Układ o Współpracy Ekonomicznej Azji i Pacyfiku (Asian Pacific Economic Cooperation - APEC) został zawarty w 1989 r. w odpowiedzi na rosnącą współzależność między gospodarkami Azji Wschodniej i obu Ameryk. W ciągu kilku lat APEC ze skromnego nieformalnego ministerialnego forum przeistoczył się w znaczącą strukturę międzynarodową w tej części świata. Jej celem jest dynamizacja rozwoju gospodarczego oraz wzmocnienie poczucia jedności regionu Azji i Pacyfiku. O wadze ugrupowania świadczy fakt, że państwa APEC mają przeszło 47-procentowy udział w światowym handlu, a połączony produkt narodowy to około 18 bln USD.
Geneza APEC
Geneza powołania APEC tkwi we wzroście interakcji gospodarczych w regionie Pacyfiku i potrzebie dalszej liberalizacji w celu ułatwienia dostępu do rynków. Nie bez znaczenia była obawa, że region podzieli się gospodarczo na kilka zamkniętych bloków handlowych (NAFTA, Strefa Wolnego Handlu ASEAN - AFTA, Strefa Wolnego Handlu Australii i Nowej Zelandii - CER), co przyniosłoby niekorzystne skutki dla wzajemnych obrotów i liberalizacji handlu w skali globalnej. Podobnie intensyfikująca się rywalizacja handlowa i wzrost liczby sporów motywowały do stworzenia mechanizmów regulujących sferę obrotów w wymiarze międzyregionalnym. Idea powstania ugrupowania regionalnego pojawiła się na początku 1989 r. Odbywający wizytę w Korei Południowej premier Australii Bob Hawke zasygnalizował, że byłoby to konieczne w kontekście trwającej Rundy Urugwajskiej i potrzeby prezentowania wspólnego stanowiska, co przyspieszyłoby prace nad liberalizacją handlu światowego, w czym interes mają przede wszystkim proeksportowe gospodarki Azji Wschodniej.
Specyfika organizacyjna
Ostatecznie w listopadzie 1989 r. w Canberze powołano Układ o Współpracy Ekonomicznej Azji i Pacyfiku. Zdaniem założycieli, miało to być nieformalne ekonomiczne forum konsultacyjne obradujące na szczeblu ministrów. APEC do dziś nie posiada ani stałych organów (nie licząc sekretariatu), ani umowy założycielskiej, a więc nie jest organizacją międzynarodową w sensie prawno- międzynarodowym. Zadaniem APEC pozostaje w dalszym ciągu promocja wolnego handlu i usuwanie przeszkód w przepływie towarów i kapitału, tak więc bezpośrednie decyzje zapadają nie na szczeblu rządów, ale podmiotów gospodarczych. Tym samym nie ma potrzeby tworzenia struktury o wysokim poziomie instytucjonalizacji, a APEC jest swoistym zwornikiem między formalnymi układami o wolnym handlu w regionie (NAFTA, CER, AFTA) a globalnym systemem z WTO na czele. Niechęć do zaawansowanej formalizacji wynika również z chęci utrzymania maksimum niezależności przez państwa uczestniczące w procesie regionalizacji handlu. Inną cechą charakterystyczną dla APEC (podobnie jak w przypadku ASEAN) jest działanie zgodne z filozofią otwartego regionalizmu. W przypadku APEC oznacza to: wielo- i jednostronne działania na rzecz wolnego handlu, redukcje barier w sposób niedyskryminujący państwa trzecie, znoszenie ograniczeń na podstawie konsensusu bez tworzenia organów międzynarodowych, współpracę z innymi strukturami regionalnymi i pozaregionalnymi w celu liberalizacji przepływu towarów. Specyfika organizacyjna APEC uzupełniana jest również przez sposób realizacji wytyczonych celów: państwa nie zaciągają zobowiązań w formie traktatowej, a podejmowane decyzje nie mają charakteru obligatoryjnego. Państwa przeprowadzają liberalizację indywidualnie, przyjmując tzw. Plany Działania, które mają kształt niezobowiązującego (w sensie prawnomiędzynarodowym), przedstawianego corocznie raportu na temat planowanych przez dany kraj działań, zmierzających do realizacji celów naszkicowanych na konferencji w Bogo.
