Akademia Pomorska

Poradnictwo rodzinne

Temat: Uzależnienia a niedostosowanie społeczne - metodyka przeciwdziałania.

Słupsk 2010.

Spis treści:

Wstęp ………………………………………………………………..................... 3

I. Uzależnienia ………………………………………………………………..…. 4

1.1. Podstawowe pojęcia związane z uzależnieniem…………………………..… 4

1.2. Rodzaje uzależnienia …………………………………………………..…… 6

1.3. Profilaktyka i terapia uzależnień………………………................................ 23

II. Nieprzystosowanie społeczne ……………………………………..……….... 32

2.1. Podstawowe pojęcia związane z nieprzystosowaniem społecznym……….. 32

2.2. Przyczyny i objawy nieprzystosowania społecznego…………………….... 35

2.3. Metody przeciwdziałania nieprzystosowaniu społecznemu……..………… 43

III. Uzależnienia a nieprzystosowanie społeczne ………………........................ 50

3.1. Krajowy program zapobiegania niedostosowaniu społecznemu………..…. 50

3.2. Uzależnienia a niedostosowanie społeczne………………………………..… 52

Zakończenie ……………………..................................................................... 54

Bibliografia………………………………...…………………………………... 55

Wstęp

Nieprzystosowanie należy do negatywnych zjawisk społecznych, których obecność odczuwa się coraz dotkliwiej w każdym społeczeństwie w miarę postępu i rozwoju życia ludzkiego. Nieprzestrzeganie, szczególnie przez dzieci i młodzież, norm życia społeczeństwie prowadzi do zjawiska nieprzystosowania społecznego wykluczających je z prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie żyjącego według ściśle ustalonych norm, wartości i konwencji.

Termin nieprzystosowanie społeczne wiąże się ze specyficzną grupa zachowań określanych, jako nieprawidłowe i zaburzające prawidłowy przebieg funkcjonowania jednostki w społeczeństwie. Z pojęciem nieprzystosowanie społeczne wiąże się nierozlewanie pojecie zaburzenia zachowania. Definicje niedostosowania społecznego zawsze odzwierciedlają relacje miedzy jednostką, jako istotą biopsychiczną a złożonym i zmiennym środowiskiem.

Człowiek musi się przystosować do środowiska przyrodniczego, społecznego i kulturowego, w którym obowiązują określone normy i standardy. Zarówno człowiek jak i środowisko go otaczające są układami zmiennymi wzajemnie na siebie oddziałującymi, żyjącymi w nierozerwalnej symbiozie, co oznacz, że człowiek zmienia środowisko, z zmienione środowisko wtórnie oddziałuje na człowieka.

Wśród różnorodnych przejawów demoralizacji za najbardziej  zagrażające zdrowiu i prawidłowemu rozwojowi dzieci i młodzieży uznaje się narkomanię, alkoholizm i prostytucję. Są to zjawiska, wobec których żaden dorosły nie powinien pozostawać obojętny, zwłaszcza, że zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży najczęściej ze sobą współwystępują. Picie alkoholu czy odurzanie się narkotykami współwystępuje z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi, wczesną inicjacją seksualną. Wszystkie te czynniki mogą być przyczyną nawiązywania kontaktów z grupami przestępczymi, a w dalszej kolejności popełniania przestępstw.

1. Uzależnienia.

Lekomania, narkomania, alkoholizm i nikotynizm to choroby utajone, które są trudniej wykrywalne, gdyż osoby uzależnione często żyją w nieświadomości jej posiadania. Objawy bywają niezauważalne przez najbliższe otoczenie. Granica między kontrolowanym używaniem, a uzależnieniem jest trudna do wytyczenia. Bywają osoby, które charakteryzują się samotnym, potajemnym braniem środków uzależniających, czego osoby w najbliższym otoczeniu również nie są w stanie zauważyć.

Fizjologiczne konsekwencje spożycia alkoholu i branie narkotyków różnią się w zależności od rodzaju substancji. Większość z nich (alkohol, nikotyna, marihuana, inne narkotyki, środki halucynogenne) działają niemal natychmiast. Najczęściej zmieniają one poczucie rzeczywistości i jej ocenę oraz modyfikują doznania zmysłowe. Efekty działania jednych środków odurzających (np. alkoholu) odczuwalne są przez kilka godzin i innych (marihuana) przez kilka dni. Wiele tragicznych wydarzeń to bezpośredni skutek spożywania środków odurzających. Zbyt często dochodzi do przedawkowania narkotyków i wypadków drogowych spowodowanych jazdą po pijanemu.

Picie alkoholu, narkotyzowanie się w dzieciństwie i okresie dorastania prowadzi do poważniejszych problemów w wieku dorosłym. Duże natężenie spożycia alkoholu lub narkotyzowanie się w wieku dorastania silnie koreluje z takimi zjawiskami, jak wczesna inicjacja seksualna, wczesne wstępowanie w związek małżeński, zaniechanie dalszej edukacji, wczesne podejmowanie pracy zawodowej lub wczesne bezrobocie.

Czas poświęcony dzieciom bywa zbawienny i dlatego w miarę możliwości należy poświęcać go im jak najwięcej. Powinny czuć się kochane, rozumiane i wspierane przez rodzinę pomimo trudności i egzaminów z życia, z jakimi przyjdzie im się zetknąć. Rodzice winni być dla swych pociech podporą i nie dać się zwieść pozorom, że przecież wychowane jest w dobrej, szanowanej rodzinie gdzie takiego problemu nie było, więc nie powinien się zdarzyć.

1.1 Podstawowe pojęcia związane z uzależnieniem.

„Uzależnienie- stan psychiczny, a często również fizyczny, wynikający z reakcji, jaka zachodzi między żywym organizmem a substancja chemiczną(psychoaktywną); zamiennie używa się określeń -nałóg, zależność, a w przypadku uzależnienia od innych niż alkohol substancji- toksykomania”.

„Uzależnienie fizyczne- silna potrzeba zażywania substancji psychoaktywnej, wynikająca z biologicznej adaptacji organizmu wobec substancji psychoaktywnej, bez której organizm nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować. Przerywanie lub ograniczanie podawania tej substancji pociąga za sobą występowanie zaburzeń czynności ustroju, określanych mianem abstynencji (zespołu odstawienia)”.

„Uzależnienie od alkoholu - jest to kompleks zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych, w których picie alkoholu dominuje nad innymi zachowaniami, które poprzednio miały dla danej osoby większą wartość.

„Uzależnienie od substancji psychoaktywnych - stan psychiczny a często również fizyczny, wynikający z reakcji, jaka zachodzi między żywym organizmem a substancja chemiczna (psychoaktywną)”.

„Uzależnienie psychiczne - silna potrzeba częstego lub stałego przyjmowania substancji psychoaktywnej czy wykonywania określonej czynności (zachowania), celem powtórzenia poprzednich przeżyć związanych z przyjęciem substancji lub z dana czynnością (zachowaniem)”.

„Uzależnienie społeczne - dotyczy najczęściej zażywania substancji psychoaktywnych pod wpływem panującej mody, pod naciskiem grupy ludzi podobnych do siebie, w kręgach młodzieży z tzw. Subkultur. Istotną rolę odgrywa tu bardzo silne uzależnienie od grupy, co pociąga za sobą bezwzględne respektowanie panujących w niej zasad i obyczajów. Ponadto osoba uzależniona w miarę pogłębiania się choroby rezygnuje z ważnych dla siebie wcześniej aktywności, wypada z ról społecznych (utrata pracy, usunięcie ze szkoły, konflikty w rodzinie, zanik zainteresowań, zawężenie kontaktów do grupy przyjmującej substancje psychoaktywne)”.

„Substancje psychoaktywne - związki chemiczne powodujące uzależnienie, należą do nich: alkohol; opiaty; przetwory konopi indyjskich; niektóre leki uspokajające, nasenne i przeciwbólowe; kokaina; substancje pobudzające; halucynogeny; tytoń; lotne rozpuszczalniki; inhalanty (stosowane doustnie w formie tabaczki do wąchania, podskórnie, dożylnie lub wdychane)”.

1. Rodzaje uzależnienia.

• Alkohol.

Uzależnienie od alkoholu jest jednym z zaburzeń psychicznych najczęściej rozpoznawanych podczas badań sondażowych, a u wielu osób współwystępują z nim zaburzenia lękowe i depresyjne. Osobę cierpiącą na „zaburzenia związane z używaniem alkoholu”(nadużywanie i uzależnienie) charakteryzuje upośledzenie kontroli picia alkoholu. Zdobywanie go, przyjmowanie i regeneracja po jego używaniu zajmują jej nieproporcjonalnie dużo czasu, co więcej, osoba ta kontynuuje picie alkoholu, nawet, gdy pojawiają się problemy, co, do których jest świadoma, że wynikają właśnie z jego używania. U osób nadużywających alkoholu rozwija się tolerancja na jego działanie i aby osiągnąć pożądany efekt, potrzebują one coraz większych dawek, a nagłe przerwanie używania często prowadzi do wystąpienia zespołu abstynencyjnego. Doświadczają one również innych dolegliwości psychicznych i somatycznych, a używanie alkoholu ma zazwyczaj niekorzystny wpływ na życie ich współmałżonków, dzieci oraz pozostałych członków rodziny, przyjaciół i współpracowników.

W aktualnie najbardziej znaczących klasyfikacjach zaburzeń psychicznych, Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-4 oraz Światowej Organizacji Zdrowia ICD-10; proponowane jest rozpoznawanie choroby alkoholowej, według występujących od co najmniej roku objawów takich jak:

• Utrwalona, silna, trudna do opanowania potrzeba używania substancji,

• Nieudane próby kontrolowania, ograniczania lub zaprzestania picia, z

• Zmiany tolerancji ilości wypijanego alkoholu,

• Występowanie zespołu odstawienia i/lub przyjmowanie innych substancji likwidujących lub zmniejszających niepożądane objawy,

• Zawężanie wachlarza zasobów i kompetencji społecznych, zawodowych, osobistych przy jednoczesnej koncentracji sił i środków na budowaniu zaplecza do używania substancji oraz likwidacji jego skutków,

• Picie alkoholu, pomimo destrukcyjnych następstw jego nadużywania.

• Substancje psychoaktywne.

Leki

Stosowanie leków sięga czasów prehistorycznych. Jednak dopiero w drugiej połowie XIX wieku zaczęto badać ich działanie, przeprowadzając pierwsze analizy chemiczne niektórych leków stosowanych powszechnie od dawna. W końcu ubiegłego stulecia wyprodukowanie pierwszych leków syntetycznych dało początek nowej gałęzi przemysłu- przemysłowi farmaceutycznemu. Rozwój badań nad lekami pozwolił stwierdzić różne niepożądane efekty ich działania. Jednym z nich jest uzależnienie. Szacuje się, że do 4% ludności w krajach rozwiniętych przyjmuje przewlekle leki uspokajające i nasenne, a do 70% ogółu tych osób cierpi z powodu różnych problemów i jednocześnie nie ma realnych zaburzeń psychicznych czy somatycznych. W wielu krajach przepisuje się pacjentom leki nasenne, uspokajające i przeciwlękowe bez postawienia jakiejkolwiek diagnozy psychiatrycznej. Z sondaży wynika też, że w wielu krajach do tego stopnia rozpowszechnione jest samoleczenie, że nawet w 70- 95% przypadków chorzy sami wybierają i ordynują sobie leki.

