RODZINA PRZYCZYNĄ NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO DZIECKA

     W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele określeń ( wykolejenie, nieprzystosowanie społeczne, niedostosowanie społeczne,....) i definicji niedostosowania społecznego, przyjmowanych przez autorów w zależności od ich potrzeb badawczych. Jeden z polskich kryminologów B. Hołyst uważa, że " nieprzystosowanymi społecznie są dzieci i młodzież, których zachowanie nacechowane jest całym zespołem objawów świadczących o nieprzestrzeganiu przez nie pewnych podstawowych zasad postępowania, norm społecznie obowiązujących dzieci i młodzież w tym wieku, przy czym za-chowania takie nie mają charakteru sporadycznego, ale są względnie trwałe i powtarzające się wielokrotnie"
     Podobną definicją posługuje się D. Wójcik wskazując na fakt, ze objawami tak pojmowanego nieprzystosowania społecznego są określone grupy zachowań np. systematyczne wagary, wałęsanie się bez kontroli po ulicach, ucieczki z domu, przebywanie w otoczeniu zdemoralizowanych kolegów, wandalizm, zachowania agresywne, dokonywanie kradzieży, wczesne rozpoczynanie współżycia seksualnego. Najczęściej niedostosowaniem społecznym określa się formy agresywnego zachowania oraz inne przejawy przeciwstawiania się wymogom środowiska. Rzadziej tym mianem określane są formy pasywne, postawy zahamowania , zniechęcenie, tendencje izolacji od grup społecznych. W konsekwencji O. Lipowski za niedostosowanie społeczne uważa "zaburzenia charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, wyrażające się wzmożonymi, długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i realizacji zadań życiowych danej jednostki "
     Pomimo stosowania różnej terminologii oraz istnienia wielu definicji łatwo zauważyć, iż istotnymi elementami niedostosowania społecznego są : środowisko społeczne (jego unormowania ), człowiek wraz ze swym bogatym wnętrzem oraz relacje zachodzące pomiędzy tymi składnikami.
     Badacze literatury przedmiotu wyróżniają dwie podstawowe grupy przyczyn niedostosowania społecznego .Pierwsza grupa przyczyn określa wpływ czynników biologicznych na niedostosowanie społeczne, druga zaś grupa społeczne uwarunkowania niedostosowania społecznego. W ramach czynników biologicznych wpływających na niedostosowanie społeczne wyróżnia się czynniki genetyczne, czyli zestaw genów przekazywanych przez rodziców w momencie poczęcia dziecka. Poglądy autorów na temat udziału czynników genetycznych w etiologii zaburzeń są podzielone. Niektórzy uważają, że powodują one np. upośledzenie umysłowe lub fizyczne dziecka, mogą stanowić podłoże nieprawidłowego rozwoju osobowości. Inni natomiast podkreślają fakt, iż nie ma pewności co do dziedziczenia cech predysponujących do zachowań dewiacyjnych. Prawdopodobieństwo wystąpienia choroby psychicznej w przypadku np. schizofrenii obojga rodziców nie sięga 70 %. Podobnie nieprzekonywujące są wyniki badań dotyczące tzw. chromosomu zbrodni, czyli dodatkowego chromosomu Y.
     Do czynników biologicznych zalicza się także czynniki paragenetyczne, które działają w okresie rozwoju zarodka i płodu. Są to: skutki chorób, urazów fizycznych, niedoborów w odżywianiu dziecka, zaburzeń hormonalnych, itp. Działanie tej grupy czynników jest ściśle związane ze zdrowiem matki (choroby przebyte w czasie ciąży , choroby przewlekłe np. cukrzyca, itp.) i higieną życia matki (sposób odżywiania, spożywanie alkoholu, palenie papierosów, itp.). Konsekwencją działania czynników paragenetycznych bywa często uszkodzenie układu nerwowego , co w następstwie wpływa na możliwości psychofizyczne dziecka po urodzeniu.
     Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć o urazach okołoporodowych i ich wpływie na osobowość jednostki. Prawie wszystkie tego typu urazy powodują bowiem poważne konsekwencje. W skrajnych przypadkach są to charakteropatie. W lżejszych przypadkach może wystąpić np. infantylizm psychiczny lub zniekształcony i nieharmonijny rozwój systemu nerwowego uzewnętrzniający się np. w nadpobudliwości, depresyjności, autyzmie, epilepsji itp.
      Innego typu grupę czynników biologicznych stanowią anomalie endokrynologiczne. Poziom wydzielania hormonów przez gruczoły nadnercza, tarczycę, trzustkę, wpływa na równowagę organizmu, a tym samym na zachowanie. W diagnozie przyczyn niedostosowania społecznego czynniki biologiczne są dość istotne, nie mogą być pominięte. W każdym przypadku należy do nich dotrzeć, a uzyskane informacje wykorzystać w celu opracowania optymalnego i skutecznego programu pomocy dziecku. Do grupy społecznych (socjologicznych ) przyczyn niedostosowania społecznego zalicza się: szkołę ( błędy wychowawcze szkoły ), grupy rówieśnicze, czynniki makrospołeczne, dom rodzinny.
     Z uwagi na przedmiotową treść niniejszej publikacji oraz szczególne miejsce rodziny w życiu każdego człowieka, ograniczę się do omówienia przyczyn niedostosowania społecznego dziecka tkwiących w jej wadliwym funkcjonowaniu. Rodzina stanowi pierwsze środowisko wychowawcze człowieka, jest gwarantem życia, jego sensu i miłości, a wszystko co się w niej dzieje ma wpływ na życie jej członków. Do czynników oddziaływujących na rozwój dziecka, a związanych z funkcjonowaniem w rodzinie, należą takie kategorie przyczyn jak :

• zewnętrzne – warunki materialne, mieszkaniowe, zawód i pozycja społeczna rodziców, ich wykształcenie ;

• wewnętrzne – postawy rodzicielskie, więź emocjonalna pomiędzy członkami rodziny.

     Do bardziej szczegółowych można zaliczyć:

