Przyczyny niedostosowania społecznego
Niektóre formy zachowania się dziecka są skutkiem zarówno określonych bodźców środowiskowych, jak i tego, co się z nim działo w okresie życia płodowego, następnie w momencie narodzin i we wczesnym dzieciństwie. Jan Konopnicki podkreśla, iż w aktualnych czasach nie wystarczy już dawny sposób patrzenia na dziecko tylko w jego obecne lub dawne środowisko. Ważne jest zbieranie i analizowanie wszelkich elementów, które mogą pomóc w ustaleniu ważnych aspektów, wpływających na rózne zachowania dziecka. Warto również dowiedzieć się kiedy zaszły zmiany w tym zachowaniu.
Powyższe uwagi pozwalają na dokonanie głównego podziału przyczyn niedostosowania społecznego. Można tu wyodrębnić1:
Przyczyny biologiczne, wśród których J. Konopnicki wyróżnia czynniki wrodzone, czyli te, które przyczyniają się bądź nawet decydują o formach zachowania się dziecka. Autor podkreśla, iż zagrożenie może wystąpić już w okresie ciąży bądź przy narodzeniu, co powoduje tzw. porodowy uraz mózgu. Takie urazy są niebezpieczne, ponieważ zdarza się, że są one przyczyną problemów związanych z osobowością danej jednostki na całe życie. Może się to objawiać zaburzeniami charakteru, czy też ciężkimi zespołami psychopatycznymi. Po przebytym uszkodzeniu mózgu dużo trudniej jest dostosować się dzieciom do otaczającego je środowiska, na skutek czego popadają z nim w konflikty, co prowadzi do ich podatności na bodźce nerwicotwórcze. Zdarza się, że lżejsze formy zaburzeń mogą samoczynnie się cofnąć, a zwłaszcza w okresie dojrzewania pod wpływem tendencji organizmu do spontanicznej poprawy. Dlatego nie należy oceniać dziecko od razu, trzeba poczekać z osądem do momentu zakończenia jego okresu dojrzewania. Dzieci z wyraźnymi objawami powinny być pod specjalną opieką oraz unikać stresu m. in. w domu, szkole.
Przyczyny środowiskowe (zewnętrzne) Rozwój psychiczny dziecka uwarunkowany jest zadatkami organicznymi i własną działalnością, ale zależy także od środowiska zewnętrznego. Wszystkie te czynniki łączą się ze sobą i są od siebie uzależnione, jednak największe znaczenie przypisuje się środowisku społecznemu, ponieważ to ono odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu psychiki ludzkiej. Nabyte doświadczenia, które tworzą się w toku interakcji dziecka z otoczeniem, stanowią potem podstawę jego społecznej działalności. W ten właśnie sposób rozwija się socjalizacja, czyli „proces kształtowania osobowości dziecka i przystosowania go do życia w zbiorowości, polegający na uczeniu go i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający mu porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach2.” Zewnętrzne przyczyny niedostosowania społecznego mogą występować wszędzie – w rodzinie, szkole, czy środowisku społecznym. Każde z nich może odegrać rolę wychowawczo-pozytywną lub negatywną.
W zależności od zaistniałej sytuacji w jakiej znajduje się dana jednostka dominującym czynnikiem najczęściej jest środowisko rodzinne. To właśnie z tym środowiskiem dziecko nawiązuje pierwsze kontakty. Pierwsze przeżycia stają się dla nich modelem, wzorem dla kolejnych.
Według M. Bąkowskiej „Nikt nie rodzi się jako osoba niedostosowana, wykazująca zaburzenia w zachowaniu, ale żyjąc w określonym środowisku, w warunkach niekorzystnych dla jej prawidłowego rozwoju, taką jednostką się staje. Rodzina, która stanowi dla dziecka pierwsze, a zarazem najważniejsze środowisko wychowawcze, wywierające jakże istotny wpływ na całe jego życie, przy nieprawidłowym funkcjonowaniu doprowadza do powstania zaburzeń w jego zachowaniu.3”
J. Konopnicki w środowisku domowym uwzględnia:
poziom kultury życia rodzinnego oraz jego braki,
atmosferę życia w domu rodzinnym oraz kulturę pożycia rodziców i pozostałych osób w rodzinie,
komunikacja między rodzicami a dzieckiem oraz poczucie bezpieczeństwa, zaspokojenie potrzeb dziecka4.
M. Ziemska podkreśla w swych pracach jak wielkie znaczenie w rozwoju biopsychicznym i psychospołecznym ma środowisko rodzinne. Osobowość rodziców, ich życie emocjonalne, wzajemny stosunek ma ogromny wpływ na kształtowanie osobowości dziecka oraz nawiązywanie wzajemnych, pozytywnych kontaktów, czego wbrew pozorom dziecko również bardzo potrzebuje5.