Lekomania (zespół uzależnienia od leków) - jest wynikiem długotrwałego przyjmowania leków w celu poprawienia samopoczucia, zaśnięcia, rozluźnienia, pozbycia się lęku, bólu, stanów depresyjnych. Często występuje równolegle z uzależnieniem od alkoholu. U człowieka, który nadużył substancji wpływających na ośrodkowy układ nerwowy można zaobserwować: chwiejny chód, bełkotliwą mowę, obniżony poziom świadomości, senność. U osób uzależnionych stany takie występują na tyle często, że uniemożliwiają im prawidłowe funkcjonowanie w rodzinie, pracy, społeczeństwie. Najczęściej nadużywanymi lekami są te, które prócz wywoływania stanów euforycznych, spełniają jednocześnie funkcje medyczne: uśmierzają ból, zwalczają bezsenność, lęk i depresję.

Przyczyny lekomanii, jak i innych uzależnień są różne, dlatego różne są sposoby leczenia. Leczenie niewątpliwie musi być systematyczne, najlepiej w Poradni Leczenia Uzależnień, w Wojewódzkim Ośrodku Leczenia Uzależnienia i Współuzależnienia, Poradni Zdrowia Psychicznego.
Na koniec liczby: Na osobę kupujemy 34 opakowania leków rocznie, a przeciętnie każdy Polak, łącznie z niemowlętami zjada 1, 3 dawki leku. Dla porównania obywatele Niemiec mają dwa razy większy dochód na głowę, a leków zjadają dwa razy mniej.

Nikotyna

Tytoń jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych substancji psychoaktywnych w populacji ogólnej. Powoduje nadzwyczaj silne uzależnienie - silniejsze niż opiaty, alkohol i inne substancje objęte kontrolą. Palenie jest niezależną, najbardziej poddającą się zapobieganiu przyczyną zgonów na świecie Światowa Organizacja Zdrowia uznała je za jedną z głównych przyczyn obciążeń wynikających z chorowania. Papierosy pali ponad miliard ludzi na świecie. Palenie zabiło w 2005r. ok. 5, 4 mln osób. Szacuje się, że schorzenia spowodowane paleniem tytoniu pochłaniają każdego roku więcej ofiar niż łącznie AIDS, wypadki samochodowe i lotnicze oraz wszystkie konflikty zbrojne.

Kofeina i teina

Kofeina została wyodrębniona z ziaren kawy w 1820r., a zsyntetyzowana w roku 1895. Już wówczas znalazła zastosowanie w medycynie, jako ułatwiająca oddychanie( działa rozszerzająco na oskrzela). W herbacie znajduje się natomiast teina, która posiada takie same właściwości jak kofeina oraz teofilina i teobromina. Teina działa tylko nieco wolniej i dłużej niż kofeina. Wszystkie te substancje maja właściwości psychostymulujące, usuwają objawy zmęczenia fizycznego i psychicznego. Są zaliczane do substancji psychoaktywnych, od których można się uzależnić (kofeinizm).Umiarkowane picie kawy i herbaty nie powoduje na ogół szkodliwych dla zdrowia objawów, działa lekko pobudzająco na organizm.

Systematyczne spożywanie dużych dawek powoduje bezsenność, stany niepokoju, lęku, kołatanie serca, dolegliwości przewodu pokarmowego oraz może wpływać niekorzystnie na przebieg ciąży. Picie kawy w ilości około 4 filiżanek dziennie prowadzi do rozwinięcia się tolerancji i związanej z nią potrzeby dalszego zwiększania dawki kofeiny. Śmiertelna dawka kofeiny wynosi około 10 gramów (w przybliżeniu 40 do 130 filiżanek kawy). Jedna filiżanka kawy zawiera około 75-250 mg kofeiny, a szklanka pepsi- 25mg. Nagłe odstawienie może spowodować wystąpienie objawów abstynencyjnych (m.in. głód kofeiny, uczucie zmęczenia i znużenia, bóle głowy, drażliwość, zaburzenia koncentracji uwagi, senność).Objawy te świadczą o istnieniu zależności fizycznej. Osoby pijące dużo kawy bądź mocnej herbaty przejawiają często niepokój, są nadpobudliwe, podenerwowane i bardziej podatne na stres.

Pochodne makowca (opiaty)

Działają przeciwbólowo i poprze redukcje lęku dają uczucie spokoju, a niekiedy euforii. Przetwory maku znane są od kilku tysięcy lat i były stosowane, jako środek przeciwbólowy, uspokajający i przeciwbiegunkowy. Opium stosowane było, np. przez Sumerów, 4000 lat temu, jako środek do usuwania bólu, powstrzymywania kaszlu oraz leczenia biegunek. Około 3000 lat temu wydano w Tebach specjalna instrukcje dotyczącą łagodzenia bólu za pomocą opium. Jeszcze 200 lat temu opium było powszechnie stosowane w leczeniu stanów lękowych(podobnie jak alkohol), a w XIX wieku rozpuszczone w alkoholu s[przedawane było, jako lekarstwo o nazwie laudanum, m.in. do leczenia przewlekłego alkoholizmu. Prawie do końca XIX wieku lekarze nie zdawali sobie sprawy z jego uzależniających właściwości. Dopiero II połowa XIX wieku zaczęto zdawać sobie z tego sprawę i zastąpiono je nieświadomie inną substancją o właściwościach uzależniających- morfiną. W 1913 roku pojawiło się pierwsze doniesienie na temat uzależniających właściwości heroiny, ale dopiero w latach 20. Wiedza na ten temat upowszechniła się i zaczęto ograniczać jej dostępność.

Wśród polskich narkomanów najbardziej rozpowszechnionymi opiatami są tzw. kompot (polska heroina), makiwara, „zielone” (substancja uzyskiwana z mleczka makowego w okresie letnim, która po odpowiedniej przeróbce jest przyjmowana dożylnie), morfina. Uzależnienie może rozwinąć się już po pierwszym lub drugim wstrzyknięciu. Jednorazowe przyjęcie pochodnych makowca powoduje takie objawy, jak euforia i niepokój ruchowy lub spowolnienie z sennością, zwężenie źrenic, osłabienie reakcji na światło, suchość śluzówek jamy ustnej, obniżone łaknienie, spadek ciśnienia krwi. Przewlekłe przyjmowanie powoduje wyniszczenie, spadek odporności, bladość skóry ze zmianami zapalnymi i skłonnością do wyprysków, zanik żył powierzchniowych, przewlekłe zaparcia i zaburzenia miesiączkowania.

Amfetamina

Zsyntetyzowana została z kwasu fenylometyloartylowego w 1887 roku w USA. W 1927 roku wprowadzona została do lecznictwa pod nazwą benzedryny, jako środek w leczeniu dychawicy oskrzelowej, a w 1937 roku zastosowano ją do leczenia narkolepsji. W 1936 roku opisano zespół uzależnienia od amfetaminy, a dwa lata później zwrócono uwagę na jej własności anorektyczne oraz opisano psychozę poamfetaminową. W okresie II wojny światowej amfetaminę podawano żołnierzom, aby usunąć objawy zmęczenia, zredukować lęk oraz wywołać większą agresywność. W 1941 roku amfetamina wprowadzona została przez Niemców na listę narkotyków, a po 1945 roku znalazła zastosowanie w leczeniu otyłości, depresji, choroby Parkinsona, zespołów hiperkinetycznych u dzieci czy astmy oskrzelowej. Amfetamina powoduje wzrost ciśnienia krwi, rozkurcz mięśni gładkich, przyspieszenie oddechu, przyspieszenie akcji serca, przyspieszenie przemiany materii, zwiększenie zużycia tlenu oraz podwyższenie ciepłoty ciała. Ponadto usuwa zmęczenie, poprzez działanie euforyzujące poprawia nastrój, a jednocześnie opóźnia zasypianie i skraca czas snu.

Kokaina

Należy do substancji pobudzających, które wywołują głównie zależność psychiczną. Substancję tę otrzymuje się z liści krzewów kokainowych. Dla uzyskania 1kg czystej kokainy potrzeba 200kg liści koki. Roślina jest najbardziej rozpowszechniona w Ameryce Pd., a także w zachodnich Indiach oraz Indonezji. Liście koki żuto, aby usunąć objawy zmęczenia, poprawić koncentracje, wywołać euforię i tym samym ułatwić znoszenie trudnych warunków bytowych na dużych wysokościach. Przez lata liście używane były np. w medycynie do znieczuleń, do leczenia depresji, stanów wyczerpań, w uzależnieniu od opiatów, stała się również składnikiem różnych „cudownych” napojów ( nalewki podwyższające nastrój, poprawiające samopoczucie). W 1914r. oficjalnie uznano kokainę za narkotyk.

Obecnie kokaina stosowana jest najczęściej w postaci białego krystalicznego proszku, który się wdycha, wącha, jako tabaczkę lub pali. Można ja także połykać, coraz częściej osoby wstrzykują ją sobie dożylnie. Jednorazowe przyjęcie kokainy powoduje poprawę samopoczucia, spadek łaknienia i potrzeby snu, wzrost aktywności fizycznej i intelektualnej, stan euforii przechodzący niejednokrotnie w pobudzenie ruchowe i seksualne połączone z lękiem. Szybkie bicie serca, przyspieszony oddech, zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi oraz temperatury ciała może wystąpić nawet po małych ilościach kokainy. Przewlekłe jej zażywanie prowadzi do wystąpienia zaburzeń snu i łaknienia z postępującym wyniszczeniem, zaburzeniami czucia, napadami drgawkowymi, urojeniami prześladowczymi, objawami majaczenia i depresji z zamachami samobójczymi, przejawami agresji oraz innymi niekontrolowanymi zachowaniami. Przy wielokrotnym zażywaniu kokaina może już nie powodować lepszego nastroju, przeciwnie, pojawia się uczucie niepokoju, lęku, drażliwość, wahania nastroju, obłęd, bezsenność oraz utrata masy ciała.

Pochodne konopi (marihuana, haszysz)

Z dostępnych danych wynika, że w Europie być może aż 3 miliony ludzi, głównie młodych mężczyzn, zażywa je codziennie. Ostatnie badania wykazują, że od 3% do 31% osób w wieku 15-64 lata przynajmniej raz w życiu spróbowało konopi indyjskich: najmniej na Malcie (3.5%), w Portugalii (7.6%) i w Polsce (7.7%), a najwięcej we Francji (26.2%), Wielkiej Brytanii (30.8%) i Danii (31.3%). W większości państw - w 15 z 23 dysponujących danymi na ten temat - odsetek ten wynosi od 10% do 25%.
Od 1% do 11% osób dorosłych przyznało, że zażyło pochodne konopi indyjskich w ciągu ostatnich 12 miesięcy - najmniej na Malcie, w Grecji i Szwecji, najwięcej w Czechach, Francji, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii. Większość państw, bo 14 z nich, określa ten odsetek na poziomie 3-7 %. Szacunkowe dane, co do ogólnej liczby osób dorosłych zażywających pochodne konopi indyjskich w Unii Europejskiej, jako całości uzyskuje się wykorzystując dane krajowe. Wynika z nich, że około 20% całej ludności - ponad 62 miliony - spróbowało pochodnych konopi w trakcie swojego życia. Wartość ta zmniejsza się do, około 6%, czyli ponad 20 milionów dorosłych, gdy analizuje się spożycie w ciągu ostatniego roku.

Substancje wziewne ( inhalanty).

Wiele produktów, w które zaopatrzone jest każde gospodarstwo domowe zawiera rozpuszczalniki mogące służyć, jako środki odurzające. Wachlarz stosowanych substancji jest bardzo szeroki - od benzyny i gazu turystycznego, poprzez kleje i rozpuszczalniki, farby i lakiery, do dezodorantów i środków piorących. W produktach tych występują związki chemiczne takie, jak octany alifatyczne, toluen, benzen, ksylen, aceton, cykloheksan, tetrachlorek węgla, trichloroetylen, acetan amylu, chlorek metylenu i wiele innych.