• konflikty w rodzinie /rozwody/,

• wychowanie dziecka przez jedno z rodziców / rodzina niepełna/,

• słaba więź emocjonalna między małżonkami oraz między rodzicami a dziećmi,

• brak czasu na pogłębianie kontaktu w rodzinie,

• alkoholizowanie się rodziców / lub jednego z nich /,

• narkotyzowanie się rodziców ,

• dewiacje seksualne,

• trójkąty małżeńskie,

• spadek autorytetu rodziców,

• praca zawodowa matek,

• choroby rodziców lub ich nieobecność w wychowaniu dzieci,

• błędne zachowania rodzicielskie,

     Rodzina dzięki stałości swego środowiska, daje dziecku oparcie, poczucie bezpieczeństwa. Stabilność ta stanowi bardzo ważny czynnik równowagi emocjonalnej i zdrowia psychicznego dziecka. Toteż nieprawidłowości struktury rodziny /śmierć jednego z rodziców, rozwód czy separacja / są wymieniane jako cecha środowisk rodzinnych o zaburzonym procesie uspołeczniania. Śmierć któregoś z rodziców , czy odejście nie zawsze musi prowadzić do zakłóceń w dalszym rozwoju dziecka. Osoba przebywająca z dziećmi może stwarzać warunki wychowawcze kompensujące skutki nieobecności drugiego z rodziców. Natomiast, gdy rozbicie rodziny następuje wskutek konfliktów między rodzicami, warunki wychowawcze ulegają zmianie. W rodzinach skłóconych częste awantury, ostre, ordynarne zwroty, które to bywają niemal stałymi formami wzajemnego odnoszenia się do siebie domowników, dziecko przyjmuje jako swoje, stosuje je w kontaktach z rodzeństwem, często z rodzicami, przenosi je na teren szkoły, arogancko zachowuje się wobec dorosłych, jest agresywne w kontaktach rówieśniczych, uczy się likwidować problemy pięścią. W tym wypadku agresywność nie jest formą frustracji, lecz wyuczoną formą zachowania, przejętą od dorosłego ze swego otoczenia. Jeśli atmosfera skłóconego środowiska rodzinnego jest nerwicogenna, dziecko wychowując się w niej, staje się nerwowe, nadpobudliwe, nadruchliwe (podobnie jak jego rodzice), nie umie zapanować nad emocjami, podporządkować się przyjętym zasadom współżycia, dyscyplinie .
     Jeszcze drastyczniejszych, negatywnych wzorów postępowania dostarcza rodzina, której członkowie popełniają przestępstwa. Zależność między wykolejeniem się nieletnich a przestępczością mającą miejsce w ich rodzinach występuje często w istotnym stopniu . Tutaj sami rodzice swoimi czynami i postawą dostarczają wzorów aspołecznego zachowania. W rodzinach tych wpajane zasady i przekazywane wartości są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Zdarza się, że w rodzinach przestępczych uczucia rodzinne są żywe, więź emocjonalna zachowana i wtedy tym bardziej istniejące normy i wzory postępowania rodziców mają szansę przyjęcia przez dziecko i utrwalenia się.
     Niepokojący jest także fakt wzrastającego w naszym kraju bezrobocia. Rodzice, którzy nie mogą znaleźć zatrudnienia, często ulegają psychicznemu załamaniu i nie potrafią odpowiednio wykształcić – zwłaszcza u własnych dzieci – szacunku do pracy. Nie reprezentują właściwego autorytetu, a więc nie są w stanie przekazać, że praca wychowuje, daje szansę samorealizacji i uczy współodpowiedzialności oraz jest niezbędnym środkiem do utrzymania rodziny. Brak środków finansowych w rodzinie jest częstą przyczyną nieporozumień, konfliktów i napięć między rodzicami. Bieda w domu a w mass mediach pojawiająca się coraz częściej zachęcająca, zachwalająca i agresywna reklama dóbr konsumpcyjnych stwarza sytuacje, w których młody człowiek pragnie żyć "całą piersią" posiadając wszystko za wszelką cenę, możliwie szybko i najtańszym kosztem.
     Wśród czynników wpływających na dezorganizację życia rodzinnego i w konsekwencji na zaburzenia rozwoju wychowujących się w tych rodzinach dzieci, jest nadużywanie alkoholu. Atmosfera środowiska alkoholowego jest wybitnie nerwicogenna, związane z nią nieporozumienia i awantury, pozbawiają dziecko poczucia bezpieczeństwa; dziecko staje się lękliwe, milknie. Osobowość dzieci alkoholików bywa określana jako bierno – agresywna. Mają one poważne trudności w precyzowaniu własnych dążeń i nie potrafią opanować uczucia złości wywołanego trudnościami życiowymi. Nadużywanie alkoholu wpływa również na obniżenie się poziomu materialnego rodziny, a także co istotne, jej poziomu kulturalnego. W takich rodzinach nie przekazuje się dzieciom właściwego postępowania, a samo dziecko nie potrafi dokonać właściwego wyboru .
     Rodzice głównie ojcowie nadużywający alkohol, nie dbają o dom, nie interesują się wychowaniem dzieci, często nie łożą na ich utrzymanie. Nie tylko dostarczają dziecku wzorów picia alkoholu, ale również uczą je lekceważenia pracy, zaniedbywania obowiązków, niewłaściwego stosunku do ludzi, reagowania agresją, itp.
     Uświadomić sobie należy, że alkoholizm wchodzi w związek z prostytucją, bądź ułatwia wejście rodziców na drogę przestępczą, co zwiększa ryzyko niedostosowania społecznego dzieci. Adam Strzembosz wykazał, że z tych środowisk przede wszystkim rekrutują się nieletni przestępcy.
     Nadmierne spożywanie alkoholu w rodzinie należy rozpatrywać w dwóch aspektach. Po pierwsze, jako kształtowanie postaw wobec alkoholu u dzieci i młodzieży, jak i dostarczanie im wzoru zachowań. Drugi aspekt określa wpływy nadużywania alkoholu przez rodziców na warunki wychowania i atmosferę moralną w rodzinie. Alkoholizowanie się rodziców nie tylko pogarsza warunki materialne, ale powoduje konflikty pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny oraz zaburza stosunki uczuciowe między nimi.
     Kolejnym niepokojącym zjawiskiem w środowisku rodzinnym jest brak opieki i kontroli ze strony rodziców. Istotnym elementem opieki domowej jest zagadnienie czasu, jaki rodzice poświęcają swoim dzieciom. Wysuwa się tu problem pracy zarobkowej matek. Problemu tego nie można traktować jednoznacznie. Matka, która pomimo pracy znajduje czas dla swojego dziecka, a jej kariera nie jest zdobywana kosztem najmłodszych domowników, może podnieść swój autorytet w oczach dziecka i być dodatkową płaszczyzną porozumienia, a więź uczuciowa ma szansę się umocnić. Gorzej, gdy dzieci pozostawione są same, nie kontrolowane, bez wpływu wychowawczego, poddane są nieprzewidzianym wpływom ulicy i przypadkowych towarzyszy zabaw. Wpływa to często na dezorganizację ich trybu życia i może przyczynić się do powstania pewnych objawów niedostosowania społecznego
     Patologicznym czynnikiem związanym z postawą rodziców, a odgrywającym istotną rolę w etiologii niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży, jest przemoc w rodzinie. Przestępstwa przeciwko rodzinie należą do jednych z najczęściej popełnianych. Z badań opublikowanych przez A. Ratajczaka wynika, że liczba skazanych za przestęp-stwa przeciwko rodzinie wyniosła 12 – 15 % wszystkich wyroków. Najczęściej ofiarami różnych form przemocy padają dzieci, osoby okresowo lub trwale niedołężne oraz kobiety. Złe traktowanie dzieci obejmuje zjawiska związane z zaniedbywaniem dzieci, fizycznym i moralnym znęcaniem się nad nimi oraz popełnianymi w stosunku do dzieci nadużyciami seksualnymi. Większość szkód fizycznych, jakich dziecko doznaje w wyniku złego traktowania powodujących nierzadko nieodwracalne skutki, powstaje niejako przypadkowo, w czasie stosowania normalnych zdawałoby się praktyk wychowawczych wymierzania kary. Znamienną cechą działań dyscyplinujących, jest ich brutalność, wulgarność i poniżanie, co świadczy o niewydolności wychowawczej tych środowisk.
     Zdezorganizowane, o zaburzonej harmonii wewnętrznej domy rodzinne często nie są w stanie zapewnić dziecku stałej, ciągłej opieki. Bywa ono przejściowo – na dłuższe lub krótsze okresy – "podrzucane" dziadkom lub innym członkom rodziny. Zmiany środowisk wychowawczych niosą za sobą zmiany wpływów, metod wychowawczych w stosunku do dziecka i wpływać może to na niedostosowanie społeczne .
     O układach stosunków między rodzicami a dziećmi w dużej mierze decydują postawy rodzicielskie – to w jakim stopniu zaspokajają one potrzeby miłości, akceptacji, solidarności i łączności. Dziecko musi się czuć w rodzinie kochane i akceptowane. Jako wskaźniki akceptacji wymieniane są: poczucie, że dziecko jest pożądane, że darzy się je zaufaniem. Rodzice akceptują je takim jakie ono jest, biorą udział w jego zajęciach, interesują się postępami szkolnymi, jego planami i ambicjami, pomagają w przezwyciężaniu trudności. Okazują mu swoje uznanie, układają wspólne plany, stawiają wymagania stosownie do jego możliwości. Natomiast gdy dziecko jest odrzucane, nie akceptowane znamionują to wskaźniki: rodzice nie mają dla niego czasu, nie interesują się jego problemami, nie udzielają rady ani zachęty, nie dbają o zdrowie, ubiór, naukę, krytykują dziecko, stosują system surowej kontroli, dotkliwe kary, nie ufają mu, są podejrzliwi. Czasem z postawą odrzucenia dziecka łączy się zaniedbywanie go wyrażające się brakiem zainteresowania do tego stopnia, że dziecko jest pozbawione zupełnej kontroli, pozostawione samo sobie. Ta nadmierna swoboda, występująca łącznie z brakiem prawdziwej więzi emocjonalnej z rodziną powoduje, że dziecko zaczyna szukać oparcia uczuciowego poza domem, poddając się przy tym niejednokrotnie wpływom zdemoralizowanych grup dziecięcych lub młodzieżowych.
     U dzieci niechcianych, niezaspokojona potrzeba miłości rodzi frustrację, narastające poczucie krzywdy, wyzwala bunt, który przejawia się niejednokrotnie na zewnątrz kradzieżami. W sytuacjach ostrych konfliktów bywa swoistą formą "odwetu", za brak zainteresowania ze strony dorosłych, chęcią zwrócenia na siebie uwagi
     Inną postawą nieprawidłową jest postawa nadopiekuńcza, kiedy rodzice wyręczają dziecko, usuwają wszelkie przeszkody, nie wymagają wysiłku od dziecka. Takie dziecko nie potrafi zmusić się do wysiłku, cofa się przed trudnościami, za nic nie czuje się odpowiedzialne.
     Poważnym zagrożeniem jest także postawa relatywistyczna do norm etycznych (moralnych) – zredukowanie godności osoby ludzkiej do sfery popędowej z propagowaniem wolnej miłości, wolnymi związkami partnerskimi, zabijanie poczętego życia .
     M. Ziemska określa postawę rodzicielską jako " charakter emocjonalnego stosunku rodziców do dziecka" i wyróżnia takie postawy, które nie sprzyjają wychowaniu:

• unikanie dziecka, czyli obojętność uczuciowa wobec niego,

• odtrącanie dziecka, czyli traktowanie go jako ciężaru,

• nadmierne wymagania w stosunku do dziecka, aby dorównało ono ideałowi zakładanemu przez rodziców,

• nadmierna ochrona, czyli bezkrytyczne podejście do dziecka, traktowanie go jako wzoru doskonałości i pobłażania jego zachciankom .

Z. Skorny wymienia szereg czynników, które mają znaczący wpływ na przebieg socjalizacji. Zdaniem tego autora są to:

• sytuacje urazowe np. ciężka choroba, śmierć jednego z członków rodziny, konflikt między domownikami, niespodziewane odejście z domu jednego z rodziców;

• stosowane metody wychowawcze – niekorzystna jest nadmierna surowość, jak i przesadna opieka i troskliwość;

• struktura rodziny – socjalizacja zależy od tego, czy dziecko posiada dwoje rodziców, od ich wieku, zawodu, pozycji społecznej;

• atmosfera współżycia – może być atmosfera wzajemnej życzliwości, współpracy, współdziałania, ale taż obojętność, niechęć i wrogość .

Najczęściej również wymienia się następujące typy matek odgrywających patogenną rolę w rozwoju dziecka:

• matka agresywna,

• matka nadmiernie skrupulatna i lękliwa,

• matka, dla której dziecko jest środkiem kompensacji nie spełnionych marzeń, pragnień i zawiedzonych nadziei życiowych.

Wśród typów ojców, którym przypisuje się najsilniej zaznaczoną rolę patogenną wymienia się najczęściej:

• ojca "nieobecnego" (dominująca rola matki,

• ojca rygorystycznego i surowego (nadmierne wymagania),

• ojca groźnego (wrogość i nienawiść do własnych dzieci).

      Nie powinno się przy tym zapomnieć, że określone właściwości rodziców nabierają odmiennego zabarwienia w zależności od indywidualnych właściwości dziecka, które również mogą wpłynąć na środowiska rodzinne .
     Podsumowując tę część rozważań dotyczących wpływu czynników środowiska rodzinnego na rozwój społeczny dziecka należy zaznaczyć, że czynników tych nie można traktować w izolacji od siebie, lecz we wzajemnym współdziałaniu i związku. Od całokształtu sytuacji bowiem zależeć będzie, czy dany czynnik odegra ujemną rolę czy nie. To samo środowisko rodzinne może wywierać odmienny wpływ na różne dzieci tej samej rodziny.
     Większość dzieci wykazuje w pewnych okresach objawy nieprzystosowania społecznego i zaburzenia związane z życiowymi napięciami. Są one normalnymi czynnikami ich rozwoju. Jednak są dzieci, które nie potrafią normalnie żyć wśród ludzi. Czują się niechciane, niepotrzebne, niekochane.. Czują, że nie należą do nikogo, chociaż rodzice żyją. Często dzieci te nastręczają wiele poważnych problemów i kłopotów wokół siebie, w szkole, w domu i własnym środowisku. Im mniej dziecko czuje się szczęśliwe, tym więcej z nim problemów.
     Dziecko nieszczęśliwe i nieprzystosowane społecznie to bez wątpienia wychowawcza porażka rodziny, szkoły i społeczeństwa. Psychiczne sieroctwo to temat wstydliwy, pomniejszany, często pomijany i spłycany. Najprościej obarczyć winą dziecko, jego wrodzone cechy i rzekomo trudny charakter. Łatwo też jako winowajcę wskazać szkołę, kolegów i otoczenie, by usprawiedliwić głównego winowajcę i sprawcę nieszczęścia dziecka, czyli rodzinę.
     Wydaje się, że trzeba przyznać rację tym, którzy twierdzą, iż zdrowe społecznie jednostki wyrastają przede wszystkim w tych rodzinach, gdzie panuje szczęśliwe pożycie rodziców i wykluczona jest patologia społeczna. Niezbędne jest zatem planowanie, a następnie organizowanie pomocy wspierającej rozwój dziecka w rodzinie problemowej. W okresie transformacji doskonalenie aktualnego stanu prawnego i socjalnego zabezpieczenia opiekuńczego rodzin jest warunkiem niezbędnym. Im trudniejsze warunki są w danej rodzinie, tym większy powinien być stopień jej wspomagania.
     Aby rodzice mogli właściwie wychowywać swe potomstwo muszą posiadać minimum wiedzy pedagogicznej niezbędnej do spełnienia tej niełatwej funkcji. Powinni też mieć więcej czasu na szczere rozmowy, okazywanie ciepła i miłości. Ale sama miłość nie wystarczy. Dziecko musi wiedzieć i czuć, że jest kochane. Dobrze jest rozmawiać z dzieckiem. Rozmawiać to nie znaczy straszyć czy truć. Trzeba być przygotowanym na wyjaśnienie wszelkich wątpliwości . Nie unikać trudnych pytań. Warto zachować maksymalną otwartość i szczerość w rozmowie tak, żeby dziecko wiedziało, że traktujemy je poważnie, że jest partnerem w rozmowie, że nie chcemy demonstrować swojej przewagi, tylko dostarczyć wiedzy. Mówienie to połowa sukcesu. Rodzic musi także umieć słuchać i wiedzieć, kiedy dziecko tego potrzebuje. Kiedy mówi o ważnych dla siebie rzeczach trzeba starać się przyjąć perspektywę widzenia świata dziecka, a nie pouczać. Celem jest przecież zrozumienie go. Młodzież chce, aby poważnie ją traktować i chciałaby widzieć w rodzicach powiernika swych małych i dużych spraw. Powielanie dawnych wzorów wychowawczych, które sprawdzały się kiedyś nie przystaje do temperamentu dzisiejszej młodzieży.

