Fundamentalne zasady i normy życia społeczno – gospodarczego.

Zasady współżycia społecznego to nieformalny zbiór powszechnie przyjmowanych wzorców zachowania, zasad poprawności i uczciwości w relacjach ze zewnętrznym światem poprzez osoby i instytucje. Stwierdzenie to nie jest konkretnie określone poprzez zapis formalno-prawny, aczkolwiek jest on stosowany w przez ustawodawcę, a co za tym idzie także poprzez sądownictwo. Ustawodawca tworzy jednak klauzulę generalną odsyłającą do norm pozaprawnych. To, czy określone zachowanie jest zgodne z zasadami współżycia społecznego ocenia się w odniesieniu do konkretnego przypadku i całości towarzyszących mu okoliczności, czego weryfikacja jest zadaniem sądu. „Art. 5. Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.” Zasady współżycia społecznego pomimo, że stanowią element porządku prawnego nie są sankcjonowane ani egzekwowane. Zasady współżycia społecznego według Izby Cywilnej Sądu Najwyższego to "obiektywne reguły postępowania służące za kryterium oceny tego, co zasługuje lub nie zasługuje na aprobatę z punktu widzenia poglądów społeczeństwa". Należy pamiętać iż nie są one normami prawnymi, są natomiast normami postępowania ludzkiego, wobec czego niestosowanie ich nie jest zagrożone żadną sankcją. Pojęcie zasad współżycia społecznego zawiera w sobie także zasady obyczajowe i moralne mające odniesienie do postępowania jednych osób wobec drugich w życiu codziennym. Zasady współżycia społecznego są pojęciem nieostrym. Mają one za zadanie pełnić bardzo ważną funkcję podczas procesu stosowania prawa oraz zapobiegania w nadużywaniu go. Ustawodawca wprowadzając pojęcie zasad współżycia społecznego miał na celu odformalizowanie prawa poprzez umożliwienie sądom uwzględniania wszystkich pozaprawnych uwarunkowań występujących w danym przypadku. Nie ma konkretnego katalogu zasad, a w miarę rozwoju społeczeństw tworzą się coraz to nowe, można je jednak podzielić na cztery główne kategorie: zasadę dobra wspólnego, zasadę pomocniczości, zasadę solidarności oraz zasadę sprawiedliwości.

Wobec zasady dobra wspólnego obecnie podkreśla się dwa warianty interpretacyjne tego rozwiązania. Jeden z nich zakłada zakwalifikowanie pod pojęcie dobra wspólnego w rozumieniu artykułu pierwszego Konstytucji Rzeczpospolitej jako interesu publicznego „Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”, podlegającego ochronie jako dobro wspólne wszystkich obywateli państwa. Drugi należy natomiast uwzględnić w świetle treści ustalonych w Katolickiej Nauki Społecznej ustanowionej przez Kościół Katolicki (encyklika papieża Leona XIII „Rerum Novarum”) oraz treści prawno naturalnych. W świetle ujęcia konstytucyjnego należy więc uznać, że zasada dobra wspólnego skupia się przede wszystkim na ochronie przed nieuzasadnionym nadawaniem przywilejów jednym grupom społecznym kosztem innych, zabezpiecza przed wykorzystaniem dobra wspólnego w celu uzyskania korzyści tylko dla indywidualnych jednostek lub wybranych części społeczności, na przykład monopolizacji rynku, ustanawianie prawnych przeszkód w dostępie do konkretnych dziedzin rynku pracy (np. prawniczej, taksówkarskiej, przewodników miejskich). W ujęciu katolickim zasada dobra wspólnego opiera się na twierdzeniu wyrażającym iż istotę życia społecznego oparta jest na otwartości i wartościach które jednostki lub większe społeczności czy instytucje dają od siebie. Kładziony jest tu nacisk na wkład jednostek w dobro wspólne i mniejszych społeczności w dobro wspólne społeczności większych, aż do społeczności narodowej, a nawet społeczności ludzkiej włącznie. Zasada owa określa obowiązki podmiotów które są dawcami i uprawnienia podmiotów które są ich beneficjentami. Narzuca ona obowiązek do wkładu w życie społeczne wszystkich członków tego życia. Bez tego wkładu utrudniony byłby lub nawet niemożliwy do osiągnięcia rozwój i bogactwo we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Według założeń realizacja tej zasady jest warunkiem do pełnego rozwoju "całego i każdego człowieka".