Zaspokajając podstawowe potrzeby dziecka,dają mu również poczucie bezpieczeństwa. Przekazują także wartości wychowawcze, opiekuńcze i społeczne, które odgrywają istotną rolę w dalszym rozwoju osobowości. Tu wyróżnić można 3 sfery, które odnoszą się do tego rozwoju:
Życia emocjonalnego,
Wolincjonalną,
Życia w aspekcie przesłanek charakterologicznych.
Pozytywne cechy osobowości kształtują się w odpowiednim klimacie i atmosferze w domu rodzinnym. Najlepiej ujmuje to A. Tarnowska: „Atmosfera panująca w domu ma istotne znaczenie dla kształtowania się osobowości małego człowieka i w wielu przypadkach rzutuje ona w decydującym stopniu na całe jego życie.”6
Jeżeli chodzi o jednostki niedostosowane społecznie to wpływ rodziny na ich rozwój biopsychiczny i psychospołeczny jest nieadekwatny do potrzeb dziecka. Najczęściej dorastają w warunkach, nie sprzyjających właściwemu rozwojowi i socjalizacji. Na powstawanie braków w wychowawaniu ma wpływ patologia osobowości rodziców, jednego bądź obojga. W przypadku, kiedy rodzice są osobami skłóconymi ze społeczeństwem, sytuacja dziecka jest wyjątkowo niekorzystna. Wiąże się to z nerwicogenną atmosferą panującą w domu, a co za tym idzie pozbawieniem dziecka opieki, bezpieczeństwa, uznania, poszanowania godności oraz stabilizacji życiowej7.
Dzieci z rodzin, w których występuje problem z alkoholem, doświadczają więcej napięć, lęku, samotności i dezorientacji, co sprzyja tworzeniu się obronnej postawy życiowej. Dziecko z taką postawą żyje w stałym pogotowiu emocjonalnym, koncentruje się na tym, by nie stracić tego, co ma, na pewno z większą trudnością podejmuje ryzyko zmiany i ryzyko rozwoju. Takie zachowania wiążą się z tzw. urazami ostrymi lub rozmytymi. Urazy ostre to pojedyncze lub powtarzające się doświadczenia w postaci bólu, upokorzenia, przemocy. Dzieci stają się ofiarami i świadkami agresji, są przerażenie, martwią się o życie swoje lub najbliższych. To wyzwala w nich postawę buntownika. Natomiast uraz rozmyty występuje, gdy nieodłącznym towarzyszem życia rodzinnego staje się chaos, stan niepokoju. Wszystko zależy od nastroju ojca czy matki. Rodziny borykające się z problemem alkoholowym nie są w stanie spełnić odpowiednio swej funkcji psychohigienicznej i socjalizującej8.
Kolejnym czynnikiem, wpływającym na prawidłowe funkcjonowanie rodziny i spełnianie przez nią określonych zadań jest zmiana w jej strukturze. Rozbicie rodziny przez śmierć, rozwód czy separację jest ogromnym ciosem dla najmłodszych jej członków. Dzieje się tak, ponieważ tylko stałość składu osobowego zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa, pozwala zachować równowagę emocjonalną. Rozłąłka może stać się przyczyną depresji, lęku, zaburzeń zachowania, itp.
W przypadku rozbicia rodziny nakładają się na siebie dwojakiego typu sytuacje traumatyzujące. Pierwsza – poprzedzająca rozwód. Dziecko bierze udział w procesie rozpadu rodziny, przebywa w napietej atmosferze, cierpi z powodu braku naturalnych kontaktów i pozytywnych stosunków między rodzicami. W takiej sytuacji dziecko może biernie uczestniczyć i obserwować rozwijającą się sytuację lub może być w nią wciągnięte przez rodziców i wykorzystywane w ich rozgrywkach względem siebie. Sama więc sytuacja jest bardzo niekorzystna dla jego rozwoju i nie pojmując dokładnie sytuacji w jakiej się znalazło staje się bardziej zdenerwowane, zalęknione, obwinia się za to co się dzieje, czuje się odrzucone. Chcąc rozładować wewnętrzne napięcie może dążyć do różnych form zachowań społecznie nieakceptowanych9.
Druga sytuacja powiązana jest z wychowywaniem w rodzinie niepełnej, gdzie istnieje brak wzoru osobowego matki czy ojca. Istnieją również i takie rodziny, w których rozpad życia wewnętrznego nastąpił bez rozpadu formalnego. Życie w ciągłej niezgodzie, wśród ciągłych konfliktów prowadzi do zaburzeń emocjonalnych. Dzieci wychowywane w takim nastroju mają skłonność do wszczynania konfliktów z otoczeniem. Mogą kształtować się u nich postawy i zachowania z symptomami neurotyczności, ekstrawersji i wzmożonej perseweracji sytuacyjnej10.