Bożena Kudrelek, Nauczyciel Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Szczytnie
Szczytno

http://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU5231

Rok: II Pedagogika Resocjalizacyjna
Przyczyny Niedostosowania Społecznego
Współczesne życie charakteryzuje się intensywnym postępem we wszystkich przejawach cywilizacji i kultury, szybkim tempem wydarzeń politycznych, społecznych i gospodarczych, stwarza warunki, w których coraz dotkliwiej odczuwa się obecność negatywnych zjawisk społecznych, do których niewątpliwie można zaliczyć niedostosowanie społeczne.
Problem niedostosowania społecznego pasjonuje dzisiaj wielu ludzi, a szczególnie pedagogów, psychologów, socjologów, prawników i psychiatrów. Z punktu widzenia społecznego i pedagogicznego jest to problem ogromnej wagi. Niema pełnego rozeznania, co do liczby dzieci niedostosowanych społecznie w danym środowisku czy kraju. Jako zjawisko społeczne niedostosowanie prowadzi do wykolejenia wychowawczego i przestępstwa.
Pojecie „niedostosowanie społeczne” nie jest określane w sposób jednoznaczny. W wyniku istnienia odmiennych stanowisk dotyczących etiologii, manifestacji i motywacji społecznego niedostosowania jest ono różnie definiowane i rozumiane, a próby w kierunku ujednolicenia i sprecyzowania tego pojęcia nie dały pozytywnych rezultatów.
Wspólnym elementem różnorakich definicji niedostosowania społecznego jest ich odnoszenie się do zachowań ludzi, które pozostają w jaskrawej sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami i oczekiwaniami społecznymi. A więc należy rozumieć, że są to wszelkie negatywne lub nieadekwatne reakcje jednostek na wymogi i zakazy zawarte w przypisanych im rolach społecznych. Są to zachowania podważające funkcjonalność każdego układu społecznego, powodujące jego dezorganizację lub bezpośrednio zagrażające społecznie uznawanym wartościom, takim jak rozwój i autonomia ich członków.
Termin niedostosowanie jest najczęściej używany przez pedagogów oraz w piśmiennictwie naukowym z zakresu psychologii, socjologii, psychiatrii i kryminologii.
Każda z tych dyscyplin stosuje własną interpretację tego pojęcia. Jedne, mając charakter socjologiczny, podkreślają niezgodność zachowania nieletniego z normami życia społecznego, inne zaś o charakterze psychologicznym, kładą nacisk na zaburzenia życia uczuciowego i mechanizmów psychicznych, kierujących zachowaniem jednostki, powodując jej konflikt z otoczeniem.
Ja w swojej pracy chciałabym zająć się przyczynami społecznego niedostosowania dzieci i młodzieży.
Aby pomóc dziecku niedostosowanemu społecznie, należy poznać jego trudności, które spotkały go w życiu oraz te, które sprawia ono swoim najbliższym, a także odkryć motywację i przyczyny takiego, a nie innego postępowania.
Badania nad przyczynami niedostosowania społecznego prowadzi wielu naukowców. I tak na przykład Jan Konopnicki wyróżnia trzy zasadnicze rodzaje przyczyn niedostosowania społecznego z wieloma podrodzajami:
1. Przyczyny środowiskowe — domowe:
— warunki kulturalne domu i braki w tej dziedzinie,
— atmosfera domowa i stosunek rodziców do siebie,
— stosunki między dzieckiem a jego rodzicami i jego „ogólne poczucie bezpieczeństwa”.
2. Przyczyny środowiskowe — szkolne:
— stosunek nauczyciela do dziecka i dziecka do nauczyciela,
— stosunki dziecka z innymi dziećmi,
— opóźnienia w nauce szkolnej (niepowodzenia w nauce).
3. Przyczyny środowiska wrodzonego:
— życie płodowe dziecka,
— sam moment narodzin dziecka.
Polscy kryminolodzy są zwolennikami kierunku „wieloczynnikowej etiologii przestępczości”. Przedstawiciele tego kierunku prezentują pogląd, że przyczyn przestępczości należy dopatrywać się w syndromie ujemnych czynników, które dopiero w łącznym działaniu mogą doprowadzić konkretną jednostkę do popełnienia czynu przestępczego. Są to czynniki natury zarówno socjologicznej, jak i osobowościowej. Rozwój osobowości człowieka uzależniony jest od wielu czynników, a zwłaszcza od wrodzonych zadatków autonomiczno - fizjologicznych, własnej działalności oraz wpływów środowiska i oddziaływań wychowawczych. Chcąc, zatem dotrzeć do rzeczywistych źródeł przestępczości, należy uwzględnić zaburzenia występujące we wszystkich czynnikach, ich wzajemne powiązania i różne stopnie nasilenia.
Przyczyn niedostosowania społecznego jest wiele, ale na ogół jedna jest tą dominującą (stąd pochodzi jej nazwa - dominująca), a pozostałe nazywane są wtórnymi.
Generalnie niedostosowanie społeczne jednostki uzależnione jest od występowania czynników, które możemy podzielić na dwie zasadnicze grupy:
1. Czynniki biopsychiczne, są to przede wszystkim uszkodzenia lub schorzenia centralnego układu nerwowego, a także zaburzenia endokrynologiczne, powodujące dewiacje osobowościowe i stąd wynikające trudności w dostosowaniu się do społecznych warunków.
2. Druga grupa czynników tkwi w środowisku społecznym, które jest pod jakimś względem wypaczone i przez negatywnie oddziałuje na kontakty społeczne, aktywność i harmonię życia wewnętrznego jednostki. Do tych uwarunkowań niedostosowania społecznego zalicza się nie tylko negatywne wpływy rodziny, szkoły i grup rówieśniczych, ale także czynniki makrospołeczne np. ekonomiczno-gospodarcze, oddziaływanie środków masowego przekazu.
W pierwszej kolejności chciałbym zająć się wpływami środowiska, które decydują o zachowaniu się jednostki.
Przyczyny trudności przystosowawczych tkwią najczęściej w środowisku, które jest pod jakimś względem wypaczone. W środowisku, które nie zaspokaja podstawowych potrzeb dziecka, stawia zbyt wysokie wymagania w stosunku do jego możliwości rozwojowych, dostarcza negatywnych wzorców postępowania.
Środowisko, w którym dziecko żyje, niewątpliwie odbija się na jego zachowaniu, ale nie znaczy to, że zawsze odbija się jako całość. Dlatego możemy wyróżnić kilka rodzajów środowisk dziecięcych, z których każde inaczej może wpływać na dziecko:
— Środowisko dziecka przed jego urodzeniem się, czyli życie płodowe i sam moment narodzin,
— Środowisko domowe,
— Środowisko szkolne,
— Środowisko rówieśnicze.
Z kolei w każdym z nich możemy wyróżnić kilka podrozdziałów, i tak w środowisku domowym wymagają uwzględnienia:
— warunki kulturalne domu i braki w tej dziedzinie,
— atmosfera domowa i stosunek rodziców do siebie, awantury, ewentualny alkoholizm i inne,
— stosunki panujące między dzieckiem a rodzicami i jego ogólne poczucie bezpieczeństwa.
Przyczyny wrodzone.
Bardzo ważną kwestią jest fakt, że wpływ czynników zewnętrznych na dziecko nie musi się zaczynać dopiero po jego urodzeniu. To z czym dziecko przychodzi na świat, wcale nie musi mieć charakteru dziedzicznego. Formalnie rzecz biorąc, przesuwa się działanie szkodliwych, ale nie tylko, bodźców na dziecko już na okres życia płodowego i wyróżnia się w tym życiu różne podokresy: pierwsze trzy miesiące, ostatnia faza przed urodzeniem i sam moment narodzin.
Zainteresowanie tzw. czynnikami dziedzicznymi obecnie gwałtownie maleje, po pierwsze, dlatego, że bardzo je trudno na pewno ustalić i oddzielić od wrodzonych, ale nie dziedzicznych, a po drugie hołduje się dziś przekonanie, że człowiek otrzymuje w swych genach nie gotowe cechy, ale skłonności czy też dyspozycje. Należy zdać sobie sprawę, że dyspozycje te mogą się rozwinąć pod wpływem działania czynników środowiskowych, ale mogą się także nie ujawnić, jeśli nie zaistnieją dogodne dla nich okoliczności. Śmiało możemy powiedzieć, że wszystko, z czym dziecko przychodzi na świat, a co w jakiś sposób determinuje późniejsze jego zachowanie się, nazywamy czynnikami lub też przyczynami wrodzonymi.
Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka. Ma ono niewątpliwie największy wpływ na rozwój cech moralno - społecznych dziecka. Zaspokaja potrzeby materialne, daje poczucie bezpieczeństwa, otacza je troską i uczuciem. Tu nawiązuje ono pierwsze kontakty z innymi ludźmi i zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny współżycia społecznego. Stają się one podwaliną i zaczątkiem rozwoju społecznego małego człowieka, rzutując nieraz w decydujący sposób na całe jego przyszłe życie.
Decydujący wpływ na zachowanie się dziecka ma atmosfera domu rodzinnego. W rodzinie zdezintegrowanej i zdemoralizowanej jej członkowie wpływają negatywnie na dziecko. W otoczeniu konfliktowym, patologicznym, dewiacyjnym, gdzie brak właściwych zachowań rodzicielskich, tworzą się identyczne zachowania u dzieci. Wiąże się to z tym, iż dziecko jest doskonałym obserwatorem, dlatego dzieci najczęściej od rodziców uczą się kłamstw, intryg, drobnych i większych złośliwości, niechęci, wrogości i łamania zasad kulturalnego współżycia.
Do czynników, które zdecydowanie ujemnie oddziałują na każde dziecko, zalicza się alkoholizm jednego lub obojga rodziców, wynikające z tego ostre konflikty między rodzicami oraz niski poziom intelektualny i moralny rodziny (tzw. środowisko mętów społecznych). Badania dowodzą, że większość dzieci niedostosowanych społecznie wywodzi się właśnie z rodzin, w których rodzice są ludźmi wykolejonymi. Wśród czynników wpływających na dezorganizację życia rodzinnego i w konsekwencji na zaburzenie rozwoju dzieci, na jednym z pierwszych miejsc wymieniane jest nadużywanie alkoholu. Atmosfera środowiska alkoholowego jest wybitnie nerwicogenna, związane z nią nieporozumienia i awantury naruszają równowagę domowników, zwłaszcza dzieci. Liczni są zwolennicy poglądu, iż na kształtowanie się stosunku chłopca do alkoholu decydujący wpływ ma przykład ojca. Chłopiec w ojcu widzi wzór siły i męstwa i sam pije za jego przykładem. Dziecko będące świadkiem konfliktów między rodzicami reaguje różnymi niewłaściwymi formami zachowania się, w widoczny sposób pogarsza się jego zachowanie. Częste awantury, ostre, ordynarne zwroty, które bywają niemal stałymi formami wzajemnego obcowania domowników, dziecko przyjmuje jako swoje, stosuje je w kontaktach z rodzeństwem, często z rodzicami. Zdarza się również, że dziecko przenosi je na teren szkoły i arogancko zachowuje się wobec nauczycieli, jest agresywne w kontaktach rówieśniczych, uczy się likwidować problemy pięścią.
Szczególnie drastycznych przykładów szkodliwych wpływów istniejących konfliktów między rodzicami na psychikę dziecka dostarczają sytuacje rozwodowe. Dziecko bywa w nich przedmiotem rozgrywek miedzy rodzicami. Nierzadko zdarza się tak, że jedno z rodziców zmienia nakazy i zakazy „na złość” lub „na przekór” drugiemu. Osłabia to samodzielność dziecka, wytwarza niechętny stosunek do rodziców. Rozgrywki między ojcem a matką mogą wytworzyć u dziecka poczucie niższej wartości, zawiści i zazdrości.
Nie tylko wyraźne rozbicie rodziny, ale i nieprawidłowości struktury małżeństwa bywają przyczyną wielu zaburzeń zachowania dzieci, wywołują, utrwalają i usztywniają niekiedy patologiczne cechy ich osobowości. Często rodzice pragną zaspokoić własne ambicje, stawiając dziecku surowe wymagania, nieprzystosowane do jego możliwości rozwojowych i zainteresowań. Stawianie takich wymagań, którym z reguły dziecko nie może sprostać, powoduje u niego niechęć do domu rodzicielskiego i rodziców, sprzyja rozwojowi tendencji do kłamstwa.
Inną przyczyną niedostosowania może stanowić brak dostatecznej opieki ze strony rodziców. Rodzice nie mają czasu dla dziecka, nie interesują się jego problemami, nie udzielają rady ani zachęty. Nie dbają o zdrowie, ubiór i naukę swego dziecka. Postawa taka wpływa na to, że dziecko jest pozbawione zupełnie kontroli, pozostawione same sobie. Ta, z kolei nadmierna, swoboda występująca łącznie z brakiem prawdziwej więzi emocjonalnej z rodziną powoduje, że dziecko zaczyna szukać sobie oparcia uczuciowego poza domem, poddając się przy tym niejednokrotnie wpływom zdemoralizowanych grup dziecięcych czy młodzieżowych. Wpływa to często na dezorganizację jego trybu życia i może przyczynić się do powstawania pewnych objawów niedostosowania społecznego.
Podsumowując tę część należy zaznaczyć, że czynników tych nie można traktować w izolacji od siebie, lecz we wzajemnym współdziałaniu i związku. Od całokształtu sytuacji zależeć będzie, czy dany czynnik odegra role ujemną, czy nie. To samo środowisko rodzinne może wywierać odmienny wpływ na różne dzieci tej samej rodziny.
Środowisko szkolne:
— stosunek nauczyciela do dziecka i dziecka do nauczyciela,
— wzajemne stosunki dziecka z innymi dziećmi,
— opóźnienie w nauce szkolnej. Środowisko wrodzone:
— życie płodowe dziecka i sam moment narodzin.
Jak już wcześniej wspomniałem przyczyny środowiskowe nie ograniczają się wyłącznie do domu i rodziny, ale także duże znaczenie odgrywa tu szkoła.
Główna wina tej placówki polega na tym, że pogłębia „stresy” wywołane gdzie indziej, a przyczyny moim zdaniem można doszukiwać się w małej znajomości dziecka przez nauczycieli. W związku z tym nie mogą oni likwidować czy choćby osłabiać skutków niekorzystnych warunków domowych dziecka, bo po prostu o nich nie wiedzą. Wszystkie dzieci traktują jednakowo, a w przypadku niedostosowania należy pamiętać, że olbrzymie znaczenie odgrywa indywidualne podejście do każdego przypadku. Nauczyciele muszą zdać sobie sprawę, że jeżeli w stosunku do większości dzieci takie czy inne postępowanie może nie być szkodliwe, to w stosunku do zagrożonych, ale jeszcze niezaburzonych w sposób widoczny, musi być wadliwe.
Zarówno w środowisku szkolnym jak i domowym dziecko pełne niepokoju, obaw i nieśmiałe nie może sprostać niełatwym wymaganiom, jakie mu się stawia. Natomiast inaczej reaguje dziecko bez przejawów zaburzeń w zachowaniu, ponieważ prędzej czy później potrafi się np. w szkole zaaklimatyzować.
W związku z tym winą szkoły, wypływającą z nieznajomości dziecka, bywa to, że pogłębia się już istniejący konflikt w samym dziecku. Z drugiej natomiast strony należy pamiętać, że i sama szkoła potrafi wywoływać sytuacje stresowe dla młodego organizmu. Przesunięcie głównego zainteresowania szkoły z dziecka na program i jego wymagania musi przynieść negatywne rezultaty, ponieważ dzieci w tej sytuacji bywają zbytnio obciążone pracą. Często w związku z tym popadają w konflikt z samym sobą, a od tego tylko krok do sytuacji nerwicowej.
Niewątpliwe przy tematyce szkolnej należy zastanowić się nad bardzo trudnym pytaniem dotyczącym opóźnienia w nauce. Czy opóźnienie w nauce jest przyczyną niedostosowania, czy też niedostosowanie spowodowało opóźnienie?
W pierwszej fazie wydaje się, że w większości wypadków opóźnienie występuje wcześniej, a niedostosowane formy zachowania są bezpośrednią czy pośrednią na nie reakcją. W kolejnej natomiast fazie sytuacja się już komplikuje i formy zachowania się pogłębiają opóźnienie. Dlatego też możemy przyjąć, że opóźnienie w nauce należy traktować jako jedną ze środowiskowych przyczyn niedostosowania społecznego.