Członkostwo w APEC
W spotkaniu założycielskim uczestniczyło 12 państw: Australia, Nowa Zelandia, Korea Południowa, Japonia, Stany Zjednoczone, Kanada, Malezja, Filipiny, Indonezja, Brunei,Tajlandia i Singapur. Przyjęto formułę, że członkami ugrupowania są nie państwa, ale gospodarki, co umożliwiło następnie przyjęcie do APEC trzech krajów chińskich: ChRL, Tajwanu i Hongkongu. Do APEC przystąpiły także: Meksyk, Chile, Papua Nowa Gwinea, Wietnam, Rosja i Peru. Obecnie Rada Współpracy Ekonomicznej Azji i Pacyfiku liczy 21 członków.
Organy APEC
Pomimo sporej aktywności poziom instytucjonalizacji APEC pozostaje w dalszym ciągu niski. Początkowo jedyną instytucją funkcjonującą w ramach struktury były konferencje ministerialne. Spotkania te odbywają się corocznie, a uczestniczą w nich przede wszystkim ministrowie spraw zagranicznych i gospodarki. Przed każdym spotkaniem ministerialnym odbywa się zebranie Wysokich Przedstawicieli (którzy rekomendują ministrom określone rozwiązania, a następnie zajmują się ich realizacją. Obecnie najważniejszym gremium w APEC jest spotkanie na szczycie szefów państw (Economic Leaders' Meetings). W 1993 r. powstał Sekretariat APEC, którego siedzibą jest Singapur. Ma to swój określony wymiar symboliczny, jako że państewko to od wielu lat prowadzi niezwykle liberalną politykę handlową (stawki celne wynoszą 0%). Zadania Sekretariatu są dość ograniczone. Jest on odpowiedzialny za koordynację spotkań ministerialnych, wspomaga logistycznie działalność grup roboczych i innych struktur APEC (tzw. APEC fora), a przede wszystkim pełni funkcje informacyjne. Na czele APEC stoi Przewodniczący (APEC Chair), który zmienia się co roku. W jego gestii pozostaje organizacja dorocznych konferencji ministrów. Ponadto w strukturze APEC możemy wyróżnić:
Komitet ds. Handlu i Inwestycji.
Komitet Ekonomiczny
Komitet Budżetowo-Administracyjny,
Specyfiką APEC pozostaje relatywnie duża rola grup eksperckich i doradczych. Na podstawie ich bieżących prac podejmowane są decyzje i obierane kierunki działalności.
Działalność APEC
Jeszcze w trakcie negocjacji w ramach Rundy Urugwajskiej, podczas której APEC prezentował jednolite stanowisko, rozpoczęły się prace, których efektem były dokumenty kreślące wizję rozwoju ugrupowania. Istotne dla rozwoju organizacji było zaangażowanie się Stanów Zjednoczonych w "budowanie Wspólnoty Ekonomicznej Azji i Pacyfiku". Odpowiadało to koncepcjom polityki zagranicznej administracji Williama Clintona, która lansowała ideę dwuoceaniczności (aktywność w wymiarze transatlantyckim miała być równoważona przez działania na obszarze Oceanu Spokojnego). Według zarysowanego w 1994 r. projektu rozwoju APEC powinien lansować liberalizację handlu w duchu otwartego regionalizmu, co w praktyce oznaczało, że APEC nie stanie ani strefą wolnego handlu, ani unią celną, lecz ugrupowaniem handlowym oferującym takie same korzyści dla państw APEC, jak i pozostających poza organizacją. Przedmiotem działalności APEC stały się przede wszystkim: liberalizacja handlu i inwestycji, ułatwienia prowadzenia działalności gospodarczej w wymiarze międzynarodowym oraz współpraca techniczna i gospodarcza (tzw. trzy filary aktywności APEC, ustalone na szczycie w Osace w 1995 r.). Konkretyzacją tych założeń zajmowały się poszczególne grupy zadaniowe w APEC. Obszary współpracy dotyczyły między innymi: harmonizacji standardów odnoszących się do towarów i inwestycji, redukcji stawek celnych, znoszenia barier w przepływie kapitału, transferu technologii, ochrony własności intelektualnej, przepływu usług, statystyki i wymiany informacji, polityki wolnej konkurencji, turystyki i przepływu osób, promocji eksportu, etyki biznesu, technologii informatycznych, relacji sektor prywatny-sektor publiczny, MSP etc.
