycznej. Jest również powiązany z osłabieniem tradycyjnych, instytucjonalnych form lojalności. Tak np. Kościół i związki zawodowe były czynnikami mobilizującymi poparcie odpowiednio do prawicy jak i lewicy. W wielu krajach Kościół zrezygnował z aktywnego uczestnictwa w polityce (RFN), tak samo jak związki zawodowe. Erozji podlegają tradycyjne układy powiązań, w efekcie pojawia się społeczeństwo zatomizowane. Obywatele spełniają wiele funkcji społecznych, powodując niestabilność i zmianę lojalności wyborczych (volatility) w ramach sytemu partyjnego. Nowi wyborcy stają się bardziej niezależni, podatni na różnorodne apele polityczne. Nastąpiło to kosztem osłabienia grupowych powiązań społecznych, które do tej pory stabilizowały społeczeństwo.
Teoria mobilizacji kognitywnej – wyjaśnia jakościowe zmiany w ramach społeczeństwa masowego. Poziom edukacji wzrasta i pojawia się wiele nowych źródeł informacji, co może się przyczyniać do zmiany zachowań politycznych dużej części populacji. Dobrze poinformowany wyborca nie musi być zależny od powiązań społecznych czy identyfikacji partyjnej przy podejmowaniu decyzji. Może głosować opierając się na znajomości kwestii politycznych czy ocenie kandydata. Lepiej poinformowani i wykształceni obywatele mogą inicjować pewne rozwiązania, jako bezpośrednie wyzwanie dla elit. Mobilizacja kognitywna oznacza, że wyborcy stają się mniej zainteresowani w utrzymaniu partyjnych lub grupowych powiązań, które w efekcie słabną. Ten typ mobilizacji oznacza, iż pewne grupy, niegdyś polityczne nieaktywne i niemobilne społecznie, zdobyły dostęp do informacji politycznych i uczestniczą w procesie politycznym.
Teoria starzenia się systemu partyjnego – tradycyjna baza poparcia dla systemów partyjnych, ustabilizowała się w latach ’30. Z upływem czasu systemy te zaczęły się starzeć. Nowe generacje wyborców w coraz mniejszym stopniu były zainteresowane w tradycyjnym apelu partyjnym, który kiedyś kształtował bazę poparcia politycznego. Niektórzy autorzy łączą to ze zjawiskiem starzenia się partii tzn. istnienia cyklów rozwoju systemów partyjnych. W takiej sytuacji ożywienie systemu partyjnego czy zjawisko zmiany lojalności wyborczych jest sposobem dostosowania partii do nowych realiów politycznych. Zwolennicy tej teorii mówią o rewolucyjnych zmianach w demokratycznej polityce, ale na podobieństwo procesu biologicznego, zmuszającego partię do adaptowania się do nowego środowiska, co jest jej warunkiem koniecznym do przetrwania.
Zmiana systemu wartości – zwolennicy tej teorii zwracają uwagę na fakt zmiany systemu wartości generacji powojennych, które mają inne zainteresowania, zwracając się w kierunku wartości postmaterialnych. Jest on efektem rosnącego dobrobytu ekonomicznego i osobistego bezpieczeństwa, zostały one zaspokojone przez co została zwrócona uwaga na nowe kwestie polityczne. W konsekwencji zachowania wyborcze nowej generacji mogą być inne niż starszej dążących do zabezpieczenia ekonomicznego.
Każda z tych teorii zwraca uwagę na inny aspekt transformacji, próbując akcentować szczególne znaczenia tego punktu widzenia. Rzeczywiste przekształcenia społeczne są efektem wzajemnie dopełniających się źródeł.
4.ZACHOWANIA WYBORCZE NA POZIOMIE INDYWIDUALNYM
Panuje przekonanie że mamy do czynienia z bardzo samodzielnym i przygotowanym politycznie elektoratem. Cechuje go wysoki poziom wykształcenia i ma szeroki dostęp do różnych alternatywnych źródeł informacji.
Wyborca jest bardziej skłonny do indywidualnej oceny gromadzonych informacji, niż kierowania się przesłankami wynikającymi z przynależności do określonej grupy. W takiej sytuacji mówi się o pojawieniu się tzw. Głosu opinii (Vote of Opinion), a odsunięciu na dalszy plan głosu przynależności (Vote of Belonging).