Człowiek jest istotą, która bardzo mocno odczuwa potrzebę bezpieczeństwa, tak też i jest w przypadku szkoły. W sytuacji niezaspokojenia tej potrzeby w dziecku wytwarza się wiele postaw lękowych, a w konsekwencji prowadzi do strachu przed wszystkim, co nowe.
Drugim czynnikiem opóźnienia w nauce może być stwierdzenie przez dziecko tzw. „inności”, która prowadzić może do poczucia niższości. Niemożliwość rywalizowania z innymi dziećmi w nauce czy na innym polu pracy szkolnej może spowodować próby kompensacji tych braków, a te z kolei mogą wywołać już często zaburzone formy zachowania się. Gdy wszystkie próby pokonania trudności zawodzą dziecko może zacząć szukać wyjścia w ucieczce od rzeczywistości, w której nie może dać sobie rady. Nauczyciele muszą zdać sobie sprawę z faktu, że im bardziej odrywa się ono od rzeczywistości tym gorzej z ponownym dostosowaniem się danej jednostki do wymogów społeczeństwa.
Nie bez wpływu na powstanie niedostosowania na terenie szkoły i nie tylko są rówieśnicy. Pozytywna opinia kolegów ma bardzo duże znaczenia, gdyż pozwala na zaistnienie w grupie rówieśniczej. Niewątpliwie dodaje osobie pewności siebie, daje poczucie przynależności do grupy, a co za tym idzie dziecko czuje, że jest w pełni akceptowane i przede wszystkim potrzebne.
W pewnym wieku dla dziecka bardzo ważne staje się środowisko rówieśnicze, liczy się ono już z opinią społeczną a kryterium oceny kolegów staje się wyraźnie moralne. Jest to wiek, w którym spotykamy się z tworzoną samoistnie przez młodzież „prawdziwą” grupą, jest to „wiek band dziecięcych”. Wspólnoty te, potrzebne dla rozwoju dziecka, mogą być wartościowe, ale bywa też, że niosą ze sobą pewne zagrożenia. Dziecięce grupy rówieśnicze tworzą się spontanicznie, o powstaniu ich decyduje najczęściej bliskość zamieszkania, wspólny teren spędzania wolnego czasu. Ich cel bycia razem to przyjemne spędzanie czasu, to próba zdobycia poczucia przewagi nad innymi. Grupa rówieśnicza nie jest wspólnotą, w której dokonuje się przekazywanie wartości wpływających na rozwój kulturalny człowieka. Następuje tu jedynie wymiana zdobytych wartości, otrzymywanych przez poszczególnych jej członków od ludzi dojrzałych. Przy wymianie tej okazuje się, jak istotne znaczenie ma przeżywanie wówczas przez dziecko poczucia łączności ze swoją własna rodziną. Jeżeli poczucie tej łączności jest silne, zabezpieczy trwałość przekazanych norm, zasad, wartości, w konfrontacji z nowo poznanymi. Jeśli okaże się ono mało znaczące, dziecko porzuci uczuciowo to, co nie było dla niego źródłem dostatecznie silnego przeżycia związku wspólnotowego. Wtedy dojdzie do takiej sytuacji, że koledzy z paczki będą mieli większe dla niego znaczenie niż ojciec i matka w domu, z wszystkimi konsekwencjami w postępowaniu i wyborze wartości. Rola grup rówieśniczych w procesie uspołeczniania dziecka, a zwłaszcza w powstawaniu zaburzeń tego procesu, uwidacznia się przede wszystkim w tych sytuacjach, w których wyraźnie słabnie więź dziecka z rodziną. Jeżeli w domu narastają konflikty między dzieckiem a dorosłymi z jego otoczenia, a w szkole napotyka ono same niepowodzenia, które narażają je na śmieszność, lekceważenie, dziecko zaczyna szukać akceptacji i zadośćuczynienia za dotychczasowe niepowodzenia życiowe. Wtedy grupa rówieśnicza, pozbawiona kontroli ze strony dorosłych, stanowi wyjątkowo atrakcyjną wartość i staje się tym środowiskiem, z którym dziecko szuka kontaktu i gdzie najczęściej go znajduje. Grupa zaczyna szukać dla siebie miejsca trudno dostępnego dla starszych, co dodatkowo wpływa na zacieśnianie więzi wewnątrz - grupowej. W tej sytuacji dochodzi często do pierwszych, wspólnie popełnianych przestępstw. Momentem wywoławczym staje się na przykład okazja łatwej kradzieży, czy też czyjś pomysł dokonania dla żartu czynu chuligańskiego. Systematycznie działająca grupa przestępcza pozostawia w psychice swych członków trwałe ślady. Nabyte umiejętności i przyzwyczajenia przestępcze stają się bardzo trudne do usunięcia. Działalność przestępcza nieletnich w grupach powoduje szybkie pogłębianie się procesu demoralizacji, jest więc bardzo niebezpiecznym etapem procesu wykolejenia się nieletnich.
Utrudnieniem pracy wychowawczej rodziców i szkoły są także różnego rodzaju media propagujące kult siły, brutalności, cwaniactwa i seksualizmu, pokazujące bandytów, włamywaczy i prostytutki, których nieletni niekiedy przyjmują za swoje wzory osobowe.
Trudności związane z wychowaniem młodzieży niedostosowanej społecznie stanowią palący problem nie tylko ze względów naukowych, ale głównie z uwagi na moralne i społeczne znaczenie zagadnienia. Walka z przestępczością nieletnich to problem zawsze aktualny na całym świecie, niemal bowiem we wszystkich krajach notuje się wzrost tego zjawiska. Nieznajomość jego rozmiarów i źródeł wypływa z braku zainteresowania tą sprawą przede wszystkim rodziców, władz szkolnych i państwowych.
Niedostosowanie społeczne jest zjawiskiem złożonym i trudnym, którego opracowanie wymaga koncentracji wysiłków wszystkich instytucji zajmujących się wychowaniem dzieci i młodzieży.
Na zakończenie mojej pracy chciałbym jeszcze podać 3 zasadnicze etapy wykolejenia społecznego, - według Cz. Czapów:
1. Stadium pierwsze - charakteryzuje się występowaniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresywna antyspołeczna postawa, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.
2. Stadium drugie - wyraża się utrwalaniem wrogich reakcji wobec osób socjalizującą znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotyka irracjonalny opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucenie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspakajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne, itp.
3. Stadium trzecie - wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej (antagonistycznio-destruktywnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym. Najwyraźniej stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z otoczeniem, moralnością lub prawem.
4. Reasumując moje powyższe rozważania chciałabym podkreślić ważność postaw rodzicielskich dla rozwoju osobowości dziecka. Gdyż to właśnie te postawy mają najbardziej decydujący wpływ na rozwój funkcji poznawczych dziecka, na jego osiągnięcia szkolne, kształtowanie się jego równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej, a także formowanie obrazu samego siebie i stosunku do siebie i innych ludzi.
LITERATURA:
— Konopnicki J. Niedostosowanie społeczne. Warszawa 1971.
— Konopnicki J. Psychologia wychowawcza. Warszawa 1966.
— Mościska L. Problemy niedostosowania społecznego i resocjalizacji. Wrocław
— 1989.
— Zofia Sękowska „Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej” Warszawa 1998,
— Stefania Marków „Przyczyny niedostosowania społecznego”, Katowice 1979,
— Kazimierz Pospiszyl, Ewa Żabczyńska, „Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie”, Warszawa 1985,
— Mościska L. Przestępczość nieletnich. Wrocław 1970.
— Łopatkowa M. Piękno w życiu dziecka. Warszawa 1970.
— Problemy Rodziny 1998 r. nr 5-6 Zajączkowski K. Jak postrzega rodzinę dziecko społecznie niedostosowane.
— Urban B. Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży. Kraków 2000.

