Etyka w pracy pielęgniarek i położnych
Pielęgniarka i położna to przedstawicielki zawodów szczególnych społecznych oczekiwań.
Bogatym źródłem wiedzy o tych oczekiwaniach są dzieła filozoficzne tworzone na przestrzeni wieków. Świadczą one, że rozważania nad dobrem i złem w relacjach międzyludzkich toczą się od początku tworzenia się społeczeństw, a wymagania w stosunku do osób opiekujących się ludźmi słabszymi, chorymi były i są bardzo wysokie.
Wg ks. prof. Tischnera: „do problemu stosunku człowieka do człowieka można podchodzić dwojako: patrząc poprzez pryzmat nakazów i zakazów odnoszących się do zachowań ludzkich albo doświadczeń, jakie człowiek ma w stosunku do drugiego człowieka“
Czym jest etyka medyczna?
Etyka w encyklopedycznym rozumienia tego pojęcia to zespół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społecznej lub konkretny ich system – tj. tyle co moralność.
Jest dyscypliną filozoficzną zajmującą się analizą wartości i powinności moralnych.
Wg Tischnera:
„Etyczne zachowanie to takie, które może stać się wzorem dla każdego, kto znajdzie się w podobnej sytuacji”. W pielęgniarstwiez chwilą powstania Międzynarodowej Rady Pielęgniarek, niemal każdy kraj opracował własne zasady i normy oraz kodeksy etyki zawodowej pielęgniarek i położnych. Wiele z tych zasad można odnaleźć w pierwszym ślubowaniu pielęgniarskim, przygotowanym przez Florencję Nightingale.
Ślubowanie Florence Nightingale
„Przyrzekam uroczyście przed Bogiem w obecności wszystkich tu zebranych, że w życiu moim będę zawsze postępować nieskazitelnie, a w pracy zawodowej zawsze będę zasługiwać na zaufanie.
Będę daleka od tego wszystkiego co szkodliwe i zgubne, nigdy sama nie zażyję, ani też nikomu nie podam tego, co mogłoby mu szkodzić.
Będę dokładać wszelkich starań, aby przyczynić się do podnoszenia poziomu mojego zawodu, a także będę zachowywać w tajemnicy wszystkie informacje dotyczące spraw osobistych i rodzinnych pacjenta, które zostaną mi powierzone w czasie praktyki zawodowej.
Będę lojalnie pomagać lekarzowi w jego pracy oraz pracować z poświęceniem dla dobra tych, którzy będą powierzeni mojej opiece”.
Zasady postępowania
Do tej pory w etyce medycznej funkcjonowały 4 główne zasady postępowania (które czasami mają charakter absolutu i wynikają z religii)
zasada niekrzywdzenia, nieszkodzenia (primum non nocere)
zasada dobroczynności – nadwyżka zysków nad kosztami
zasada szacunku dla autonomii (szacunku dla wolności)
zasada sprawiedliwości – dystrybucja dobra, ryzyka, kosztów.
Współczesna etyka dysponuje bardziej uszczegółowionymi zasadami. W literaturze medycznej najczęściej przedstawiane są 5-6 zasad etycznych (jest to niezbędne minimum do pełnienia roli pielęgniarki).
zasada dobroczynności - czynienia dobra, nieszkodzenia (primum non nocere),
zasada niezależności – autonomii, szacunku dla osoby – poszanowanie praw,
zasada sprawiedliwości i bezinteresowności,
zasada prawdomówności,
zasada poufności,
zasada odpowiedzialności.
Dobroczynność:
Tj. pomaganie innym w osiąganiu tego, co jest dla nich dobre, zapewnianie dobrostanu poprzez promocję zdrowia, zapobieganie chorobom, przywracanie zdrowia i łagodzenie cierpienia.
Okazujemy ją poprzez miłosierdzie, altruizm, postawy humanitarne, życzliwość, gotowość pomagania. Świadczenie dobra to moralny obowiązek każdej pielęgniarki i położnej.