Anna Kwak zwraca uwagę na zagrożenia dla rodziny, które niesie współczesna rzeczywistość. Jednym z nich jest migracja zarobkowa jednego z rodziców. „Powroty wymagają zawsze ponownego wejścia w rolę męża i ojca /żony oraz matki/. Stwarzają podłoże dla wielu sytuacji stresowych, których konsekwencją stają się konflikty małżeńskie, trudności w nawiązywaniu kontaktów z dzieckiem.”11 W takim przypadku z uwagi na sposób funkcjonowania rodziny te przypominają rodziny niepełne.
Ze względu na sytuację społeczno – ekonomiczną, praca zarobkowa coraz bardziej pochłania rodziców, a co za tym idzie coraz mniej czasu poświęcają swym dzieciom, które szczególnie w wieku dorastania potrzebują większej kontroli.
Powodem dla którego rodzice, bądź jedno z nich wyjeżdża w sprawach zarobkowych jest nic innego jak problem bezrobocia w Polsce. Pierwszym odczuwalnym jego skutkiem są konsekwencje ekonomiczne dla rodziny, gdzie obniża się standard życia, a w skrajnych wypadkach rodziny stają na skraju nędzy. Bezrobocie przynosi również inne konsekwencje, takie jak:
poczucie niepewności jutra,
wzmożone konflikty,
przyczynia się do powstania różnych perwersyjnych zachowań członków rodziny.
Taka sytuacja trwająca przez dłuższą chwilę może prowadzić nawet do rozbicia rodziny12.
Poziom kultury osobistej i kultury życia rodzinnego odgrywa jedną z najważniejszych ról w wychowaniu społeczno – moralnym i obyczajowym. Kultura języka, zwyczaje i obyczaje w rodzinie, stosunki między domownikami, sąsiadami oraz stosunki społeczne mogą dodatnio wpływać na klimat psychiczny i harmonię życia wewnętrznego rodziny, a zwłaszcza dla danej jednostki13.
Środowisko szkolne, zaraz po rodzinnym odgrywa znaczącą rolę w rozwoju dziecka. K. Pospiszyl uważa szkołę za główny, obok rodziny, czynnik kształtowania osobowości jednostki, bowiem szkoła wprowadza dziecko w rzeczowe stosunki między ludźmi, zapoznaje je z pracą i odpowiedzialnością. Jednakże bywa i tak, że staje się najsłabszym ogniwem, które prowadzi do patologizacji, jest miejscem porażek i niepowodzeń14.
Niepowodzenia szkolne negatywnie wpływaja na rozwój psycho-fizyczny dzieci i młodzieży. Prowadzą do perwersji i niedostosowania społecznego. Uwarunkowane najczęściej są:
psychosomatycznymi zaburzeniami rozwojowymi;
zbyt trudnym programem w ogóle lub w zakresie tych jego partii, którym dziecko nie może sprostać ze względu na określony deficyt rozwojowy;
brakiem odpowiedniej preorientacji zawodowej dla uczniów ostatniej klasy;
trudnościami adaptacyjno – przystosowawczymi do warunków życia i nauki w szkole, a co za tym idzie, trudnościami w kontaktach międzyosobniczych.
W dużej mierze należy zwrócić uwagę na problemy w nauce wynikające z negatywnych czynników środowiskowych lub z niedostatecznie wspieranego rozwoju dziecka we wczesnym okresie jego życia. Najczęsciej z takimi sytuacjami mają do czynienia pracownicy pedagogiczni świetlicy socjoterapeutycznej. Dzieci zaniedbane przez rodziców wykazują braki rozwojowe, psychofizyczne i intelektualne (umysłowe), ukazują niedojrzałość szkolną oraz opóźnienia w rozwoju, w wyniku czego mają trudniejszy start w szkole i kłopoty w nauce.
Podsumowując, można wyróżnić 3 grupy przyczyn niepowodzeń szkolnych:
Przyczyny psychofizyczne, które wynikają z zaburzeń rozwojowych ucznia; a te w sposób dewiacyjny rzutują na jego temperament, cechy charakteru, zainteresowania i ogólny stan zdrowia, stanowią zatem istotną przyczynę zaburzeń w socjalizacji.
Przyczyny dydaktyczne, które wynikają z określonych treści nauczania, organizacji procesu dydaktycznego i sposobu realizacji założeń programowych przez różniących się osobowościowo i pod względem przygotowania zawodowego nauczycieli, od których przede wszystkim zależą wyniki nauczania.