Parisi i Pasquino wyróżnili trzy rodzaje głosów wyborczych:
Głos opinii – jest wyrazem decyzji wyborcy, podjętej na podstawie wielu propozycji i rozwiązań programowych przedstawianych przez partie. Jest on preferowany przez wyborców z klasy średniej i częściowo z grup wielkoprzemysłowych robotników. Pojawienie się tego typu głosu jest związane z powstaniem struktur komunikacyjnych i organizacyjnych, które łączą wyborcę z wybieranym.
Istotną rolę w tym układzie spełniają dwa czynniki:
Mass media, które będąc kanałem informacji politycznej, określają zakres danych umożliwiających podjęcie stateczniej decyzji
Poziom edukacji który powoduje, iż wyborca posiada wiele wiadomości pozwalających dokonać właściwego jego zdaniem wyboru
Dzięki tym czynnikom następuje ukształtowanie orientacji stanowiącej bazę głosu. Konsekwencjami takiego sposobu formowania ocen wyborczych są:
Wysoki stopień niepewności co do wyników wyborów – ten typ głosu czyni rywalizację wyborczą bardzo szeroką i otwartą
Duża podatność partii na zmiany opinii publicznej
Niestabilność i zmienność zachowań wyborczych, co znacznie uzależnia ten typ głosu od różnego rodzaju konsultacji.
Symptomem dominacji głosu jest rosnące znaczenie pewnych kwestii politycznych dla decyzji indywidualnego wyborcy. Budge i Farlie nazywają to zjawisko wyborem racjonalnym (national choice). Wyborca dokonuje zysków i strat związanych z adaptacją określonej linii posterowania i jeśli jej bilans jest pozytywny to podejmie ostateczną decyzję.
Proces podjęcia decyzji zostaje zdominowany przez konieczność uproszczenia wyboru, czyli zredukowania realnego układu politycznego do takiego punktu, w którym możliwe jest jego racjonalne dokonanie (upraszcza polityczny kompleks problemów, uwzględniając te kwestie które są dla niego najważniejsze). Sprowadza się to do użycia argumentów za i przeciw wobec konkretnej partii i konsekwencji głosowania na nią.
Budge i Farlie opierając się na wynikach badań wyborczych z 23 demokracji, zauważyli że w wyborach dominowały zwłaszcza 4 grupy kwestii programowych.
Spośród 140 przeanalizowanych europejskich elekcji w 120 (szczególnie w Danii, Finlandii, Holandii, Norwegii, WB) istotną rolę odegrała ocena dotychczasowej polityki rządu, w 60 (w WB, Niemczech, Irlandii) ocena konkretnego kandydata, w 54 (WB, Dania, Włochy) problem redystrybucji dochodu narodowego, w 50 (Norwegia, Niemcy, WB) kwestie polityki międzynarodowej. Pojawiły się także inne kwestie np:
w Niemczech i Francji dla zachowań wyborczych duże znaczenie miało bezpieczeństwo i ładu publicznego
w Belgii problemy etniczne i zmiana konstytucji
w Finlandii kwestie rolne i konflikt centrum-peryferie
w Skandynawii i Holandii prawa i wolności obywatelskie
we Włoszech i Holandii problemy religijne
Horfichter analizując wyniki badań socjologicznych przeprowadzonych w latach 1986-1989, uważa że w 12 krajach Europy Zachodniej dwie grupy kwestii wyborczych respondenci ocenili jako ważne: związane z problemem ochrony środowiska oraz ekonomiczne jak bezrobocie, bezpieczeństwo socjalne. W 1989 bezrobocie wysunęło się na plan pierwszy, przeciętnie 95,3% respondentów uznało to za najistotniejsze.
W Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Włoszech, Francji i Portugalii dominowały kwestie ekonomiczne, natomiast w Niemczech, Danii i Holandii bardziej istotna była ochrona środowiska.