Ryzyko w stosowaniu tej zasady pojawia się gdy:
przekraczamy nasze obowiązki, np. konflikt między paternalizmem a zasadą dobroczynności i autonomii człowieka – ratowanie samobójców
wykraczamy poza rutynowe działania, nie tylko sprawnej technicznie opieki, ale wprowadzamy bardziej szczegółowe zasady np.: świadczenie usług korzystnych z punktu widzenia zdrowia i życia podopiecznych – promocja zdrowia,
zapobieganie chorobie, leczenie wymagają wprowadzenia zakazów i ograniczeń.
równoważymy, porównujemy zyski i straty, korzyści i szkody np.: zabiegi, których pozytywnym efektom towarzyszą przejściowe, negatywne następstwa.
Dobroczynność c.d.
Problemem w stosowaniu tej zasady jest określenie granic obowiązków i świadczenia dobra, określenia dobra innych, a dobra pacjenta, ograniczanie świadczeń opiekuńczych w imię dobra pacjenta.
Decydowanie, co ważniejsze:
czynienie dobra czy chronienie przed krzywdą,
stosowanie zasady dobroczynienia – nie szkodzenia, wymaga holistycznego spojrzenia na pacjenta, uwzględnienia jego potrzeb pojawiających się w procesie pielęgnowania, stałej koncentracji na podopiecznym jako na osobie wolnej.
dobroć – jest cnotą, cechą charakteru, polegającą na posiadaniu dyspozycji do świadczenia dobra innym ludziom.
Zasada niezależności autonomii
(autos – z grec. samodzielny, nomos – rząd, reguła, prawo),
poszanowanie praw człowieka (pacjenta),
wolności - samostanowienia.
Nie wszyscy jednakowo odczuwają potrzebę niezależności.
Wynika to z wielu ograniczeń:
wewnętrznych – intelektualnych możliwości, poziomu świadomości, wieku, rodzaju schorzeń
zewnętrznych – środowisko szpitalne, dostępność do opieki pielęgniarskiej, zasób wiedzy niezbędnej do dokonania wyboru, środki finansowe.
Zasada niezależności autonomii
Biorąc pod uwagę powyższe ograniczenia, pracownicy ochrony zdrowia w tym pielęgniarki , wykorzystują w swych działaniach w stosunku do podopiecznych, etykę paternalistyczną lub personalistyczną.
Paternalizm nie respektuje własnych wyborów pacjenta, zatem ogranicza jego samodzielność (jest czasem dopuszczalny, można go tłumaczyć jedynie wielkością osiąganych korzyści lub unikniętej szkody).
Personalizm wg Karola Wojtyły – człowiekowi należny jest respekt, z racji przysługującej mu godności. Respekt ten polega na bezinteresowności, gotowości działania na rzecz jego dobra. Człowiek powinien kierować się dostrzeżoną przez siebie godnością drugiej osoby.
Etyka personalistyczna
Jest podstawową normą, uznaje wartości i godność osobistą ludzi.
Każdy człowiek zasługuje na szczególną cześć z racji bycia i posiadania zdolności kierowania własnymi popędami, postępowania wg przyjętej przez siebie hierarchii wartości (wg religii chrześcijańskiej z racji posiadania nieśmiertelnej duszy).
Godność. Godność to dostojeństwo.
Godność osobista to subiektywne poczucie godności – własnej wartości.
Godność osobowa, wynikająca z bycia osobą, nakłada na tę osobę i społeczność, w której żyje, obowiązek jej respektowania.
Prawa pacjenta chronią tych wartości, zawarte są w aktach: kartach, deklaracjach, kodeksach.
Wyznaczają one takie powinności moralne pielęgniarki jak:
respektowania świata wartości, religii,
przekonań, szacunku dla autonomii,
niezależnego samodzielnego
rozstrzygania własnych spraw.
Zasada sprawiedliwości i bezinteresowności
Zasada sprawiedliwości głosi, że równi sobie powinni być traktowani jednakowo, a różniący się stosownie do ich potrzeb. Zobowiązuje personel medyczny do bezstronności, bezinteresowności, respektowania reguły równych szans. Tak rozumiana sprawiedliwość nosi miano sprawiedliwości formalnej.
Zasada sprawiedliwości i bezinteresowności
Sprawiedliwość dystrybucyjna związana jest z podziałem dóbr, praw, obowiązków, zysków, leków. Dystrybucja opieki medycznej winna być oparta o bezinteresowny, sprawiedliwy jej podział, o prawo każdego człowieka do przyzwoitego minimum opieki zdrowotnej. (Niezależnie od rasy, płci, stanu majątkowego, wyznania i poglądów).