Nieprzystosowanie społeczne - polega na "braku umiejętności pełnienia ról
społecznych, utracenie kontaktu ze społeczeństwem, na nie
przyswojeniu przez jednostkę społecznie akceptowanych sposobów realizacji
własnych potrzeb,  zgodnie ze społecznymi. Mianem nieprzystosowanych społecznie określa się dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone zaburzenia w zachowaniu. Za zagrożonych niedostosowaniem uważa się te dzieci i młodzież, które wychowują się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na które negatywny wpływ wywierają takie środowiska jak rodzina, grupa rówieśnicza i inne, a także, u której rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.

W mowie potocznie zamiast określenia nieprzystosowania używa się określenia dziecko trudne lub agresywne. Przyjęto uważać, że dziecko to rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym lub na jego kolegach, a które bez pomocy z zewnątrz nie może poprawić swoich stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi.

Przyczyny nieprzystosowania społecznego:

Przyczyny tkwiące w środowisku domowym uważane są za dominujące i im przypisuje się pełną winę za wywołane nieprzystosowane. Do przyczyn tych należą:

ostre konflikty między rodzicami, które powodują niepewność sytuacji,

atmosfera pełna napięć, stresów i obcości,

niski poziom intelektualny i moralny rodziców, środowisko tzw.: mętów społecznych

alkoholizm rodziców,

brak poczucia bezpieczeństwa.

Inne przyczyny wtórne to: szkolne i wrodzone.

Do charakterystycznych form zachowania dzieci nieprzystosowanych społecznie można zaliczyć:

brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji,

desperacja objawiająca się w łagodniejszej formie zmiennością reakcji

brakiem energii fizycznej, apatią, irytacja, wybuchami złości i wściekłości,

niekonsekwentne postępowanie, czyli działanie pod wpływem bodźca, który w danej chwili jest najsilniejszy.

L. Pytka podkreślając, iż próby określenia istoty nieprzystosowania społecznego są liczne i mają zróżnicowany zakres, przedstawia kilka definicji tego pojęcia opierając się na własnej pracy i poglądach. Pytka podkreśla także, iż termin "nieprzystosowanie społeczne" bywa zastępowany innymi określeniami, takimi jak: "niedostosowanie", "wykolejenie", "demoralizacja".

Nieprzystosowanie społeczne według L. Pytki jest to:

- Odmiana rozwoju społecznego dziecka pociągająca za sobą złe skutki dla samego dziecka i jego otoczenia społecznego

- Zespół zachowań świadczący o nieprzestrzeganiu przez jednostkę "pewnych podstawowych zasad postępowania obowiązujących młodzież w danym wieku

L. Pytka podkreśla także, iż "o wiele łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób nieprzystosowanie społeczne się przejawia, niż na pytanie, czym ono jest".

Do typowych przejawów zalicza się:

nadużywanie alkoholu przez młodzież, uzależnienie lekowe, samobójstwa i zamachy samobójcze, prostytucje, ucieczki z domu, wagary, pasożytnictwo społeczne, uczestnictwo w gangach podkulturowych.

Jednak niektórzy autorzy są skłonni uznać za symptomy nieprzystosowania społecznego również takie formy zachowania jak: notoryczne kłamstwa, werbalną agresję(wulgarność), lenistwo szkolne, nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły, zaburzenia koncentracji uwagi, lękliwość, konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami"

Bardzo często przyczyną wszelkiego rodzaju nie przystosowań społecznych są
różnego rodzaju używki

Najczęściej spotykane objawy nieprzystosowania społecznego:
- Alkoholizm- Etanol jest substancją bardzo aktywną biochemicznie, w większym stężeniu
niszczy tkankę biologiczną, rozcieńczony wpływa na pracę mózgu, systemu
nerwowego i hormonalnego. Zmienia stan naszych uczuć, sposób myślenia.
Powoduje ograniczenie zdolności do prawidłowej oceny sytuacji i zadań
życiowych, upośledza koordynację ruchów oraz kontrolę zachowania. Osoby
nietrzeźwe robią rzeczy, których później żałują, uszkadzają swoje zdrowie
i życie osobiste, sprawiają cierpienia swoim najbliższym.