Odurzeniu towarzyszy przyspieszenie akcji serca i nieregularny oddech. Mimo że doznania szczytowe trwają zaledwie od kilku do kilkunastu minut - niektóre z wyżej opisanych objawów mogą utrzymywać się nawet do godziny od inhalacji, a po ich ustąpieniu następuje zwykle senność, przygnębienie i znieruchomienie, w skrajnych wypadkach nawet stupor. Substancje te przeważnie są w postaci płynnej, a stosowanie ich przyjmuje najróżnorodniejsze formy. Często są one wylewane na szmatkę, chusteczkę i przykładane do nosa, a następnie wdychane. Mogą być również wdychane przez usta, co ponoć jest "wydajniejsze". Najpopularniejszym sposobem przyjmowania wziewnych substancji odurzających jest wdychanie oparów z worka foliowego, tak, aby obejmował on nos i usta lub po założeniu go na głowę.

Przewlekłe stosowanie wziewnych substancji odurzających, w zależności od rodzaju związku chemicznego, intensywności wąchania, częstości i czasu inhalacji doprowadzić może do wielu schorzeń. Długotrwałe odurzanie się środkami inhalacyjnymi prowadzi do poważnych uszkodzeń wątroby i nerek. Niektóre z tych środków uszkadzając szpik kostny zaburzają wytwarzanie komórek krwi co prowadzi do anemii, nierzadko nieodwracalnej. Nierzadko osoby stale używające tych środków mają zaburzenia koordynacji ruchowej, których widocznym efektem jest charakterystyczny chód. Stosowanie wielu lotnych substancji odurzających bez wątpienia może prowadzić do zgonu.

Substancje halucynogenne

Do najczęściej przyjmowanych w Polsce substancji halucynogennych należą grzyby z grupy, Psylocybe (spożywane suszone lub surowe, do kilkunastu sztuk jednorazowo). Znacznie rzadziej używane są lulek czarny, bieluń kędzierzawa, korzeń kokoryczki pustej i LSD. Przyjmowanie tych substancji powoduje początkowo wystąpienie objawów fizycznych (rozszerzenie źrenic, wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie czynności serca, wzrost ciepłoty ciała, ślinotok, nudności, drżenia mięśniowe i wzmożenie odruchów ścięgnistych), a następnie objawów psychicznych (omamy, zwłaszcza wzrokowe, iluzje, urojenia o różnej treści, mistyczne przeżycia religijne, czasami lęk, zaburzenia percepcji czasu, zaburzenia pamięci, napady paniki i agresji).

Steroidy

Steroidy to rodzaj lipidów (związków zawierających kwasy tłuszczowe), które nazywane są popularnie sterydami. Steroidy są to najczęściej syntetyczne pochodne męskiego hormonu płciowego - testosteronu, które wywierają wpływ nie tylko na cechy płciowe ( stopień owłosienia ciała, rozwój organów płciowych czy brzmienie głosu), ale równocześnie na masę siłę i wydolność mięśniową oraz na rozwój tkanki tłuszczowej. Stosowane są w rehabilitacji stanów pourazowych, a w gerontologii, np. w celu umożliwienia starszym osobom zachowania czystej masy mięśniowej pomimo ograniczonego apetytu i braku ruchu. Jednocześnie gwarantują one zwiększoną wytrzymałość i tolerancję na wysiłek (średnio wzrasta o 60%). Dłuższe stosowanie steroidów powoduje jednak uszkodzenie wątroby i nerek, zmiany skórne, wzrost poziomu cholesterolu i szybszy rozwój miażdżycy oraz u mężczyzn zaburzenia seksualne, a u kobiet wystąpienie drugorzędowych cech męskich.

„Dopalacze”

W ostatnich latach coraz bardziej popularne stają się napoje energetyzujące. Są głównie znane dzięki napojowi Red Bull, który został opatentowany w 1987 roku w Austrii. Wbrew swojej nazwie napoje energetyzujące nie są jednak źródłem energii i dodatkowych kalorii, a ich działanie polega na pobudzaniu organizmu. Pobudzające działanie tych napojów spowodowane jest obecnością takich związków, jak tauryna, witaminy z grupy B, sole mineralne, ginseng (żeń-szeń), guaranina, a szczególnie kofeina, obecna w tych napojach w bardzo dużych ilościach. Nierzadko do napojów energetyzujących dodawania jest efedryna (pochodna fenyloetyloaminy używana do produkcji narkotyków, substytut amfetaminy).

• Zaburzenia nawyków i popędów.

Patologiczny hazard

Przeciętna osoba traktuje grę, jako zabawę, chociaż często chciałaby bardzo wygrać. Wyznacza sobie najczęściej pewien limit pieniędzy, jakie może poświęcić na grę lub określa limit czasu, po którym odstępuje od gry, bez względu na to czy wygrywa czy też przegrywa. Osoby grające sporadycznie zakładają prawdopodobieństwo przegrania określonej kwoty i wliczają ją w koszta zabawy. Zupełnie innymi motywami kierują się osoby, których granie nabrało cech patologicznego hazardu.
Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych określa hazard, jako "ryzykowne przedsięwzięcie; narażanie się na niebezpieczeństwo; gra o pieniądze lub inne dobra, w której znaczna lub decydującą rolę odgrywa przypadek".

O uzależnieniu od hazardu możemy mówić wówczas, kiedy jego uprawianie powoduje różnego rodzaju życiowe problemy a osoba dotknięta nim, pomimo tych problemów nie przestaje grać.
Patologiczny hazard - inaczej hazard przymusowy został uwzględniony przez Dziesiątą Rewizję Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) w rozdziale piątym - "Zaburzenia Psychiczne i zaburzenia zachowania", w podrozdziale - "Zaburzenia nawyków i popędów". Przez zaburzenia nawyków i popędów należy rozumieć powtarzające się działania bez jasnej, racjonalnej motywacji, które nie mogą być kontrolowane i zazwyczaj szkodzą zarówno interesom pacjenta jak i innych ludzi. Pacjent opisuje je, jako zachowania związane z popędem do działania. Przyczyny ich nie są znane. Wg ICD-10 patologiczny hazard jest to zaburzenie, które "...Polega na często powtarzającym się uprawianiu hazardu, który przeważa w życiu człowieka ze szkodą dla wartości i zobowiązań społecznych, zawodowych, materialnych i rodzinnych". Siłą napędową patologicznego hazardu jest potrzeba przeżywania silnego napięcia, jakie pojawia się podczas gry. Wygrana zwiększa poczucie mocy i popycha do dalszej gry. Przegrana powoduje spadek szacunku do siebie i zmniejszenie poczucia kontroli oraz niejednokrotnie żądzę odzyskania straty a te z kolei stymulują do poszukiwania komfortu psychicznego w kolejnych grach. Paradoksalne jest to, że wielu hazardzistów jest bardziej zadowolonych z przegranej niż z wygranej, bowiem przegrana zmusza ich do odgrywania się i pozwala na dalsza grę, a tym samym umożliwia dalsze przeżywanie stanów napięcia. W efekcie osoba grająca, niezależnie od swojego stanu finansowego nie jest w stanie przerwać gry, bez względu na konsekwencje.

Uzależnienie od komputera i Internetu

Coraz częściej zdarza się, że już nawet kilkuletnie dzieci spędzają kilka godzin dziennie przed komputerem, a mimo to ich rodzice nie interweniują. Tymczasem wielogodzinne korzystanie z komputera, podobnie jak długotrwałe oglądanie telewizji, przynosi bardzo negatywne konsekwencje. Po pierwsze, powoduje stopniowy zanik więzi rodzinnych i możliwości oddziaływań wychowawczych ze strony rodziców. Po drugie, szkodzi zdrowiu, gdyż z jednej strony oznacza wielogodzinne wystawienie na promieniowanie w zamkniętym pomieszczeniu, a z drugiej strony prowadzi do rezygnacji z ruchu i aktywnego wypoczynku na świeżym powietrzu. Po trzecie, korzystając z komputera bez obecności i kontroli ze strony rodziców młodzi są narażeni na szkodliwe bodźce psychiczne (przemoc, erotyka) zawarte w wielu programach komputerowych. Po czwarte, długotrwałe przesiadywanie przy komputerze powoduje zmęczenie oraz zaniedbywanie obowiązków szkolnych i domowych. Wreszcie prowadzi do popadnięcia w uzależnienie, a w konsekwencji powoduje szkody zdrowotne, utrudnia rozwój intelektualny, osłabia siłę woli i osobowość, a także wrażliwość moralną oraz więzi rodzinne i religijne.
     Uzależnienie od komputera przejawia się najczęściej w postaci uzależnienia od gier komputerowych (głównie dzieci) oraz od Internetu (głównie młodzież). Podobnie jak w przypadku uzależnienia od telewizji, dziecko czy nastolatek zwodzi rodziców, że za chwilę wyłączy komputer i zajmie się nauką czy innymi obowiązkami. W rzeczywistości ta "chwila" trwa zwykle kolejne godziny. Znam rodziców, których kilkunastoletni synowie odcięli się zupełnie od świata zewnętrznego, nie chcą chodzić do szkoły i kilkanaście godzin dziennie spędzają przed komputerem, śpiąc tylko kilka godzin. Problem ten nie dotyczy tylko dzieci i młodzieży.

 Jeśli danemu dziecku czy nastolatkowi trudno obejść się bez komputera albo Internetu, gdy zamiast odrabiać lekcje, uprawiać sport czy rozmawiać z rodzicami wychowankowie myślą jedynie o tym, by jak najszybciej zasiąść do komputera, jeśli brak dostępu do komputera rodzi u nich podrażnienie, a czasem nawet agresję, to mamy do czynienia z uzależnieniem od mediów elektronicznych. W takiej sytuacji za późno już jest na dyskusje, groźby czy pogadanki wychowawcze ze strony rodziców. Uzależnieni znajdują się, bowiem pod presją psychicznych mechanizmów, które są analogiczne do mechanizmów występujących w chorobie alkoholowej czy narkomanii. Wychowanek jest wtedy niezwykle silnie związany emocjonalnie z mediami elektronicznymi. Ponadto sprytnie manipuluje środowiskiem po to, by bez ograniczeń korzystać z komputera czy Internetu, a jednocześnie nałogowo oszukuje sam siebie, łudząc się, że nie popadł jeszcze w uzależnienie. Trudno jest mierzyć się z tego typu mechanizmami jedynie w oparciu o zdrowy rozsądek czy rodzicielską intuicję.

W obliczu negatywnych konsekwencji uzależnienia od komputera czy od Internetu, odpowiedzialni rodzice powinni przede wszystkim zapobiegać takim sytuacjom. Chcąc zminimalizować groźbę uzależnienia dziecka od mediów elektronicznych, należy najpierw dać odpowiedni przykład. Uzależnienie nie grozi w tych rodzinach, w których rodzice nie siedzą godzinami przed telewizorem czy komputerem, ale poświęcają sobie wzajemnie dużo czasu, rozmawiają o bieżących wydarzeniach i problemach, asystują dzieciom przy odrabianiu lekcji, wychodzą na wspólne spacery. W takich domach nie trzeba nawet ustalać konkretnych godzin korzystania z mediów elektronicznych. W większości rodzin warto jednak wprowadzić określone zasady, np., że dzieci nie korzystają z telewizji i komputera dłużej niż 2 godziny dziennie i że podczas wspólnego posiłku telewizor jest bezwzględnie wyłączony. Żelazną regułą powinna stać się godzina, o której dzieciom i młodzieży nie wolno zasiadać przed komputerem czy telewizorem, gdyż powinni udać się już na spoczynek.