Zasada pomocniczości zwana także zasadą subsydiarności to jedna z najważniejszych zasad polityki socjalnej, która przedstawia pogląd, iż społeczność jest zobowiązana wspomagania jej części składowych w naturalnym i zrównoważonym rozwoju. Zakłada ona, że zadania, które mogą zostać zrealizowane przez jednostkę samodzielnie nie powinny być realizowane przez państwo (kosztem społeczeństwa). Instytucje państwowe niższego szczebla mogą być wyręczone przez organy wyższego rzędu, tylko i wyłącznie w wypadku gdy nie są w stanie same wywiązywać się ze swoich zobowiązań. Dodatkowo organy nadrzędne mogą je zastąpić, jeśli posiadają możliwość wykonania działania efektywniej. W oparciu o tą zasadę starano się przeciwstawić systemom polityki socjalnej ustrojów totalitarnych i autorytarnych (zwłaszcza komunizmowi i faszyzmowi). Zasada pomocniczości opiera się na idei wyrażającej istotę życia społecznego, określanej jako odbieranie korzyści przez jednostkę (ewentualnie mniejszą społeczność). Istotne jest to, aby społeczności większe w tym państwo, bądź nawet organizacje międzynarodowe świadczyły dodatkową pomoc społecznościom mniejszym, a poprzez to wszystkie razem jednostce, która jest źródłem, odbiorcą i celem wszystkich instytucji społecznych. Zasada ta określa obowiązki które są narzucone dużym społecznościom i uprawnienia które przysługują odbiorcy – jednostce, bądź mniejszym społecznościom. Zasada ta posiada dwie główne dziedziny działalności: pasywnym i aktywnym. Pierwszy polega na uszanowaniu odpowiedzialności, możliwości rozwoju, inicjatywy oraz kompetencji. Dlatego też należy pozostawiać wolność działania i autonomię jednostkom ludzkim w odniesieniu do społeczności, natomiast społecznościom mniejszym w odniesieniu do większych. Pomoc zatem związana jest w tym wypadku z brakiem pomocy. Druga dziedzina natomiast opiera się na udzielania pomocy tam, gdzie jest ona niezbędna. Nie jest brana tu jednak pod uwagę pomoc stała, a jedynie doraźną, tak aby jednostka lub grupa społeczna, która jest odbiorcą pomocy i nie jest w stanie zrealizować własnych celów i zadań, będzie mogła po odebraniu pomocy w dalszym ciągu realizować te cele i zadania samodzielnie (tak zwana metoda „ryby i wędki”). Ten typ pomocy określa się zwykle jako pomoc dla samopomocy.

Zasada solidarności w ujęciu Kościoła Katolickiego jest często traktowana na równi z zasadą dobra wspólnego, jednakże stanowi osobną normę naturalno-prawną, która ustanawia stosunki społeczne zarówno w kierunku tworzenia dobra wspólnego, jak i w kierunku rozwoju pojedynczej jednostki. Pozwala ona na utworzenie właściwego, humanistycznego i personalistycznego porządku społecznego. Pokazuje ona dwa główne i podstawowe kierunki w kształtowaniu życia społecznego: udzielania wsparcia i pomocy, oraz ich odbierania. Określa ona jasno obowiązki oraz uprawnienia które spoczywają na beneficjentach jak i stronie udzielającej pomocy. Ma ona za zadanie zabezpieczyć w jak najlepszy sposób realizację dobra wspólnego jak i też rozwój jednostek poprzez współdziałanie i współpracę wszystkich członków danych społeczności. Nie jest możliwe zrozumienie istoty człowieka bez odniesienia do społeczności, tak samo jak w odwrotny sposób, gdyż te dwa składniki są ze sobą nierozerwalnie połączone, o czym wspomina w swoich encyklikach Laborem exercens i Sollicitudo rei socialis Jan Paweł II. Zasada solidarności w rozumieniu polityczno-społecznym stawia szczególną uwagę na jedność społeczeństwa ludzkości, które jest powiązane różnymi zależnościami, które wymagają pełniejszego zespolenia między wszystkimi ludźmi w duchowym braterstwie i pokoju. Solidarność uważa iż wymagane jest wzajemne zrozumienie oraz współpraca pomiędzy pojedynczymi ludźmi, społecznościami i państwami oraz całą ludzkością, której celem jest światowe dobro wspólne. Na przykładzie Unii Europejskiej przy okazji artykułu 10 traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską można doskonale uwypuklić tę tendencję. Nakazuje on bowiem państwom członkowskim podjęcie wszelkich możliwych środków prowadzących do i służących wykonywaniu prawa wspólnotowego. Mają one nie dopuścić się do działań, które by to utrudniały realizache lub były sprzeczne z celami Unii Europejskiej. Definicja ta odległą jest od codziennego rozumienia zasady solidarności i w rzeczywistości skupia się na jak najskuteczniejszym realizowaniu celów Unii Europejskiej. Pomimo, iż przytoczony artykuł nakłada obowiązki jedynie na państwa członkowskie, w wyniku orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości ustanowiono, że zasada solidarności dotyczy również instytucji unijnych. Najważniejszymi obowiązkami wspólnoty są respektowanie fundamentalnych interesów i struktur państw członkowskich, udzielanie wsparcia organom państw członkowskich przy realizacji prawa europejskiego, również informowanie o zaplanowanych działaniach i aktach prawnych. Rozumienie solidarności, pomimo iż nie jest wystosowane wprost w prawie wspólnotowym, jest jak najbardziej obecne w Unii. Najlepszym przykładem może być bez wątpienia Fundusz Solidarności Unii Europejskiej (FSUE), który został utworzony po to, aby mieć możliwość reagowania na klęski żywiołowe w poszczególnych regionach i państwach. Mimo tego, że FSUE utworzono kilka lat temu, z możliwości pomocy skorzystało 20 krajów. Polityka regionalna również jest realizacją zasady. Polityka owa poprzez pomoc najbardziej zacofanym i ubogim regionom w Europie, stara się równomiernie rozprowadzać dobro wspólne, a co za tym idzie zwiększyć spójność społeczną i gospodarczą. Traktat Lizboński poszerza zakres zasady dodatkowo o solidarność energetyczną. Nowe przepisy zakładają, że w przypadku kryzysu energetycznego w jednym z państw, pozostałe będą zobowiązane mu pomóc.

Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Z tego powodu możemy stwierdzić, iż działa ona na zasadzie państwa socjalnego, które posiada pewne zobowiązania wobec swoich obywateli. Kategoria ta jest dosyć ogólna, tworzy ona wiele zasad. Sprawiedliwość społeczna w tym wypadku rozróżniona jest wieloznacznie. Sama konstytucja opiera się na poszanowaniu wolności – czyli sprawiedliwym traktowaniu – co jest prawem. Podstawą do zrozumienia sprawiedliwości w ujęciu bardziej ogólnym jest twierdzenie, iż sprawiedliwość społeczna oznacza taki sposób organizacji systemu społeczno-ekonomicznego danego państwa, w którym jest zachowany równy dostęp do podstawowych dóbr materialnych dla wszystkich jego członków, a w bardziej zachowawczej wersji – przynajmniej w miarę praktycznych możliwości równe szanse na uzyskanie takiego dostępu do owych dóbr, który pozostawia możliwość do godnego życie, oraz uniemożliwia tworzenie się grup społecznych zepchniętych na margines nędzy i pozbawionych realnych szans na poprawienie swojej złej sytuacji. Postulat "urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej" można znaleźć także w artykule drugim Konstytucji RP „Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”. W komentarzach do Konstytucji definicja ta jednak jest definiowana jako nakaz uchylania prawa niesprawiedliwego oraz tworzenia prawa sprawiedliwego. W rozumieniu chrześcijańskim zasada sprawiedliwości społecznej jest funkcją cnoty sprawiedliwości. Źródłem sprawiedliwości społecznej są działania jednostek, analogicznie tak jak źródłem niesprawiedliwości społecznej są grzechy (złe postępki) ludzi. Połączenie osobistej cnoty sprawiedliwości wraz z sprawiedliwością społeczną wyraża się w poszanowaniu i tworzeniu dobra wspólnego. Dobro wspólne jest dobrem pojedynczych osób. Sprawiedliwość społeczna mająca na celu dobro jednostki przez realizację dobra wspólnego, stanowi podstawę całego personalistycznego porządku i układu społecznego. Jej podstawowym celem jest najpierw zabezpieczenie wszystkim możliwości godnego życia i rozwoju oraz dodatkowo podstawowych wolności. Dlatego też głównym celem sprawiedliwości społecznej jest zapewnić każdej osobie to, co mu jako człowiekowi z racji jego niezbywalnej godności się należy. Drogą do realizacji tego celu jest porządek dobra wspólnego. W przypadku konkretnych sposobów osiągnięcia sprawiedliwości społecznej (najczęstsze rozwiązywanie konfliktów), to Kościół Katolicki proponuje dialog, cierpliwe poszukiwanie zgody i kompromisu bez stosowania przemocy. Nawet strajk - w przypadku wyczerpania się innych opcji - musi zakładać możliwość porozumienia. W tym znaczeniu Jan Paweł II mówił o szlachetnej walce o sprawiedliwość. Tak istotne jest bowiem – w świetle dotychczasowych doświadczeń - aby rozwiązywanie jednych problemów i niesprawiedliwości nie otwierało drogi innym.

Stosując te ogólne zasady i normy życia społeczno-gospodarczego, zaczynając od najmniejszych części społeczności takich jak rodzina, a kończąc na organizacjach międzynarodowych a nawet całej ludzkości, można doprowadzić do stabilnego i zrównoważonego rozwoju, gdzie dobro wspólne będzie dystrybuowane równomiernie, zapewniając wszystkim członkom tej globalnej społeczności spokojny rozwój i podstawowe warunki do życia. Niestosowanie jednak może prowadzić jednak do kumulacji owych dóbr w jednych punktach Świata, oraz deficyt ich w innych, co może doprowadzić do destabilizacji sytuacji społecznej i prowadzić do klęsk, wojen i niepokojów. Dlatego też istotnym jest aby na każdym kroku wprowadzać i stosować te rozwiązania gdyż, pozwolą one uniknąć większości negatywnych skutków ich braku.