Nastolatki piją alkohol aby:
* czuć się dorosłym,
* dopasować się do otoczenia,
* czuć się dobrze i być na luzie,
* wyrazić swoją potrzebę buntu i chęć zmierzenia się z ryzykiem,
* zaspokoić ciekawość,
* Ponieważ alkohol jest łatwo dostępny.
- Narkomania -Środki i substancje mające na celu łagodzenie bólu, poczucie pełnego relaksu, uspokojenia, zapomnienia czy uśpienia, były znane już w starożytności. Część z tych środków, zaliczamy dzisiaj do tzw. Narkotyków naturalnych. Zażywano je w czasie obrzędów religijnych, używano jako lekarstwa na stosunkowo niewielkie dolegliwości: liśćmi kokainy pozbywano się uczucia głodu, zmęczenia czy bólu.

Trochę statystyki:
Każdego dnia w Ameryce policja aresztuje ok. 2 000 ludzi, spośród których
70% (czyli ok. 1 400 osób) w chwili aresztowania posiada przy sobie narkotyki.
Amerykanie dziennie:
- Zużywają całą wannę kokainy (150 kg).
- Wypalają 40 000 kg. marihuany
- Wypijają 60 000 000 litrów piwa,

- Kładą się spać, pomagając sobie 6 ciężarówkami pigułek nasennych (30 000 000 szt.)
- 5 000 osób próbuje kokainy po raz pierwszy w życiu.
A w ciągu 30 minut w USA:
- 29 dzieci próbuje popełnić samobójstwo,
- 57 młodych ludzi ucieka z domu,
- 14 nastolatek rodzi nieślubne dziecko, a 22 poddaje się aborcji,
- 685 nastolatków zażywa w jakiejś postaci narkotyki,
- 188 młodych ludzi nadużywa alkoholu.
Rocznie:
- 0,5 miliona ton narkotyków trafia do Stanów,
- 50 000 Amerykanów umiera przez narkotyki.
Powody, dla których młodzież sięga po narkotyki:
- zbyt duże wymagania (nieadekwatne do umiejętności dziecka)
- patologie w rodzinie, oraz konflikty z domownikami
- niedojrzałość emocjonalna - rozwój biologiczny szybszy od emocjonalnego
- uwarunkowania genetyczne

- niekonsekwencja rodziców
- wpędzanie w poczucie winy
- chłód względem dziecka.
Przyczyny, dla których sięga się po narkotyk po raz pierwszy:
- Potrzeba akceptacji (np. przez kolegów)
- Chęć zwrócenia na siebie uwagi
- Obrona własna

- Ciekawość
- Modelowanie zachowań przez innych
- Nuda
- Chęć podjęcia ryzyka
- Presja grupy

- Bunt przeciw dotychczasowym wartościom
- Naśladowanie
oraz

- Nikotynizm

- Systematyczne wagary.

- Ucieczki z domów.

- Porzucanie szkoły.

- Popełnianie wykroczeń i przestępstw.

- Przynależność do grup nieformalnych.

- Stosowanie przemocy, bójki, samookaleczenia

Najczęściej spotykanymi przejawami zachowań agresywnych w szkole są:

agresja werbalna - w postaci nieuzasadnionych oskarżeń, przekleństw, obelg, oszczerstw.

agresja werbalna ukryta - puszczanie w obieg nieprawdziwych wiadomości, plotek,

agresja ekspresywna - w formie gestów o funkcji przestraszenia,

agresja unikowa - polega na izolowaniu ucznia w grupie,

agresja fizyczna - przejawiająca się w popychaniu, uderzaniu, zmuszaniu do wykonywania pracy niepotrzebnej, poniżającej godność, biciem, niszczeniem mienia,

autoagresja - w wyniku której człowiek kaleczy swoje ciało lub ponosi śmierć.

Nieprzystowanie społeczne można zatem zostać zdefiniowane jako m.in. „odmiana rozwoju społecznego dziecka powodująca złe skutki dla samego dziecka”, „brak podatności dzieci i młodzieży na normalne metody wychowawcze, „rodzaj zaburzeń w zachowaniu, spowodowany negatywnymi warunkami środowiskowymi bądź zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego”, zespół zachowań świadczący o nieprzestrzeganiu przez jednostkę pewnych podstawowych zasad postępowania obowiązujących młodzież w danym wieku”, to także nieadekwatne reakcje na standardy i oczekiwania kierowane wobec jednostki. „Wspólnym elementem różnodyscyplinarnych definicji nieprzystosowania społecznego jest przekonanie, iż zjawiskami wskazującymi na nieprzystosowanie społeczne młodzieży są te jej zachowania, które pozostają w sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami, wartościami i oczekiwaniami”. Młody człowiek negatywnie odnosi się do roli przypisanej mu przez otoczenie. Nadużywanie alkoholu i środków odurzających, przemoc, kłamstwo, konfliktowość, lękliwość, włóczęgostwo także wymieniane są jako nieodłączne atrybuty omawianego zjawiska.

GRUPY DEFINICJI NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

1. DEFINICJE SYMPTOMATOLOGICZNE (OBJAWOWE)

Nieprzystosowanie określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych, a jednocześnie specyficznych objawów, czyli do podstawowych wskaźników.

Z metodologicznego punktu widzenia, definicje te są ślepe. tzn. same definicje nie maja większego znaczenia, dopiero uzupełnione odpowiednimi koncepcjami nabierają pełnego znaczenia. Definicje te nie mogą być w pełni zadowalające, ponieważ kryteria wyróżniania objawów, są zaczerpnięte z przyjmowanych założeń aksjologicznych, które dotyczą poprawnego zachowania się jednostki w zależności od jej wieku i przypisanych jej przez system ról społecznych.

Przykład def. objawowej: M.Grzegorzewska „ niedostosowanie społeczne młodzieży”- „ to tendencje społeczne negatywne; odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęci wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów. Nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, nieodpowiedni stosunek do czynów własnych, nieumiejętność życia z grup.”

2. DEFINICJE TEORETYCZNE

W definiowaniu nieprzystosowania społecznego są angażowane pewne pojęcia teoretyczne, które wynikają z określonej teorii wadliwego przystosowania społecznego, albo z określonego jej fragmentu.

W definicjach teoretycznych bierze się pod uwagę problem symptomów( oznak), oraz odwołuje się do pewnych ogólnych pojęć teoretycznych tj. motywacja, postawy, osobowość.

Przykład def. teoretycznej: „ z punktu widzenia psychiatrycznego grupa dzieci nieprzystosowanych społecznie obejmuje przede wszystkim psychopatów i charakteropatów, następnie zaś dzieci, które wprawdzie nie sa psychopatyczne, ani tez nie stwierdza się u nich żadnych zmian organicznych lecz wykazują głębokie zaburzenia osobowości powstałe z różnych przyczyn.”

3. DEFINICJE OPERACYJNE

Wskazuje się tu na sposoby pomiaru symptomów niedostosowania społecznego, jednocześnie odsyłając do odpowiedniego narzędzia pomiarowego.

Przykład def. operacyjnej: J. Konopicki „ kryteria rozpoznania niedostosowania społecznego są natury psychologicznej natomiast jego konsekwencje są natury społecznej”

4. DEFINICJE UTYLITARNE ( ZDROWOROZSĄDKOWE)

Ujmują niedostosowanie społeczne od strony pewniej bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej trudności wychowawcze.