Zaburzenia odżywiania się

Gdy inni żyją, aby jeść, ja jem, aby żyć. - Sokrates

Zaburzenia odżywiania rozwijają się na podłoży psychogennym, wiele czynników odgrywa role w ujawnieniu się choroby (konflikt w rodzinie czy szkole, zawód miłosny itp.) Badacze, którzy starali się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego u jednych rozwija się anoreksja a u innych bulimia, doszli do wniosku, że:

• Anoreksja to tzw. unikanie pierwotne (sposób na zabezpieczenie się przed dystresem i negatywnym myśleniem),

• Bulimia to tzw. unikanie wtórne (próba zablokowania przykrych emocji i negatywnych przekonań na swój temat już po ich wystąpieniu).

Osoby cierpiące na bulimię bądź anoreksję wykazują pewne charakterystyczne cechy osobowości i mają zwykle trudności w nawiązywaniu kontaktu z otoczeniem, szczególnie w obrębie własnej rodziny. Zarówno w żarłoczności (bulimii) jak i jadłowstręcie (anoreksji) dominuje brak akceptacji własnego ciała, przy czym w jadłowstręcie obawa przed otyłością prowadzi często do odmowy przyjmowania pożywienia, podczas gdy w bulimii występuje trudne do opanowania pragnienie jedzenia, a próby zapobiegania otyłości przeprowadzane są przez prowokowanie wymiotów, przyjmowanie leków przeczyszczających, moczopędnych, hamujących łaknienie, intensywne ćwiczenia fizyczne, itp..

Erotomania (seksoholizm)

Miłość silniejsza jest od śmierci, ale zdarza się, Że mizerny nałóg silniejszy jest od miłości. Maria von Ebner- Eschenbach.

Erotomania wg Encyklopedii Powszechnej PWN „ chorobliwe wzmożenie pobudliwości płciowej występujące w chorobach psychicznych i psychopatiach, a także w organicznych chorobach mózgu; może być ponadto skutkiem szkodliwego wpływu otoczenia; termin oznaczający również obłęd erotyczny z występowaniem urojeń zakochania”. W literaturze fachowej można spotkać stwierdzenia, że erotomania zaliczana jest do zaburzeń libido i polega na wzmożeniu popędu seksualnego. Przejawia się w potrzebie znacznej częstotliwości różnorodności aktywności seksualnej. Erotomania u kobiet to nimfomania, u mężczyzn - satyryzm.

Pracoholizm (uzależnienie od pracy)

Pracoholizm jest jedynym uzależnieniem, które posiada społeczna akceptację, a zachowania pracoholików są powszechnie szanowane. Zaangażowanie w pracę utożsamiane jest ze zdrowym, skutecznym i pozytywnie postrzeganym przez społeczeństwo stylem życia. W konsekwencji coraz częściej spotykamy osoby, dla których praca stała się naczelną wartością, które są tak pochłonięte swoją praca zawodową, że nie znajdują czasu dla rodziny, na sen i odpoczynek czy tez na kontynuację swoich dotychczasowych zainteresowań.

Można przyjąć, że pracoholizm jest to stan psychiczny charakteryzujący się stałym, wewnętrznym przymusem wykonywania pracy lub innych czynności z nią związanych, przymusem myślenia o pracy oraz poczuciem dyskomfortu w sytuacjach, kiedy możliwość wykonywania pracy jest utrudniona. Jest to, więc forma patologicznego zachowania, a praca jest w tym przypadku formą narkotyku. Przyjmuje się, że problem pracoholizmu dotyczy około 5% populacji. Pracoholicy są często ofiarami swojego perfekcjonizmu, nigdy nie odczuwa prawdziwej satysfakcji z osiągnięcia celu i nie potrafi cieszyć się ze swoich osiągnięć. Pracoholicy najchętniej stosują bierne formy wypoczynku i cały czas są gotowi na sygnał z pracy. Pracoholik źle funkcjonuje w rodzinie, zarówno w relacjach z partnerami, jak i z dziećmi, którym nie potrafią okazać czułości i miłości. Stopniowo stają się emocjonalnymi inwalidami. Kluczem do sukcesu w życiu zawodowym jest zachowanie równowagi między pracą a życiem prywatnym. Pracoholicy, w miarę rozwoju uzależnienia, coraz bardziej izolują się, a kontakty społeczne ograniczają do grona współpracowników w miejscu pracy.

Kupnoholizm (uzależnienie od zakupów)

Pieniądze szczęścia nie dają. Dopiero zakupy. - Marilyn Monroe

Stosunkowo niedawno, wraz z wyrastającymi jak grzyby po deszczu supermarketami, pojawiły się w Polsce pierwsze ofiary uzależnienia od zakupów, tj. osoby odczuwające przymus ich dokonywania. Właściciele supermarketów dbają o to, aby towary skutecznie przyciągały wzrok kupującego krzyczącymi kolorami na plakatach czy naklejkach, a na każdym niemal kroku informują o "wielkiej promocji", "superokazji" i "supercenie".

Na ogromnych powierzchniach targowych, klienci odbywają wędrówki pomiędzy półkami zastawionymi tysiącami różnorodnych towarów. Ci, którzy są wyjątkowo podatni na sugestię i uwierzyli w przedstawioną wizję zysku płynącego z okazyjnego zakupu, już przy kasie albo dopiero w domu zdają sobie sprawę z rozmiarów zakupowego szaleństwa. Magia reklam w supermarketach sprawia, że osoba, która idzie tam w celu dokonania zakupu paru konkretnych rzeczy, przynosi do domu torby pełne niepotrzebnych drobiazgów. Zakupy stają się szczególnie niebezpieczne dla osób posługujących się kartami kredytowymi, bowiem karty te skutecznie utrudniają kontrolowanie wydatków i ułatwiają zadłużanie się w banku. Przeprowadzone pod koniec lat 90 badania wykazały, że ok. 15 mln Amerykanów robi zakupy w sposób kompulsywny (compulsive shoppers), ok. 40 mln ma problem z nadmiernym wydawaniem pieniędzy, a około 20% ich dochodów przeznaczana jest na pokrycie debetów na kartach kredytowych.

„Nowe uzależnienia”

Kwestią czasu jest tylko wyodrębnienie nowych kategorii zaburzeń polegającej na uzależnieniu od nowych technologii. Wyróżnić będzie można już niedługo uzależnienia od: telewizji, telefonu komórkowego, odtwarzaczy DVD, MP3, MP4 czy nawet od słodyczy. Spotykamy się już także z takimi zjawiskami jak ortoreksja (doszukiwanie się w produktach spożywczych niepożądanych składników i konserwantów i ograniczanie ich spożywania lub wykluczanie całkiem ze swojej diety), anoreksja ( „uzależnienie” od opalania), bigoreksja (patologiczna dbałość o swój wygląd).

1.3. Profilaktyka i terapia uzależnień.

Profilaktyka ogólnie rozumiana jest, jako: „działanie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom; ogólnie: stosowanie różnych środków zapobiegawczych w celu niedopuszczenia do wypadków, uszkodzeń, katastrof itp.” Można, więc przyjąć, że profilaktyka to odpowiednie działanie, które ma na celu zapobieganie pojawianiu się i/lub rozwojowi niekorzystnego zjawiska, w konkretnej społeczności. Jest też jednym ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które oceniane są, jako szkodliwe i niepożądane. Ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategoriach zagrożeń
i podejmowania wysiłków w celu ich eliminacji lub choćby ograniczania.

Powszechnie uważa się, że skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowania rozwoju lub ograniczania skali zjawisk uznanych za dolegliwe społecznie. Głównie z tego względu jest znacznie bardziej opłacalna niż kosztowne działania zaradcze konieczne w sytuacji, gdy wzrasta skala niepożądanych zjawisk. Zgodnie z takim rozumieniem profilaktyka używania substancji psychoaktywnych to zmniejszanie ryzyka ich używania oraz związanych z tym problemów, poprzez opóźnienie lub przeciwdziałanie inicjacji, niedopuszczanie do poszerzania się kręgu osób - szczególnie ludzi młodych, eksperymentujących z legalnymi i nielegalnymi substancjami. Pojawiła się także definicja, która profilaktykę uzależnień przedstawia również, jako zmniejszanie strat związanych z używaniem środków odurzających poprzez ograniczanie do minimum potencjalnych szkód, jakich mogą doznawać szczególnie osoby młode, używające substancje psychoaktywne. W tym najszerszym ujęciu profilaktyka pojmowana jest, jako postępowanie zapobiegające różnorodnym problemom, które towarzyszą używaniu tych substancji. Dzieci i młodzież w różnym stopniu narażeni są na ryzyko użycia legalnych lub nielegalnych środków uzależniających i wynikające z tego szkody.

Odpowiednio do stopnia ryzyka profilaktyka prowadzona jest na kilku poziomach. Tradycyjnie w literaturze są one przedstawiane następująco:

• Profilaktyka pierwszorzędowa adresowana jest do grupy niskiego ryzyka. Są to działania kierowane do ludzi zdrowych, wspomagające prawidłowe procesy rozwoju fizycznego
  i psychicznego. Ma na celu promocję zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji,
  a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych. Ważne jest, więc rozwijanie różnych umiejętności życiowych, prospołecznych, które pozwolą młodym ludziom radzić sobie
  z wymogami życia, emocjami. Dostarczane informacje powinny być rzetelne, dostosowane do specyfiki odbiorców.

• Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grupy podwyższonego ryzyka, do osób przejawiających pierwsze objawy zaburzeń (choroby). Celem działań jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, tworzenie warunków, które umożliwią wycofania się
  z zachowań ryzykownych.

• Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka, do osób,
  u których występują już symptomy choroby (zaburzeń). Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Z jednej strony przeciwdziała nawrotowi zaburzeń,
  z drugiej umożliwia osobom uzależnionym prowadzenie społecznie akceptowanego stylu życia.

Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się różne strategie:

• Strategie informacyjne: Celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wyboru. U podstaw tej strategii leży przekonanie, że ludzie, zwłaszcza młodzi, zachowują się ryzykownie, ponieważ zbyt mało wiedzą o mechanizmach i następstwach takich zachowań. W związku z tym dostarczenie informacji o skutkach palenia tytoniu, picia alkoholu, odurzania się narkotykami ma spowodować zmianę postaw, a w końcu - nie podejmowanie zachowań ryzykownych.

• Strategie edukacyjne: Mają pomóc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (umiejętności nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom ze strony otoczenia itp.).
  U podstaw tych strategii leży przekonanie, że ludzie, nawet dysponujący odpowiednią wiedzą, podejmują zachowania ryzykowne z powodu braku wielu umiejętności niezbędnych w życiu społecznym. Te deficyty uniemożliwiają im budowanie głębszych, satysfakcjonujących związków z ludźmi, odnoszenie sukcesów, np. zawodowych. Szukają, więc chemicznych, zastępczych sposobów radzenia sobie z trudnościami.

• Strategie działań alternatywnych: Ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np. sukcesu, przynależności) oraz osiąganie satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości zaangażowania się w działalność pozytywną (artystyczną, społeczną, sportową itp.). U podstaw tych strategii leży założenie, że wielu ludzi nie ma możliwości zrealizowania swej potrzeby aktywności, podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów, czy też rozwoju zainteresowań. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zaniedbanej wychowawczo.

• Strategie interwencyjne: Celem tych działań jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu ich problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych. Interwencja obejmuje towarzyszenie ludziom w krytycznych momentach ich życia. Podstawowe techniki interwencji to poradnictwo, telefon zaufania, sesje interwencyjne, doradztwo. Strategie informacyjne, edukacyjne i alternatywne stosuje się na wszystkich trzech poziomach profilaktyki. Strategie interwencyjne, jako działania głębsze i bardziej zindywidualizowane, w zasadzie zastrzeżone są dla poziomu drugiego i trzeciego.