Z dokumentów przyjętych i opracowanych w APEC najistotniejsze znaczenie ma Deklaracja z Bogor. Na szczycie w 1994 r. zapowiedziano stworzenie w regionie Azji i Pacyfiku obszaru wolnego i otwartego handlu oraz inwestowania. Deklaracja potwierdzając, że APEC jest formą integracji państw o różnym stopniu rozwoju, ustaliła odmienne drogi dochodzenia do celu dla państw rozwiniętych i rozwijających się. Te pierwsze mają zredukować stawki celne do 2010, a drugie do 2020 r..
Nie konkretyzowała również kwestii znoszenia ograniczeń pozataryfowych. Deklaracja ma oczywiście charakter niewiążący, co potwierdzono umieszczając zapis, zgodnie z którym każde państwo dysponuje prawem wycofania się z inicjatywy bez ponoszenia konsekwencji. Cel zarysowany w Bogor był potwierdzany przez dokumenty wydawane przy okazji kolejnych szczytów szefów państw.
APEC jest strukturą elastycznie reagującą na przemiany polityczne i ekonomiczne na świecie. Odzwierciedlają to przedstawiane co roku priorytety. Na spotkaniu szefów państw w Los Cabos ustalono m.in., że:
organizacja powinna promować handel, odpowiednią politykę finansową i inwestycyjną w celu szybszego wzrostu i wykorzystania tzw. nowej ekonomii
zwalczanie terroryzmu jest jednym z celów polityki państw regionu,;
w budowie potencjału ekonomicznego i zdrowych podstaw gospodarek regionu nacisk powinien być położony na małą i średnią przedsiębiorczość..
APEC w toku swej działalności ustaliła zasady, jakimi powinny się kierować państwa członkowskie w liberalizacji i ułatwianiu handlu. Zasady APEC nie mają charakteru wiążącego, każdy z członków wdraża je indywidualnie, biorąc pod uwagę stopień swojego rozwoju, stan prawny i cele rozwoju narodowego. Do wspomnianych zasad należą:
przejrzystość (wszelka informacja na temat reguł i procedur handlowych powinna być łatwo dostępna);
konsultacje i dialog (działania władz skierowane na ułatwianie wzajemnej wymiany powinny być konsultowane z zainteresowanymi stronami, głównie biznesem i środowiskami handlu, a ich poglądy brane pod uwagę);
upraszczanie, skuteczność i wykonywalność (ustanawiane reguły i procedury powinny uwzględniać wspomniane zasady);
niedyskryminacja (reguły i procedury oraz ich zastosowanie w praktyce nie powinny naruszać zasady narodowego traktowania);
konsekwencja i przewidywalność (celem ustanawianych reguł i procedur ma być systematyczna minimalizacja niepewności w handlu i prowadzeniu biznesu);
harmonizacja, standaryzacja i wzajemne uznanie (reguły i procedury powinny być maksymalnie ujednolicane w państwach członkowskich);
modernizacja i użycie nowych technologii (reguły i procedury powinny być dostosowywane do zmieniającej się rzeczywistości, a nade wszystko uwzględniać postęp techniczny);
współpraca (dotyczy państw członkowskich, środowisk biznesowych i innych zainteresowanych społeczności).
Znaczenie APEC
APEC jest instytucją przede wszystkim ekonomiczną. Jego powstanie zdynamizowało handel i przepływ inwestycji zarówno w wymiarze regionalnym, jak i globalnym. O ile w 1992 r. udział strefy APEC jako kierunku handlu zagranicznego wynosił dla państw APEC 63,8%, o tyle obecnie wynosi ponad 72%.. Gospodarcza rola ugrupowania nie oznacza, że nie ma ono znaczenia politycznego. APEC stał się użytecznym narzędziem polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych, które są w nim liderem, co nie zawsze przyjmowane jest życzliwie, na przykład przez państwa ASEAN. Istotne jest, że APEC stanowi forum, na którym następuje zbliżenie państw oraz tworzenie atmosfery współpracy i zaufania. Na porządku dziennym staje także kwestia relacji pomiędzy APEC a innymi instytucjami ekonomicznymi działającymi w regionie. APEC postrzegany jest też jako podstawowy element kształtującej się "Wspólnoty Pacyfiku".