W badaniach jakie przeprowadzili Budge i Farlie zostały ujęte konkretne kwestie polityczne (issues) podnoszone w wyborach powszechnych, w 14 grup tematycznych. Najczęściej pojawiały się:
wymierne osiągnięcia partii sprawującej władzę w państwie – sterowanie systemem politycznym, ekonomicznym, efektywność rządzenia, przezwyciężenie korupcji
osobiste cechy kandydatów – odgrywały istotną rolę w ponad połowie analizowanych elekcji. Mniejsze znaczenie w Skandynawii większe w systemach anglosaskich opartych na systemie dwupartyjnym i RFN
stosunki międzynarodowe – częsty powód w WB i RFN
socjalekonomiczna redystrybucja dochodu, związana przede wszystkim z modelem państwa dobrobytu. Występowała w Austrii i Skandynawii.
Pozostałe 10 grup kwestii występowała w około 8-20% badanych elekcji.
W tym ujęciu, pewne kwestie polityczne podniesione przez partie mogą zwiększyć liczbę głosów jakie otrzymają w następnych wyborach.
Wg Budge i Farlie w wyjątkowych sytuacjach partie może liczyć na 10-12% głosów, będących efektem podniesienia określonej, aktualnej kwestii politycznej. Około 30-50% głosów, musi być rezultatem innych czynników.
Pojęcie normalnego głosu Conversa – jest to pewna konstrukcja analityczna opierająca się na założeniu istnienia silnej identyfikacji partyjnej, stanowiącej trwałą bazę poparcia partii. Ocena rozmiaru normalnego głosu może być efektem pomniejszania ogólnej liczby głosów uzyskanych przez partię o głosy tej części elektoratu, która się kieruje konkretną kwestią.
Głos przynależności – kładzie on akcent na procent ciągłości, czyli silne osadzenie zachowania wyborczego w realiach struktury społecznej. Oddanie takie głosu jest potwierdzeniem identyfikacji wyborcy z siłą polityczną, postrzeganą jako ta, która ma ograniczony związek z grupą społeczną, do której należy wyborca.
Głos przynależności jest sumą społeczną i partyjnej identyfikacji wyborcy. Wiąże się on z istniejącym podziałem społeczno-politycznym.
Wyrażenie tego rodzaju głosu, w ujęciu modelowym łączy się z wykluczeniem jakiejkolwiek oceny programu partii, wyborca wysuwa na plan pierwszy identyfikację grupową.
Głosowanie na daną partię wynika tylko z poczucia identyfikacji nie aprobaty programu, zaś głosowanie niezgodne (niegłosowanie) uznaje się za poważne naruszenie istniejącego układu społecznego.
Głos przynależności jest związany z partyjną orientacją wyborcy, natomiast w bardzo wąskim zakresie uwzględnia:
Zmiany w środowisku politycznym (wydarzenia na arenie politycznej)
Wyniki ewentualnych konsultacji wyborczych
Tworzył on stabilną bazę poparcia wyborczego w fazie istnienia tradycyjnych podziałów społecznych i zamrożenia sytemów partyjnych.
Głos wymiany – zakłada istnienie związku między wyborcą a wybieranym. Przedmiotem wyboru jest konkretna jednostka, ponieważ tylko taki aktor może bezpośrednio zareagować na oczekiwania wyborcy i zaoferować mu wymierne, indywidualne korzyści.Jest czymś w rodzaju przetargu, nastawionego na zaspokojenie określonych potrzeb, albo wzmocnienie pewnych interesów wyborcy.Powiązanie pomiędzy decyzją wyborczą a zaspokojeniem interesu jest natychmiastowe i spersonalizowane. Istnieje bezpośredni osobisty kontakt między wyborcą a wybieranym. Głos wymiany jest charakterystyczny dla tej części społeczeństwa, która znajduję się poza systemem politycznym albo na jego peryferiach. Ten typ powiązania wyklucza zajęcie przez wyborcę stanowiska bardziej programowego jak w przypadku głosu opinii.Jeżeli ten głos nie może znaleźć bezpośredniego wyrazu w stosunkach między dwoma zainteresowanymi stronami to najczęściej przekształca się on w głos protestu. Nieatrakcyjność wymiany może się przejawiać w absencji w akcie głosowaniGłos ten charakteryzuje się brakiem ciągłości, często jest związany z sytuacją ekonomiczną regionu, która determinuje liczbę i rodzaj indywidualnych żądań oraz możliwość ich zaspokojenia, czyli determinuje zakres tego głosu.