• Strategie zmniejszania szkód: Przewidziane są głównie dla potrzeb profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatem tych działań są grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka, interwencje, terapia.

• Strategie zmian środowiskowych: Nakierowane są na identyfikację i zmienianie tych czynników środowiska społecznego i fizycznego, które sprzyjają zachowaniom problemowym. Mogą one obejmować: modyfikacje środowiska, miejsca przebywania osoby dysfunkcyjnej, zmianę postaw społecznych wobec osób dysfunkcyjnych.

• Strategie zmian przepisów: Zazwyczaj kierowane są do całej lokalnej społeczności. Polegają na zmianie przepisów prawnych, rozporządzeń lokalnych, ograniczanie dostępu do środków odurzających i ich dystrybucji.

Profilaktyka to: kompleksowa interwencja kompensująca niedostatki wychowania, obejmująca równolegle trzy nurty działania:

• Wspomaganie dziecka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu,

• Ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia,

• Inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu.

Mimo prawidłowych oddziaływań wychowawczych, a gdy są one niewystarczające tym bardziej, dzieci i młodzież  czasami zachowują się  ryzykownie. Dziej się tak najczęściej, dlatego, że nie mogą lub nie potrafią funkcjonować inaczej. Takie zachowania są wtedy ich „własnym sposobem przystosowania się”. Wyeliminowanie jednego zachowania ryzykownego powoduje pojawienie się innych. To, jakie zachowanie ryzykowne podejmują uczniowie z różnych grup ryzyka, jest często kwestią przypadku, pojawienia się odpowiedniej okazji.

W tym miejscu sądzę, że warto również wyjaśnić definicję wyrażenia zachowania ryzykowane. Terminem tym określa się różne  zarówno dla jego zdrowia fizycznego i psychicznego, jak i dla jego otoczenia społecznego. Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się: używanie alkoholu i innych środków psychoaktywnych, wczesną aktywność seksualną, zachowania agresywne i przestępcze, porzucanie nauki szkolnej, ucieczki z domu.

Zadaniem profilaktyki uzależnień w szkole jest, więc także inicjowanie, uruchamianie działań, które wprowadzą pożądane zmiany w funkcjonowaniu młodego człowieka - ucznia.
Aby planować działania profilaktyczne w szkole potrzebna jest ich regulacja prawna. Pozwala ona nakreślać granice i obszary działań, wyjaśnia często zakres kompetencji nauczycieli.

Terapia uzależnienia: Podstawowym problemem, w obliczu, którego stają osoby uzależnione jest konsekwentne, wytrwałe dążenie do odstawienie substancji psychoaktywnych. Konsekwencje somatyczne oraz psychiczne używania tych substancji, presja rodziny, konflikty z prawem są nierzadko pierwszym motywem podjęcia próby uwolnienia się od nałogu. Osoby takie wielokrotnie podejmują próby zerwania z nałogiem- często samodzielnie, niekiedy na oddziałach detoksykacyjnych. Leczenie uzależnień jest procesem długotrwałym, wymagającym współpracy osoby uzależnionej z terapeutą. Obserwacje kliniczne wskazują na niską skuteczność leczenia, w którym brakuje aktywnego udziału osoby leczonej. Niestety, wielokrotnie zdarza się się, że oczekiwania osób uzależnionych wobec procesu leczenia pozostają w sprzeczności z oferowanymi metodami postępowania leczniczego. Leczenie uzależnień obejmuje następujące etapy:   detoksykacja, rehabilitacja, oddziaływania postrehabilitacyjne.

Leczenie osób uzależnionych od narkotyków przyjmuje różne postaci w zależności od substancji, która to uzależnienie wywołała. Istnieją trzy główne podejścia do problemu leczenia osób uzależnionych: terapia substytucyjna, terapia ukierunkowana na abstynencję, terapia poznawczo- behawioralna.

Terapia substytucyjna: Ten rodzaj terapii polega na zastępowaniu dożylnych narkotyków doustnymi preparatami przepisywanymi przez lekarza, które dają te same efekty farmakologiczne. Odbywa się to zazwyczaj w specjalnie do tego celu powołanym ośrodku ambulatoryjnym gdzie pacjentom podawany jest preparat o długotrwałym działaniu, np. metadon. Usuwa on skutecznie objawy abstynenckie. W przeciwieństwie np. do heroiny pobieranej dożylnie, farmakologiczne działanie doustnego preparatu utrzymuje się ponad dobę. Pozwala to tym samym wyeliminować sekwencyjnie powtarzające się zmiany nastroju- pojawianie się stanu euforii i następującego później "głodu"- które są immanentną cechą przyjmowania narkotyku drogą dożylną. Osoba uzależniona uwalnia się od przykrych doznań abstynenckich ("głodu") i dzięki temu osłabia się jej motywacja do zażywania narkotyków dożylnych. Wraz ze zmniejszonym używaniem narkotyków dożylnych, ograniczeniu ulegają zagrożenia związane ze stosowaniem brudnych igieł. Niewątpliwą wadą tego typu terapii jest to, że pacjent pozostaje uzależniony od narkotyku.

Terapia ukierunkowana na abstynencję: Wymogiem stawianym przez społeczności terapeutyczne jest całkowite odstawienie wszelkich środków psychotropowych. Opiera się ona na założeniu mówiącym o trudnościach osoby, która sięga po narkotyki w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych. Zmierza ona do budowania uczciwej, otwartej relacji pomiędzy terapeutą i poszczególnymi osobami w grupie. Dobrze prowadzona terapia pozwala nabyć kompetencję społeczną, tzn. umiejętność radzenia sobie w życiu społecznym i poczucie samowystarczalności. Główną wadą tego typu terapii jest wysoki wskaźnik przerywania leczenia. Szacuje się, że ok. 75% pacjentów przerywa leczenie w ciągu pierwszego miesiąca- wynika to w głównej mierze z niskiej motywacji do zerwania z uzależnieniem.

Terapia poznawczo- behawioralna: Innym rodzajem leczenia osób uzależnionych jest terapia poznawczo- behawioralna. Głównym założeniem leżącym u jej podstaw jest rola procesu uczenia w tworzeniu mechanizmu uzależnienia. Przyjęto, że mechanizm uczenia można również wykorzystać w celu zerwania z nałogiem. Terapia uczy jak rozpoznawać, unikać, radzić sobie. Dotyczy to rozpoznawania sytuacji, w których prawdopodobieństwo sięgnięcia po narkotyk jest bardzo wysokie. Kolejny etap terapii uczy jak unikać takich sytuacji, zaś ostatni etap- jak efektywnie radzić sobie w takich sytuacjach. Główne zalety: posiada dobre podstawy teoretyczne; jest terapią krótkoterminową; wykazuje wysoką efektywność; jest ustrukturalizowana, nakierowana na określony cel poprzez niezwłoczne nauczenie kontroli własnego zachowania; może być łatwo adaptowana do indywidualnych/ grupowych potrzeb; może być z łatwością łączona z farmakoterapią; łatwo ją łączyć z innymi programami terapeutycznymi;

Kluczowe zadanie terapia obejmuje kilka zadań, które mają kluczowe znaczenie dla powodzenia terapii.

• Podtrzymuj motywację zerwania z uzależnieniem. W tym celu należy dokonać wnikliwej analizy własnej decyzji- ustalić listę zysków i strat związanych z decyzją o zaprzestaniu zażywania narkotyków.

• Naucz się sposobów radzenia sobie. Nauczenie pacjenta jak rozpoznawać niebezpieczne sytuacje I efektywnie radzić sobie- stanowi istotę terapii.

• Zmień swoje nawyki. Terapia skupia się na zmianie nawyków, które są odpowiedzialne za mechanizm uzależnień. Naucz się kontrolować nieprzyjemne impulsy. Trening dotyczy również technik rozpoznawania I radzenia sobie w sytuacjach wzrastającego "głodu" narkotykowego.

• Podnieś swoje zdolności interpersonalne. Terapia obejmuje doskonalenie umiejętności interpersonalnych I poznawania strategii budowania więzi I wsparcia społecznego.

Czas trwania Terapia zazwyczaj obejmuje 12-16 sesji trwających przez 12 tygodni. Jest relatywnie krótkotrwała, nakierowana na zerwanie z uzależnieniem I ustabilizowanie abstynencji narkotykowej. W wielu wypadkach pozytywne efekty terapii utrzymują się nawet przez rok po zakończeniu leczenia. Dane nt. terapii wskazują, iż pacjenci, którzy potrafią wstrzymać się od zażywania narkotyków, przez co najmniej 3 tygodnie, mają duże szanse na utrzymanie abstynencji przez okres 12 miesięcy od zakończenia terapii. Niestety dla niektórych pacjentów jest to zbyt krótko, by ustabilizować efekty. W takich przypadkach stanowi ona jedynie wstęp do długotrwałej terapii, która jest rekomendowana osobom, które nie potrafią wytrwać w abstynencji przez okres 3 tygodni. Dodatkowe sesje odbywające się przez 6 miesięcy po zakończeniu terapii wstępnej mają na celu: rozpoznać sytuacje, które wciąż stanowią problem na drodze do abstynencji; udoskonalić metody I strategie radzenia sobie; zachęcić pacjenta do podjęcia aktywności konkurencyjnych wobec zażywania narkotyków.

2. Nieprzystosowanie społeczne.

„Nieprzystosowanie społeczne związane jest najczęściej z negatywnym układem postaw wobec jednostki, grup społecznych, społeczeństwa, wartości i rzeczywistości zewnętrznej lub też cechami charakteru, które skłaniają jednostkę do zachowań niezgodnych- aspołecznych- w stosunku do wzorów i wzorców zachowań, norm przyjętych przez ogół społeczeństwa.

Zachowania dzieci i młodzieży, w których występują tendencje społecznie negatywne, z jednej strony, stają się niezwykły utrudnieniem dla właściwego funkcjonowania życia społecznego, z drugiej natomiast, dzieci uznane, jako nieprzystosowane społecznie są nieakceptowane, izolowane przez zespoły rówieśników i dorosłych, stąd tez ich funkcjonowanie społeczne i rozwojowe jest poważnie zaburzone”.

2.1. Podstawowe pojęcia związane z nieprzystosowaniem społecznym.

W teorii i praktyce nauk wspomagających proces wychowania ( psychologii, socjologii, medycynie), określenie „ nieprzystosowanie społeczne” funkcjonuje w różnych znaczeniach. Wyróżnić można kilka rodzajów definicji nieprzystosowania społecznego, nazywanego również „ złym przystosowaniem”, czy „ niedostosowaniem społecznym”.

Według W. Okonia nieprzystosowanie społeczne to „ stan, w którym pojawiają się trudności w adaptacji jednostki do otoczenia społecznego. Przyczyny niedostosowani społecznego są dwojakie: wiążą się z jednostką bądź środowiskiem. Przyczyny zależne od jednostki obejmują niedorozwój umysłowy, braki charakteru, nieprawidłowy rozwój osobowości, nerwice, kalectwo. Przyczyny zależne od otoczenia społecznego polegają na powstawaniu w życiu jednostki sytuacji zbyt trudnych oraz na stawianiu jej zbyt trudnych oraz na stawianiu jej zbyt skomplikowanych i ciągle się zmieniających wymagań, uniemożliwiających adaptację”.

Niedostosowanie społeczne wg. Lipkowskiego to „ zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki”.

Schemat nr 1. Główne typy definicji niedostosowania społecznego.