Perspektywy
Z racji tego, iż kraje OECD są najważniejszymi rynkami zbytu dla towarów eksportowanych przez kraje Azji Wschodniej wydaje się być rzeczą oczywistą, że dalszy rozwój i przebieg procesów regionalizacji współpracy gospodarczej w regionie Azji Wschodniej będzie bardziej uzależniony od rozwoju handlu międzynarodowego z krajami OECD niż od wzrostu obrotów w handlu wewnątrzregionalnym.
Wydaje się więc, że trudno oczekiwać, aby w wyniku postępującego procesu regionalizacji produkcji i handlu doszło w najbliższych kilku lub kilkunastu latach w Azji Wschodniej do powstania typowego bloku handlowego. Można raczej być pewnym, że kontynuowane będą dotychczasowe działania mające na celu liberalizację handlu zarówno w ramach regionu, jak i również z pozostałymi krajami świata w stylu zaleceń GATT. Innymi słowy każda koncesja handlowa, jaką dany kraj azjatycki przyzna innemu krajowi azjatyckiemu będzie także obowiązywała w jego stosunkach handlowych z pozostałymi krajami świata.
Postępująca liberalizacja handlu między krajami Azji Wschodniej będzie więc miała charakter „liberalizacji niedyskryminującej”. Oznaczać to będzie, że w ramach rozrastającego się ugrupowania integracyjnego APEC nie dojdzie do odwrócenia kierunków handlu, tj. do gruntownej zmiany struktury geograficznej krajów APEC z resztą świata.
Istnieją także dosyć silne sentymenty protekcjonistyczne w tym regionie. Natomiast dotychczasowe próby instytucjonalizacji współpracy gospodarczej i wspólnego rozwiązywania niektórych kwestii gospodarczych zarówno w ramach ASEAN i APEC nie przynosiły jeszcze pozytywnych efektów, które potwierdzałby stopniową liberalizację innych niż stawki celne, barier ograniczających rozwój handlu wewnątrzregionalnego.
Nie zależnie od przyszłej APEC czy też powstania nowego ugrupowania regionalnego krajów Azji Wschodniej i Pacyfiku, w którym znalazłyby się tylko kraje azjatyckie (z wyłączeniem wchodzących w skład APEC USA, Kanady, Australii i Nowej Zelandii) wydaje się, że dalszy postęp w regionalizacji współpracy gospodarczej w tym regionie wynikał będzie z reakcji poszczególnych państw na żądania różnych grup nacisku. Innymi słowy postęp zależeć będzie od podejmowanych decyzji politycznych, a nie od spodziewanych korzyści jakie można uzyskać z szybkiej i gruntownej liberalizacji handlu w dłuższym okresie czasu. Politycy bowiem we wszystkich krajach świata nie tylko w krajach azjatyckich, muszą stale brać pod uwagę bieżące interesy i potrzeby swoich przedsiębiorców i społeczeństwa, aby po prostu utrzymać się u władzy. Na dalszym planie rozpatrywane są więc potencjalne korzyści, jakie dany kraj może uzyskać w wyniku dalszej regionalizacji handlu czy znacznej liberalizacji współpracy gospodarczej z pozostałymi krajami regionu.
Duża zależność gospodarcza krajów Azji Wschodniej od rynku światowego przemawia za tym, że w omawianym regionie nie dojdzie do utworzenia zamkniętego bloku handlowego. Regionalizacja współpracy gospodarczej w oparciu o koncepcję otwartego regionalizmu nie zagrozi obecnemu procesowi liberalizacji handlu światowego zgodnie z zasadami GATT/WTO. Można więc założyć, że poszczególne kraje Azji Wschodniej nie będą w miejsce uzgodnionych obniżek taryf celnych i innych barier pozataryfowych wprowadzać nowych ograniczeń zarówno dla handlu wewnątrzregionalnego jak i przede wszystkim dla handlu i współpracy gospodarczej z pozostałymi krajami świata. Wprawdzie dalszy postęp w sferze liberalizacji współpracy gospodarczej w ramach omawianego regionu zależeć będzie w dużym stopniu od zmiany priorytetowych celów w polityce wewnętrznej i zagranicznej poszczególnych krajów tego regionu, to jednak nie należy się liczyć z odwrotem tych krajów od koncepcji regionalizacji współpracy gospodarczej w oparciu o przedstawioną wyżej koncepcję „otwartego regionalizmu”. A tego rodzaju regionalizacja sprzyjać będzie zarówno rozwojowi handlu wewnątrzegionalnego jak i międzyregionalnego.