Przyczyny społeczno – środowiskowe – uwzględniające warunki pracy ucznia, nauczyciela, stosunki w układzie: uczeń – uczeń, uczeń – nauczyciel, a także relacje rodzice – szkoła.
Tak więc niepowodzenia szkolne dziecka zależą od wielu powiązanych ze sobą czynników społecznych, psychologicznych, pedagogicznych. W niekorzystnych warunkach stanowią one źródło problemów wychowawczych, a w kosekwencji sprzyjają powstawaniu niedostosowania społecznego młodzieży.
Środowisko społeczne może być miejscem, ośrodkiem wszelkich form aspołecznej działalności nieformalnych grup przestępczych. Zwłaszcza osamotnione i pozbawione opieki rodzicielskiej jednostki są podatne na wpływ takich grup, które potrafią wciągnąć lub przygarnąć – szczególnie dorastającą młodzież. Można tam znaleźć uczniów, którzy doznają ciągłych niepowodzeń szkolnych, bądź mających problemy w życiu rodzinnym, a także i takich, którzy są znudzeni codziennością i chcą stać się poszukiwaczami przygód.
Przestępcza działalność w środowisku społecznym jest szczególnie niebezpieczna dla tej młodzieży, która cieszy się życiem. Dlategoteż często z czystej złośliwości narusza wszelkie formy i normy ładu oraz współżycia społecznego. Młodzi ludzie chętnie przystępują – świadomie bądź nieświadomie - do przestępczej działalności w nieoficjalnych grupach o charakterze aspołecznym. Zjawisko to można zaobserwować szczególnie w większych ośrodkach miejskich, wśród dużych skupisk ludności o zróżnicowanym poziomie życia kulturalnego, moralnego i społecznego15.
O. Lipkowski podkreśla, iż rozmiar niedostosowania jako zjawiska społecznego jest trudny do ustalenia. „Jest on zmienny i zależy od wielu czynników; od warunków ekonomicznych i kulturowych, przejawów innych zjawisk dewiacji społecznej (np. alkoholizmu) itp. Na ocenę społecznego niedostosowania z punktu widzenia jego rozmiaru mają wpływ także stosowane kryteria. Chodzi bowiem o to, czy za społeczne niedostosowanie uznaje się tylko jaskrawe przejawy działania społecznie destrukcyjnego, czy także działanie o mniejszej szkodliwości społecznej.”16
Bez większych problemów można stwierdzić, że niedostosowanie społeczne ma dwa aspekty:
Społeczny, gdzie stosunek jednostki społecznie niedostosowanej do norm społecznych jest zaburzony, zagraża on porządkowi społecznemu;
Indywidualny, gdzie – wewnętrzna – psychiczna sytuacja takiej jednostki jest trudna, także na skutek utrudnionych kontaktów ze środowiskiem; kontakty te mają najczęściej charakter niezgodny z powszechnie przyjętymi normami etyczno moralnymi, społecznymi i innymi.
Bardzo ważne jest, aby dziecko otrzymało pomoc w odpowiednim czasie, co podkreśla O. Lipkowski : „Jeżeli dziecko nie otrzyma pomocy zawczasu, to grozi mu to, że wejdzie do społeczności z bagażem trudnym z niechęcią, nienawiścią, mściwością, agresywne lub bojaźliwe, stroniące od innych, zamykające się w sobie. Nie znajdzie ono pozytywnego kontaktu ze środowiskiem [...]. W porę podana pomocna dłoń uchroni je przed sankcją karną, a społeczeństwo przed koniecznością organizowania i utrzymywania zakładów wychowawczych, poprawczych, a może i psychiatrycznych.”17
J. Konopnicki, Niedostosowanie społeczne, s. 125↩
J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, PWN, s.53↩
M. Bąkowska, Przemoc w rodzinie a zaburzenia zachowania dziecka. „Edukacja”, nr 2, 1998 r.↩
Tamże, s.145.↩
M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973.↩
A. Tarnawska, Skąd tylu młodocianych przestępców?[w:] „Edukacja i dialog”, nr 8, 1999 r.↩
K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, s. 94-96.↩
M. Konopczyński, Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży, MEN 1996, s.41-43.↩
A. Kwak, Niepewność rodziny jako wyznacznik stosunków wewnątrz rodzinnych, [w:] Rodzina jako system interakcji, Lublin 1988, s.175-180.↩
A. Makowski, Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, s.32↩
Tamże, s.180-183↩
Tamże, s. 180-183.↩
Tamże, s. 33.↩
Tamże, s. 103-104.↩
Tamże, s. 33-36↩
O.Lipkowski, Pedagogika specjalna, 1977, s. 107.↩
Tamże, s. 5.↩