Zasada sprawiedliwości i bezinteresowności
„Właściwości rozdzielone w wyniku biologicznej i społecznej loterii życia nie mogą stanowić podstawy do moralnie dopuszczalnego różnicowania ludzi, chyba, że chodzi o cechy, które nabyć lub przezwyciężyć może każdy, gdyż wszyscy mają pod tym względem jednakowe szanse.”
T.L.Beauchamp, J.F.Childres.
Zasada prawdomówności
ma ogromny wpływ na stosunki między pacjentami a personelem, jest zobowiązaniem do nie kłamania, nie wprowadzania w błąd. Związana jest z szacunkiem dla pacjenta i zaufaniem do personelu. Ważnym jest, aby znać uwarunkowania kulturowo zwyczajowe, np. informacje o pacjencie stanu zdrowia – tu stosujemy zasadę nieszkodzenia.
Zasada poufności, wierności – to obowiązek dotrzymania zobowiązań (obietnic, tajemnicy).
Trudności w stosowaniu tej zasady pojawiają się w sytuacji, w której zagrożone jest dobro osób trzecich (maltretowane dziecko, nosiciele HIV, chorzy na AIDS). Ważnym w rozwiązywaniu tych problemów jest rozpoznanie rodzaju obietnicy oraz wiadomości objętych obietnicą. Zasada ta wiąże się z zasadami lojalności i szacunku. Zasada odpowiedzialności zawiera w sobie zarówno zasadę prawdomówności, jak i poufności.
Odpowiedzialność jest wartością, cechą przypisywaną pielęgniarkom i położnym jest również kategorycznym wymaganiem społecznym stawianym przede wszystkimi przed pracownikami służby zdrowia. Odpowiedzialność wg „Słownika Współczesnego Języka Polskiego” to: „świadome i rozumne kierowanie swoim postępowaniem, gotowość do ponoszenia konsekwencji za swoje lub czyjeś zachowania i czyny wynikające z przekonania wewnętrznego czy nakazu prawnego.”
Zasada odpowiedzialności
Odpowiedzialność pielęgniarki to obowiązek moralny lub prawny:
odpowiadania za swoje czyny
ponoszenie konsekwencji.
Rozpatrując moralny aspekt odpowiedzialności należy pamiętać, aby w procesie kształcenia pielęgniarek i położnych nie zaniedbać kształtowania umiejętności – nawyku oceniania każdego czynu oraz uświadamiania, że każdy z nas ponosi odpowiedzialność za swoje czyny. Unikalność „Ja” jest spowodowana faktem, że nikt nie może za mnie ponosić odpowiedzialności wg Emmanuela Levinas.
Zasada odpowiedzialności c.d.
Odpowiedzialność zawodowa związana jest z przynależnością do danej grupy zawodowej. Wynika z interpretacji przyjętych przez tą grupę praw deontologicznych. Prawa te tworzy się dla zawodów o szczególnych oczekiwaniach społecznych związanych z wartościami moralnie cenionymi: życie, zdrowie, kształcenie, wychowywanie, wolność, duchowość.
Pielęgniarka i położna, jak każdy obywatel swojego kraju ponosi odpowiedzialność prawną określoną szczegółowymi przepisami prawnymi o charakterze cywilnym, karnym, dyscyplinarnym i administracyjnym?
Zasada odpowiedzialności c.d.
Rozważając zastosowanie zasady odpowiedzialności w pracy pielęgniarek i położnych należy zadać pytanie za co, za kogo i przed kim odpowiadamy. Najczęstszą odpowiedzią na ostatnie z pytań jest: odpowiadam przed samą sobą lub przed sumieniem.
Czym jest sumienie? Z. Galerowicz określa : „sumienie to stróż człowieczeństwa”.
T. Kotarbiński w swojej „Etyce niezależnej” mówi, że głos sumienia to głos niezależny od innych głosów, wzór człowieka porządnego, który jest w każdym z nas.
Sumienie ma charakter indywidualny, skłania człowieka do porównań własnego postępowania z wzorcem, zmusza do autorefleksji, uświadomienia czynu.