Innym pojęciem odnoszącym się do niedostosowania społecznego jest termin zaburzenia emocjonalne. „ Zaburzenia emocjonalne niekoniecznie muszą się przejawiać w zachowaniu i niedostosowaniu społecznym, natomiast niedostosowanie społeczne zwykle zaczyna się od rożnych postaci zaburzeń emocjonalnych i zawiera już element naruszania norm i może pomijać te wstępną fazę. Najczęściej jednak zaburzenie emocjonalne nieuchronnie prowadzi do zaburzeń w zachowaniu i niedostosowania społecznego”.

Przeciwieństwem niedostosowania społecznego jest termin „ przystosowanie ( zdrowie psychiczne) to bezkonfliktowe funkcjonowanie i respektowanie funkcjonujących norm danego społeczeństwa. Według Hilgarda, człowiek dobrze przystosowany nie dręczy się niepotrzebnie konfliktami, podchodzi do problemów realistycznie, godzi się z tym, co nieuniknione, zdaje sobie sprawę z własnych braków i niedostatków osób, z którymi ma do czynienia. Człowiek dobrze przystosowany również przezywa konflikty emocjonalne, ale potrafi je rozwiązywać w sposób konstruktywny”.

2. Przyczyny i objawy nieprzystosowania społecznego.

„Według J. Konopnickiego spośród wielu sytuacji składających się na atmosferę życia rodzinnego, przyczyną niedostosowania społecznego mogą się stać:

• Ostre konflikty miedzy rodzicami, powodujące ustawiczną niepewność sytuacji,

• Atmosfera pozornie spokojna, na zewnętrz poprawna, ale pełna napięć, stresów i obcości,

• Napięta atmosfera miedzy rodzicami, której dziecko musi uczestniczyć,

• Ustawiczne awantury i bójki nie tylko pomiędzy rodzicami, ale także pomiędzy rodzeństwem,

• Alkoholizm jednego z rodziców, prowadzący do wszelkiego rodzaju awantur i bójek,

• Alkoholizm obojga rodziców, prowadzący do zupełnego rozkładu moralnego w rodzinie”.

Wszystkie sytuacje wyżej opisane wywołują napięcie w domu, prowadzą do braku poczucia bezpieczeństwa, przez co utrudniają prawidłowy rozwój dziecka w sferze psychiczno-społecznej. „Niewłaściwa atmosfera życia rodzinnego powstaje na podłożu głębokich antagonizmów i konfliktów w rodzinie, związanych najczęściej ze złym pożyciem rodziców, rozbiciem rodziny, konkubinatem, alkoholizmem, niewłaściwym, niechętnym czy nawet wrogim stosunkiem do dziecka”.

Przyczyny niedostosowania społecznego wg. J. Konopnickiego:

1. Biologiczne - uszkodzenia centralnego układu nerwowego uwarunkowane przede wszystkim czynnikami dziedziczności, co powoduje zmiany psychopatyczne, zaburzenia wywołujące dewiacje osobowościowe.

2. Środowiskowe - wadliwa struktura rodziny, zaniedbani środowiska wychowującego, błędy wychowawcze rodziny i szkoły, wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie postawy społeczno - moralnej, wypaczone kontakty społeczne, negatywnie oddziałujące na jednostkę aktywność osób, szkoły lub grup rówieśniczych.

„Uogólniając, można stwierdzić, iż niedostosowanie społeczne należy widzieć, jako:

• Problem społeczny, bowiem uniemożliwia ono konstruktywną socjalizację jednostki
  w środowisku, czego skutki bezpośrednio lub pośrednio odczuwają różne warstwy społeczne;

• Problem psychologiczny w wyniku zaburzeń osobowości charakteropatycznych bądź psychopatycznych występują defekty w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki;

• Problem pedagogiczny z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia ono adaptację, edukację i wychowanie. 

„Niemniej jednak można stwierdzić, że niedostosowanie społeczne ma dwa aspekty:

1. Społeczny - stosunek jednostki społecznie niedostosowanej do norm społecznych jest zaburzony, zagraża on porządkowi społecznemu;

2. Indywidualny - wewnętrzna - psychiczna sytuacja takiej jednostki jest trudna, także na skutek utrudnionych kontaktów ze środowiskiem; kontakty te mają najczęściej charakter aspołeczny, niezgodny z powszechnie przyjętymi normami etyczno moralnymi, społecznymi
   i innymi”.

Niedostosowanie społeczne to bardzo złożone pojęcie, na które składa się wiele kryteriów. Jednostka niedostosowana przez całe swoje życie uczestniczy w sytuacjach, które mają późniejszy wpływ na jej zachowania. Zjawisko zaburzeń w zachowaniu i patologii uwarunkowane jest różnorodnymi czynnikami. Proces społecznego nieprzystosowania może wykształcić się w trojaki sposób. Pierwszy z nich powstaje na zasadzie utrwalonych reakcji na sytuacje stresowe. Pewne zachowania zmierzają do zmniejszenia frustracji poprzez rozładowanie wewnętrznych napięć; mogą one być wyrazem dążenia do kompensacji niepowodzeń życiowych bądź też mogą stanowić wyraz rezygnacji z wysiłków i działań, które kończyły się w przeszłości niepowodzeniami, mogą być formą ucieczki itp.

Drugi typ nieprzystosowania społecznego występuje wówczas, gdy dziecko uczy się w najbliższym środowisku norm i zachowań niezgodnych z podstawowymi zasadami współżycia społecznego. Proces uczenia odbywa się poprzez mechanizm identyfikacji, czyli upodobniania się do osób bliskich i ważniejszych oraz poprzez internalizację, czyli „uzewnętrznienie”, przyjęcia za swoje wymagań i potrzeb otoczenia. Wielokrotnie powtarzane zewnętrzne nakazy i polecenia rodziców czy opiekunów utrwalają się i stają się własnymi potrzebami jednostki, w istotny sposób regulując jej postępowanie.

2. Metody przeciwdziałania nieprzystosowaniu społecznemu.

Z perspektywy psychospołecznej u młodzieży w wieku 15 - 20 lat dokonują się najważniejsze zmiany w zakresie obrazu siebie, formowane są nowe wzorce relacji interpersonalnych, wzrasta liczba i jakość nowych doświadczeń osobistych i społecznych, a okres dojrzewania stanowi szczególną fazę w życiu człowieka. Okres dojrzewania można podzielić na różne stadia rozwojowe. Wśród nich możemy wyróżnić dwie fazy:

• Pełną adolescencję (orientacyjnie: między 12 a 17 rokiem życia) nasila się tendencja do uniezależnienia od rodziców. Przy podejmowaniu decyzji ważniejsi stają się rówieśnicy. Następują gwałtowne zmiany w sferze życia emocjonalnego (intensywne i labilne). Pojawia się arogancja, buntowniczość i lekceważenie autorytetów. Wzmacniają się mechanizmy obronne, doskonali racjonalizacja, intensyfikuje wymiar życia heteroseksualnego

• Późną adolescencję (orientacyjnie między 17 a 20 rokiem życia) następuje konsolidacja życia psychicznego, zakończeniu ulega proces identyfikacji psychoseksualnej, dalszej przebudowie ulegają relacje z rodzicami i rówieśnikami a ich celem jest dążenie do pełnego partnerstwa.

Mówiąc o dojrzewaniu, jako drodze do dorosłości, wskazuje się na kilka podstawowych celów, jakie młody człowiek osiąga w tym okresie życia. Są to: doświadczenie fizycznej dojrzałości seksualnej, rozwijanie własnej tożsamości, kształtowanie zobowiązań społecznych, uzyskanie autonomii, wyrastanie z egocentryzmu, reorganizacja systemu wartości.

 Wszelkie niedostatki w procesie wychowania przejawiające się w uniemożliwieniu wychowankowi konstruktywnego zaspokajania potrzeb rozwojowych, prowadzą w konsekwencji do zaburzeń w jego zachowaniu. Są to wszystkie zachowania odbiegające od powszechnie przyjmowanych norm społecznych, prawnych, obyczajowych i zdrowotnych. Zalicza się, więc tutaj używanie alkoholu i innych środków odurzających, przedwczesne stosunki seksualne, agresję wobec otoczenia i wobec siebie, brak poczucia sensu życia, niewłaściwą dietę. Używanie środków odurzających jest jednym z zachowań, jakie pomagają nastolatkom (ich zdaniem) radzić sobie z przeżywanymi trudnościami rozwojowymi.

Najczęstszymi przyczynami sięgania młodzieży po środki odurzające są:

• Niedojrzałość emocjonalna i psychoseksualna, związane z dużymi wahaniami nastroju, podatnością na załamania, trudnościami identyfikacji psychoseksualnej, frustracjami wynikającymi z podej­mowania odpowiedzialnych ról społecznych;

• Nastawienie narcystyczne, przejawiające się w koncentracji na własnych przeżyciach i doznaniach, prowadzące do bolesnego przeżywania rozbieżności między własnymi opiniami a percepcją otoczenia;

• Słaby system kontroli wewnętrznej, współwystępujący z negaty­wizmem i buntem wobec kontroli zewnętrznej, prowokujący podejmowanie działań nieprzemyślanych i ryzykownych;

• Wygórowane wymagania wobec siebie i otoczenia oraz oczekiwanie natychmiastowego zaspokajania swoich potrzeb;

• Destrukcyjna rozbieżność między ambicjami, celami i oczekiwaniami osób znaczących
  a realistycznymi możliwościami i faktycznymi osiągnięciami;

• Trudności w kontaktach interpersonalnych z jednoczesną silną potrzebą przynależności
  i zainteresowania ze strony otoczenia;

• Duże napięcie wewnętrzne, niepokój, niska tolerancja na frustracje i współwystępujące z tym mechanizmy obronne;

• Silna potrzeba poznawcza, prowadząca do poszukiwania silnych wrażeń i eksperymentowania z tym, co nowe i nieznane;

• Kryzysy egzystencjalne oraz brak poczucia sensu życia.

W pracy profilaktycznej istotne znaczenie może mieć dobrze pracujący i współdziałający ze sobą zespół wychowawców i sami wychowankowie skupieni w szeroko pojętym samorządzie młodzieży, który powinien być podstawa systemu wychowania.. Udział w wykonawstwie zadań powinni brać możliwie wszyscy wychowankowie, zarówno ci wzorowi jak i ci z trudnościami wychowawczymi lub innymi problemami. Proces wychowania i opiekuńcza działalność profilaktyczna przed zagrożeniami powinna mieć charakter zorganizowany, systematyczny, realizowany z młodzieżą i przy jej współudziale.

Procedury postępowania nauczycieli i metody współpracy szkół z policją w sytuacjach zagrożenia dzieci oraz młodzieży przestępczością i demoralizacją, w szczególności narkomanią, alkoholizmem i prostytucją.    Wśród różnorodnych przejawów demoralizacji za najbardziej niepokojące i zagrażające zdrowiu dzieci i młodzieży uznaje się narkomanię, alkoholizm i prostytucję. Są to zjawiska, wobec których żaden dorosły nie powinien pozostawać obojętny, zwłaszcza, że zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży najczęściej ze sobą współwystępują. Picie alkoholu czy odurzanie się narkotykami współwystępuje z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi, wczesną inicjacją seksualną.
   

STRATEGIE POWSTRZYMUJĄCE

W ramach strategii powstrzymujących najczęściej podejmowano działania polegające na zwiększaniu dostępności do poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego, punktów informacyjnych, telefonów zaufania, poradnictwa odwykowego, psychiatrycznego, mediacji i pomocy kryzysowej. Szczególny nacisk położono na realizację programów prewencyjnych. Upowszechniano informacje o profilaktycznych funkcjach wymiaru sprawiedliwości i służb porządku publicznego. Ponadto na terenie całego kraju wzmożono kontrolę realizacji obowiązku szkolnego, a także starano się usprawnić przepływ informacji o uczniach wagarujących.