Zasada odpowiedzialności
„Podstawową powinnością moralną pielęgniarki jest przyjmowanie odpowiedzialności za drugiego człowieka, a przede wszystkim za chorego, w jego potrzebach i cierpieniach.
Omawiana powinność moralna zobowiązuje pielęgniarki do akceptowania faktu, że ponoszą odpowiedzialność nie tylko wobec prawa, lecz także i przede wszystkim wobec własnego sumienia.” (I. Wrońska)
Bardzo ważnym elementem w kształtowaniu postaw człowieka jest praca nad umacnianiem cech sumienia: wrażliwości, odwagi, zdolności do refleksji, oceny czynów, poczucia winy. Jakże często od wrażliwości sumienia, odwagi wysłuchania go zależy dalsze postępowanie pielęgniarki, przyznanie się do błędu, zaniechania i zadośćuczynienie za popełniony nietakt.
Odpowiedzialność moralna to przestrzeganie norm moralnych zawartych w kodeksach deontologicznych. Dotyczy zachowań zarówno w pracy zawodowej jak i w życiu codziennym pozazawodowym.
Wyraża się stosunkiem do podopiecznych, innych osób (rodzina, współpracownicy, spotykani ludzie) oraz do samego siebie. Odpowiedzialność za drugiego człowieka to podstawowa powinność moralna pielęgniarki i położnej. Związana jest z szacunkiem dla godności człowieka, akceptacją, gotowością do niesienia pomocy.
Odpowiedzialność moralna
Powinność etyczna wobec siebie to chęć
poznania samego siebie oraz praca nad
własnym rozwojem, dążenie do stawania się
wzorcem osobowym, wypracowanie
sprawności etycznych takich jak:
opanowanie, życzliwość, odwaga, gotowość
niesienia pomocy oraz uznawanych za
cnoty kardynalne: roztropność, męstwo,
umiarkowanie i sprawiedliwość.
Odpowiedzialność moralna
Podsumowując można stwierdzić, że praca nad samym sobą wymaga świadomości moralne (sumienie) oraz sprawności woli.
Odpowiedzialność moralna to najcenniejsze z posiadanych przez człowieka praw, związana z wolnością. Objawia się ciągłym niepokojem, nie poszukuje asekuracji, jest bezwarunkowa i nieskończona, nie można jej człowiekowi odebrać.
(Z. Bauman)
Definicja pielęgniarstwa wg Virginii Henderson (1964)
„Unikatową funkcją pielęgniarki jest asystowanie człowiekowi zdrowemu lub choremu (grupom ludzi) w wykonywaniu tych czynności, znaczących dla utrzymania zdrowia lub jego odzyskania (także dla zapewniania spokojnej śmierci), które mógłby wykonać bez pomocy gdyby miał potrzebną po temu siłę, wolę, wiedzę. Pomoc powinna być świadczona w taki sposób, aby człowiek jak najszybciej mógł się bez niej obejść”
Definicja pielęgniarstwa
Definicja pielęgnowania integruje poznane przez nas zasady. Przedstawione w tym wystąpieniu zasady stanowią podstawę prawidłowych relacji międzyludzkich podczas świadczenia opieki zdrowotnej.
Warunkiem ich stosowania jest ciągła praca pielęgniarki nad własnym rozwojem, szlachetnością charakteru. „Stawanie się pielęgniarką nie jest tylko kwestią nabywania określonych umiejętności technicznych, ale także sprawą poznania przez nią wartości moralnych zawodu, które powinny wpływać na ich intelekt, osobowość i styl życia”
I. Wrońska, J. Mariański.
Bibliografia:
T.L. Bauchamp, J.F. Childress, Zasady etyki medycznej, Książka i Wiedza, Warszawa 1996.
Z. Bauman, Etyka ponowoczesna, PWN, Warszawa 1996.
S.T. Fry, Etyka w praktyce pielęgniarskiej, Wydawnictwo OVO Warszawa 1997.
K. Wojtyła, Elementarz etyczny, TVM, Wrocław 1985.
I. Wrońska, J. Mariański, Etyka w pracy pielęgniarki, Wydawnictwo Czekaj, Lublin 2002.