STRATEGIE DZIAŁAŃ ALTERNATYWNYCH

Celem działań alternatywnych jest m.in. zaspokojenie ważnych potrzeb sukcesu, przynależności i satysfakcji życiowej poprzez włączanie dzieci z grup ryzyka w działalność społeczną, organizowanie programów artystycznych, plenerów, koncertów, organizację szkolnych i środowiskowych zajęć oraz imprez sportowych, biwaków, obozów etc. Ważnym postulatem strategii jest rozwój otwartych, ulicznych miejsc rekreacji i wypoczynku dla dzieci.

STRATEGIE EDUKACYJNE

Przy realizacji strategii edukacyjnych zwracano szczególną uwagę na pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemów oraz wspieraniu ich w sytuacjach kryzysowych. Upowszechniano wśród uczniów zajęcia warsztatowe i treningi zachowań. Propagowano także rozwijanie telefonicznego i bezpośredniego szkolnego poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego stanowiącego istotną pomoc dla dzieci i młodzieży w trudnych sytuacjach życiowych.

STRATEGIE INFORMACYJNE

Strategie informacyjne były realizowane w większości województw m.in. poprzez upowszechnianie wiedzy na temat poradnictwa rodzinnego, prawnego, psychiatrycznego, pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz na temat instytucji i organizacji udzielających pomocy dziecku i rodzinie. Ponadto na terenie całego kraju przeprowadzono szereg szkoleń, seminariów i konferencji poświęconych problematyce niedostosowania społecznego oraz przestępczości wśród dzieci i młodzieży, skierowanych m.in. do Policji, nauczycieli, pedagogów, kuratorów, jak również rodziców. Ważnym elementem strategii było także rozpowszechnianie materiałów informacyjnych i instruktażowych.

STRATEGIE ZMNIEJSZANIA SZKÓD

Strategie zmniejszania szkód zmierzają do łagodzenia skutków incydentalnych zachowań niezgodnych z normą oraz zaburzeń zachowania. Jednym z najważniejszych elementów tych strategii jest organizacja sieci publicznych i niepublicznych placówek wsparcia dziennego, w tym świetlic, świetlic socjoterapeutycznych, klubów środowiskowych, ognisk wychowawczych, kół zainteresowań itp.

STRATEGIE INTERWENCYJNE I RESOCJALIZACYJNE

Realizacja strategii interwencyjnych i resocjalizacyjnych odgrywa ogromną rolę w zmniejszeniu skutków niedostosowania społecznego dla jednostki i jej otoczenia. Należy zaznaczyć, że Program przewidywał przygotowanie w 2004 roku podstaw prawnych do ich wdrażania. Podmiotem odpowiedzialnym za to zadanie jest Ministerstwo Sprawiedliwości.

System zapobiegania wykolejaniu się dzieci i młodzieży.

„Na podstawie ustawy polskiej o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982 r. zostały wydane zarządzenia resortowe, na mocy, których funkcjonują instytucje zajmujące się wychowaniem nieletnich i zapobieganiem demoralizacji dzieci i młodzieży. Instytucje te z sądem rodzinnym na czele tworzą polski system resocjalizacji i profilaktyki. Do instytucji tych należą: zakłady poprawcze, ośrodki szkolno-wychowawcze, domy dziecka, schroniska dla nieletnich, pogotowia opiekuńcze, rodziny zastępcze, kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą, hufce pracy OHP, Policyjne Izby Dziecka i kuratorzy sądowi itd. Każda z nich działa zgodnie ze swą specyfiką i według własnych metod, lecz są one ze sobą wzajemnie powiązane strukturalnie i funkcjonalnie. Skuteczność podejmowanych tam działań profilaktyczno-resocjalizacyjnych jest w dużej mierze uzależniona od współpracy wszystkich instytucji i organizacji powołanych do wykonania tych zadań. Dlatego celowe jest ujmowanie ich jako określonego systemu resocjalizacji nieletnich”.² „Instytucje te stosują różne formy, metody, techniki i środki oddziaływań wychowawczych wobec dzieci i ich rodzin, w zależności od przyczyn niedostosowania społecznego, wieku nieletnich, możliwości opiekuńczo-wychowawczych środowisk rodzinnych czy innych instytucji znajdujących się w otoczeniu dziecka. Praca tych instytucji polega na: koordynacji zadań profilaktycznych i resocjalizacyjnych; ustalaniu rozmiarów zjawisk społecznych niedostosowania dzieci i młodzieży; inicjowaniu różnych form pomocy i opieki nad młodzieżą niedostosowaną społecznie bądź zagrożoną demoralizacją”.

Działalność resocjalizacyjna obejmuje trzy kategorie stanu wykolejenia społecznego:

• Wykolejenie społeczne zaawansowane;

• Wykolejenie społeczne wprawdzie już wystąpiło, lecz jeszcze się nie rozwinęło;

• Wykolejenie społeczne jeszcze nie wystąpiło, lecz wszystko wskazuje na to, że może się pojawić.

„Postępowanie resocjalizujące pierwszej z tych odmian można określić, jako działalność resocjalizującą aktualnie, natomiast w pozostałych dwóch przypadkach jest to działalność resocjalizująca potencjalnie, czyli profilaktyka. Profilaktyka społeczna polega na zapobieganiu niepożądanym procesom i zjawiskom patologii życia społecznego, do których zalicza się m.in. przestępczość, alkoholizm, prostytucję, samobójstwa itp. Zapobieganie wykolejeniu jednostek może polegać na powstrzymaniu procesu prowadzącego do wykolejenia poprzez usuwanie warunków sprzyjających zachowaniom destruktywnym; wywoływanie odstąpienia jednostki od zamiaru zachowań niepożądanych; umożliwienie jednostce wykonania niepożądanych czynności. Jak również może polegać na eliminowaniu początkowych symptomów wykolejania się poprzez:

• Profilaktykę powstrzymującą- zakłada odpowiednie działania o charakterze oddalania okazji do czynu nagannego, np. przez uniemożliwienie dostępu do narkotyków, zakaz sprzedaży alkoholu nieletnim;

• Profilaktykę kreatywną- rozwijającą wszelkie pozytywne funkcje poznawcze i uzdolnienia dziecka za pomocą stosowanych metod wychowania resocjalizującego;

• Profilaktykę objawową- zakładającą odpowiednie działanie o charakterze interwencyjnym wobec jednostek wagarujących, uciekających z domu, zaniedbanych w nauce, nadmiernie agresywnych, poprzez wzmożoną kontrolę, opiekę, działania reformująco- korektywne;

• Profilaktykę uprzedzającą- polegającą na odseparowaniu dziecka od demoralizującego wpływu (np. rówieśników) oraz interwencję lekarską i psychologiczną m.in. przy podatności organiczno- biologicznej jednostki na uzależnienie.

W uogólnieniu należy stwierdzić, że profilaktyka ściśle łączy się z działalnością adaptacyjno- przystosowawczą i społeczno-wychowawczą w określonej placówce oświatowej i w całym rejonie odnośnego środowiska społecznego. Zmierza ona do zapobiegania zjawiskom niekorzystnym w wychowaniu, edukacji i procesie kształcenia młodej generacji.

Profilaktyka i resocjalizacja pozostaje we wzajemnym powiązaniu funkcjonalnym z socjalizacją. Zmierza do ponownego uspołecznienia albo wyrównania braków w dotychczasowej socjalizacji wychowanków z socjalizowanych nieadekwatnie lub wręcz destruktywnie, czyli niezgodnie z normami wyrażającymi interesy społeczeństwa, w tym domu rodzinnego, szkoły i środowiska lokalnego”.

Główną płaszczyzną aktualizowania celu profilaktyki w omawianym kręgu jest społeczna organizacja środowiska lokalnego. Chodzi tu o optymalne zorganizowanie grup społecznych i instytucji danej społeczności lokalnej w realizacji jej podstawowych funkcji- produkcyjnych, usługowych, kulturalnych i wychowawczych na zasadach współdziałania kooperacji.

Funkcjonowanie systemu profilaktyki na tym poziomie wyznaczają odpowiednie decyzje centralnych i terenowych ogniw władzy państwowej, wynikające z perspektywicznego programu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, regionu i środowiska lokalnego oraz własne, autoregulacyjne mechanizmy społeczności lokalnej do organizowania się, przede wszystkim ze względu na uzyskanie i utrzymanie równowagi społecznej. Mechanizmy autoregulacyjne uruchamiane są przez zwyczaje i obyczaje społeczności, potrzeby i tradycje samorządowe, poczucie zagrożenia od wewnątrz i z zewnątrz itp.

Przedmiotem drugiego kręgu systemu zapobiegania przestępczości nieletnich w środowisku, węższego w stosunku do poprzedniego, są z jednej strony, dzieci i młodzież narażeni w środowisku na społeczne wykolejenie, z drugiej zaś- grupy społeczne i instytucje, które stwarzają warunki i sytuacje bezpośredniego zagrożenia dla prawidłowego przebiegu uspołeczniania tych dzieci i młodzieży. Celem profilaktyki w tym kręgu jest roztoczenie opieki i kontroli wychowawczej nad dziećmi, którym przede wszystkim rodzina nie stwarza optymalnych warunków rozwoju, oraz roztoczenie opieki i kontroli społecznej nad tymi rodzinami. Realizacja tego celu wyznacza dalsze jego konsekwencje, jak objęcie kontrolą wychowawczą spontanicznych grup rówieśniczych dzieci i młodzieży, podjęcie bądź wzmożenie funkcji opiekuńczo-wychowawczej zarówno instytucji wychowawczych, jak i instytucji pełniących funkcję wychowawczą ubocznie itp. Czynności profilaktyczne skierowane powinny być równocześnie na poszczególne przypadki dzieci i młodzieży, tzn. na konkretną osobowość czy stan fizyczny i psychiczny dziecka, ujmowanych, jako wynik jego sytuacji społecznej, a nie na izolowaną jakby społecznie jednostkę oraz na grupy społeczne i instytucje, w których to dziecko uczestniczy i które wyznaczają jego niekorzystną z punktu widzenia procesu uspołecznienia sytuację społeczną. Polegać zaś one powinny na wyrównawczej kompensacji braków i niedostatków owej sytuacji, wzmacnianiu pozytywnych wpływów środowiska i usuwaniu destrukcyjnych, wzmacnianiu pozytywnych zachowań się dziecka i wygaszaniu negatywnych itp.

Przedmiotem trzeciego, najwęższego kręgu jest młodzież, która przejawia już zaburzenia w procesie uspołecznienia oraz jak w poprzednim kręgu, jej środowisko. W stosunku do tej kategorii młodzieży podejmuje się specjalne czynności resocjalizacyjne, których celem jest usunięcie źródeł i skutków społecznego wykolejenia oraz przygotowanie jej do kontynuowania procesu uspołecznienia, bądź w systemie kształcenia i wychowania szkolnego, bądź przez pracę zawodową.

Podstawowym warunkiem skuteczności subsystemu resocjalizacji jak i całego systemu zapobiegania przestępczości nieletnich w środowisku, jest wszechstronny przepływ informacji o nieletnich i ich środowisku oraz współdziałanie wszystkich kompetentnych instytucji środowiska w działalności profilaktycznej i resocjalizacyjnej na zasadzie integracji i koordynacji”.

3. Uzależnienia a nieprzystosowanie społeczne.

Jednym z podstawowych zadań rodziny jest zaspokajanie potrzeb dziecka zarówno podstawowych, jak i wyższego rzędu. Jest to warunek prawidłowego funkcjonowania. Rodzina może jednak wpływać również niekorzystnie na rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży. Jest to wynik działania negatywnych wzorów zachowań w rodzinie, niezaspokajania podstawowych potrzeb, blokowania rozwoju indywidualnych cech osobowości. Następstwem niekorzystnych oddziaływań rodziny jest zahamowanie rozwoju samoświadomości dzieci, możliwości ich samorozwoju i samorealizacji.

W życiu rodzinnym zdarza się wiele stanów patologicznych: alkoholizm, narkomania, przestępczość, wykolejenie moralne. Są one powodem dezintegracji rodziny i wystąpienia u dzieci zaburzeń rozwoju psychospołecznego, powodując niedostosowanie społeczne. Ważne jest by zapobiegać takim sytuacjom poprzez wczesna profilaktykę.

1. Krajowy program zapobiegania niedostosowaniu społecznemu.

Krajowy program zapobiegania niedostosowaniu społecznemu i przestępczości wśród dzieci i młodzieży. Program został opracowany przez przedstawicieli: Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministra Zdrowia, Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Ministra Edukacji Narodowej i Sportu, Ministra Sprawiedliwości oraz Komendanta Głównego Policji. Opracowanie ww. Programu wynikało z rządowego Programu Poprawy Bezpieczeństwa Obywateli "Bezpieczna Polska". Głównym założeniem Programu jest to, aby w sposób kompleksowy, poprzez zaangażowanie wielu podmiotów podejmujących wspólne działania rozpocząć walkę z negatywnymi zjawiskami dotyczącymi przestępczości i demoralizacji dzieci i młodzieży. Program wytycza ponadto kierunki działania administracji rządowej, administracji samorządowej oraz obejmuje działania lokalne.

Do celów Programu należy:

• Zahamowanie dynamiki wzrostu niedostosowania społecznego;

• Eliminowanie i łagodzenie drastycznych przejawów niedostosowania społecznego, w szczególności zagrażających zdrowiu i życiu dzieci i młodzieży oraz pozostawiających trwałe niekorzystne dla ich przyszłości skutki;

• Wypracowanie trwałego modelu i podstaw systemowych niezbędnych do: rozwiązywania problemów niedostosowania społecznego i przestępczości dzieci i młodzieży na poziomie centralnym (rządowym), samorządowym oraz środowiskowym (osiedle, ulica, podwórko, szkoła i inne), koordynacji międzyresortowej i środowiskowej; kontroli i nadzoru nad realizacją programu.

• wdrożenie programów modułowych stanowiących integralną część Krajowego Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży:
  „Procedury postępowania nauczycieli i metody współpracy szkół z policją, innymi służbami i organizacjami pozarządowymi w sytuacjach zagrożenia dzieci oraz młodzieży przestępczością i demoralizacją, w szczególności: narkomanią, alkoholizmem i prostytucją", „Projekt systemu pomocy metodycznej dla osób pracujących z młodzieżą zagrożoną niedostosowaniem, w szczególności w zakresie interwencji kryzysowej w rodzinie", "Projekt probacji alternatywnej dla pobytu młodzieży w placówkach resocjalizacyjnych i zakładach poprawczych",

• Określenie docelowych potrzeb w zakresie środków finansowych i organizacyjnych,

• Upowszechnienie rekomendowanych programów profilaktycznych.

Powyższy Program realizowany będzie przez administrację rządową, samorząd terytorialny oraz organizacje pozarządowe. Oczekuje się, że jego wprowadzenie i realizacja przyczyni się do zmniejszenia przestępczości i niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży.

3.2. Uzależnienia a niedostosowanie społeczne

Zespół nadużywania różnych substancji jest przedmiotem zainteresowania od dawna. Wyróżniamy następujące środki psychoaktywne, takie jak np. alkohol, kokaina, heroina, haszysz, opium (narkotyki) oraz pozostałe substancje takie jak: kofeina, tytoń, także są nadużywane. Jednak wydaje się, że alkohol, kofeina (w herbacie) i tytoń (papierosy) są środkami psychoaktywnymi stosowanymi najbardziej powszechnie ze względu na ogólnodostępność. Używki te są zdecydowanie najpopularniejsze niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z osobą dobrze, czy też źle przystosowaną.
Związek spożywania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych z niedostosowaniem społecznym dzieci, młodzieży i dorosłych najwyraźniej ujawnia się w kontekście agresji, przemocy, zachowań antysocjalnych. Jednak, aby dogłębnie poznać genezę relacji nadużywanie-uzależnienie od substancji psychoaktywnej-niedostosowanie społeczne należy dokonać analizy podstawowych faktów medycznych.

Z niedostosowaniem społecznym manifestowanym w postaci skrajnej aspołeczności mamy do czynienia wówczas, gdy dziecko nie jest zainteresowane tym, czy dorośli aprobują jego zachowanie, czy nie, a zachowanie to przyjmuje często charakter zdecydowanie antyspołeczny.

Stosowanie substancji psychoaktywnych a zachowania związane z niedostosowaniem społecznym. Pomimo, że wydaje się czymś oczywistym, że stosowanie w okresie adolescencyjnym substancji psychoaktywnych takich jak: alkohol, narkotyki łączy się z przemocą, agresywnością, zachowaniami, antysocjalnymi, to nie wszystko jeszcze wiadomo o dogłębnej istocie związku przyczynowego między tymi aspektami. W celu dokładniejszego przyjrzenia się zależnościom przyczynowo-skutkowym między omawianymi kwestiami, można zaprezentować wszystkie znane w USA teoretyczne modele wyjaśniające relacje zachodzące między nadużywaniem substancji psychoaktywnych a zachowaniem o charakterze przemocy.

Młodzi ludzie nie cenią sobie zdrowia. Uważają, że jest ono dane na zawsze albo na bardzo długo. Choroby, ich zdaniem wiążą się z podeszłym wiekiem. Brak wiedzy i wyobraźni uniemożliwiają przewidywanie przyszłości dalszej niż kilka tygodni. Dlatego chęć osiągnięcia doraźnej korzyści ( np. z użycia narkotyku przed klasówka) jest silniejsza niż lęk przed odległym skutkiem odurzania się. Istnieją różne koncepcje powstawania uzależnień. Wskazuje się na uwarunkowania środowiskowe, psychiczne, biologiczne.

Zakończenie

Rodzina jest podstawowym środowiskiem życia i rozwoju człowieka, miejscem jego biologicznych i duchowych narodzin. W niej realizuje się też społeczna natura człowieka. Już Arystoteles uzasadnił, że człowiek jest istotą społeczną, a dotychczasowe dzieje ludzkości przekonują, że do realizacji tej społecznej natury potrzebuje różnych, bogatych treściowo trwałych kontaktów z innymi osobami. Takie kontakty spośród wszystkich grup społecznych najlepiej zapewnia rodzina.

Odgrywa ona bardzo ważną rolę w rozwoju psychospołecznym dzieci i młodzieży. Prawidłowo funkcjonująca rodzina wpływa pozytywnie zarówno na stosunki interpersonalne nawiązywane między jej członkami, jak też na współżycie społeczne. Rodzina dostarcza modeli społecznego zachowania, będących przedmiotem mimowolnego naśladownictwa, kształtuje uczucia moralno-etyczne, przekazuje określony system wartości i norm.

Jednym z podstawowych zadań rodziny jest zaspokajanie potrzeb dziecka zarówno podstawowych, jak i wyższego rzędu. Jest to warunek prawidłowego funkcjonowania. Rodzina może jednak wpływać również niekorzystnie na rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży. Jest to wynik działania negatywnych wzorów zachowań w rodzinie, niezaspokajania podstawowych potrzeb, blokowania rozwoju indywidualnych cech osobowości. Następstwem niekorzystnych oddziaływań rodziny jest zahamowanie rozwoju samoświadomości dzieci, możliwości ich samorozwoju i samorealizacji.

W życiu rodzinnym zdarza się wiele stanów patologicznych: alkoholizm, narkomania, przestępczość, wykolejenie moralne. Są one powodem dezintegracji rodziny i wystąpienia u dzieci zaburzeń rozwoju psychospołecznego, powodując niedostosowanie społeczne. Ważne jest by zapobiegać takim sytuacjom poprzez wczesna profilaktykę.

Bibliografia:

1. Cichowicz. Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Olsztyn 1992.

2. Cudak H., Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Kielce 1998.

3. Dziewięcki M., Uzależnienie od komputera i Internetu, Wychowawca nr 6 / 2003r.

4. Kalinowski M., Europejskie systemy resocjalizacji nieletnich, Warszawa 1991.

5. Kościelak R., Niedostosowanie społeczne, definicje i uwarunkowania, Problemu Opiekuńczo - Wychowawcze 1985, nr 10.

6. Makowski A. Nieletni sprawni inaczej i ich ortopedagogika, Warszawa 1997.

7. Makowski A., Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja. Warszawa 1994.

8. Narkotyki w Unii Europejskiej, Świat problemów nr 1, 2006 r.

9. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004.

10. Teesson M., Degenhardt L., Hall W., Uzależnienia, Modele kliniczne i techniki terapeutyczne, Gdańsk 2005.

11. Urban B., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 2007.

12. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26-10-1982. Warszawa 1982, Dziennik Ustaw Nr 35, poz. 228.

13. Włodarek J. Podstawy systemu zapobieganie przestępczości nieletnich w środowisku, Studia Socjologiczne, Wrocław 1977.

14. Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009.

15. Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji, Warszawa 2009.

Strony internetowe:

1.Htp: //narkotyki.esculap.pl.

2.Http: //www.hazardzisci.org.

.

Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009, s.552.

Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009, s.552.

Ibidem, s. 552.

Ibidem, s. 553.

Ibidem, s.553.

Ibidem, s. 549.

Ibidem, s.547.

Teesson M., Degenhardt L., Hall W., Uzależnienia, Modele kliniczne i techniki terapeutyczne, Gdańsk 2005, s. 57.

Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009, s. 399.

Teesson M., Degenhardt L., Hall W, Uzależnienia, Modele kliniczne i techniki terapeutyczne, Gdańsk 2005, s. 77.

Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009, s. 423-424.

Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009, s. 437- 438.

Ibidem, s.443-444.

Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009, s. 446.

Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009r, str. 488-490.

Woronowicz B., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009r, str. 500 - 501.

Cudak H., Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Kielce 1998, s. 54.

Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 274.

Urban B., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 2007, s. 139.

Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji, Warszawa 2009, s.22.

Urban B., pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 2007, s.141.

Ibidem, s.136.

Cudak H., Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Kielce 1998, s. 67.

Ibidem, s. 67

Cudak H., Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Kielce 1998, s. 85.

J. Cichowicz. Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Olsztyn 1992, s. 49.

A. Makowski. Nieletni sprawni inaczej i ich ortopedagogika, Warszawa 1997, s. 122.

Włodarek J. Podstawy systemu zapobieganie przestępczości nieletnich w środowisku, Studia Socjologiczne, Wrocław 1977, s. 127-133.

35

Typy Definicji

Symptomatologiczne

Utylitarne

Teoretyczne

Operacyjne

Akcentuje się role narzędzi zorientowanych na identyfikacje specyficznych kategorii diagnostycznych, konstytutywnych dla zjawiska.

Akcentuje się powiązanie obserwowanych symptomów zjawiska z ogólnymi kategoriami wynikającymi z teorii przystosowania.

Zjawisko określa się poprzez ustalenie i rejestracje specyficznych objawów świadczących o jego występowaniu (trwałość i liczba objawów, ich nasilenie).

Zaburzenia powodujące trudności wychowawcze, mające charakter konfliktu pomiędzy jednostka i jej środowiskiem (bezradność środowiska, brak zaspokojenia potrzeb jednostki).

---