Zabór pruski

Dzieje książki i bibliotek na ziemiach polskich do lat siedemdziesiątych XIX wieku.

1. Księgarstwo, drukarstwo, ruch wydawniczy

- Księgarnia (z wypożyczalnią i czytelnią) nauczyciela gimnazjum królewskiego z Poznania Tomasza Szumskiego;

- 1831 r. wiele polskich firm łączące księgarnię z wydawnictwem o określonym programie i z wypożyczalnią, przykłady:

• księgarnia Jana K. Żupańskiego (zasłużonego wydawcy kontaktującego się z naukowcami)

• Walenty Stefański (drukarz, księgarz, wydawca) publikujący m. In. wydawnictwa popularne dla ludu

• księgarnie Napoleona Kamieńskiego i Sp-ki oraz Mieczysława Leitgebera.

- drukarnia i księgarnia Julii i Antoniego Woykowskich firmujący wydawnictwo „Tygodnika Literackiego”, demokratycznego czasopisma pod wpływami Towarzystwa Demokratycznego Polskiego;

- 1866r. Poznań miał 10 firm księgarskich polskich, a 6 niemieckich i żydowskich;

- wiele wielkopolskich księgarni prowadziło czytelnie i wypożyczalnie (płatne), które nie były placówkami naukowymi; dominowała w nich beletrystyka, czasem książki popularnonaukowe, zaś u niektórych księgarzy (M. Leitgeber) – nuty. Były też wypożyczalnie dochodowe, samoistne, poza księgarniami.

- 1840r. wypożyczalnia dla inteligencji księdza Franciszka Bażyńskiego, nakładcy (m. in. Wydawnictwa Dobrych i Tanich Książek) i działacza społecznego;

- 1828-1830 w Wielkopolsce ukazał się pięciotomowy wybór dzieł A. Mickiewicza, sfinansowany przez społeczeństwo drogą prenumeraty. Inicjatorami: Józef Muczkowski (bibliotekarz pracujący u T. Działyńskiego, poprzednio nauczyciel gimnazjum) i Józef Łukaszewicz (bibliotekarz w Bibliotece Raczyńskich, potem redaktor czasopism, współwłaściciel drukarnie i księgarni).

- 1831-1832 ukazało się nakładem Juliusza A. Munka, pod firmą Joachima J. Heinego małe jednotomowe wydanie Mickiewicza, tanie, obliczone na szerszy krąg odbiorcy.

- czasopisma:

• „Przyjaciel Ludu”

• „Dziennik Domowy”

• konserwatywny „Orędownik Naukowy”

• „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego”

• ultramontański „Przegląd Poznański”

• najważniejszy „Rok pod Względem Oświaty, Przemysłu i Wypadków Krajowych”, dwumiesięcznik, potem miesięcznik, gdzie m.in. pisywali E. Dembowski i K. Libelt a redaktorem był znany historyk J. Moraczewski

- Górny Śląsk: były drukarnie i księgarnie publikujące (ze względów komercyjnych) polskie druki, ale były to głównie publikacje religijne oraz piśmiennictwo niższego lotu, które jednak przyczyniało się do utrzymania języka polskiego na tym terenie.

• Nauczyciel Józef Lompa (zm. 1863r.) działacz zarządu krótkotrwałego, działającego w okresie Wiosny Ludów Towarzystwa Pracujących dla Oświaty Ludu Górnośląskiego w Bytomiu, które miało w swych planach tworzenie bibliotek i czytelni polskich,

• Prezes tego Towarzystwa, Karol Kosicki, wydawca polskich czasopism, był również człowiekiem zasłużonym w walce o język polski

• Józef Chociszewski, pomorsko-wielkopolski publicysta i wydawca czasopism (m.in. w Chełmnie, Inowrocławiu i Bydgoszczy) i książek dla ludu, współpracujący także z pisarzami na Śląsku Cieszyńskim

• Karol Miarka starszy: (zm. 1882 r.) nauczyciel, nakładca i księgarz, właściciel drukarni i publicysta, a m.in. propagator zakładania polskich bibliotek, które miały służyć umacnianiu polskości. Pisywał opowiadania i powieści dla ludu, artykuły (m.in. do pism zakordonowych), zaś od 1869 r. wydawał i redagował popularnego na Śląsku „Katolika” przejętego od J. Chociszewskiego. W tym samym roku założył w Królewskiej Hucie (Chorzowie) nakładową Księgarnię Katolicką. Wydawał także kalendarze, dwa inne pisma krótko wychodzące, swoje książki itp. Jego pracę starali się kontynuować synowie: Paweł, a zwłaszcza Karol (junior).

1. Biblioteki

- W zaborze pruskim, na początku XIX stulecia brakło większych – naukowych, a nie oświatowych – polskich bibliotek. Ale na przełomie drugiego i trzeciego dziesięciolecia dzięki mecenatowi społeczników sytuacja zaczęła się zmieniać na lepsze.

- w 1829r. w oparciu o rodowy księgozbiór hr. Edward Raczyński (zm. 1845), otworzył w Poznaniu polską dostępną publicznie bibliotekę, liczącą kilkanaście tys. tomów. Mecenas nauki, działacz społeczny, edytor i nakładca m.in. Pamiętników J. Ch. Paska, J. Kitowicza i wielu innych zabytków naszej historiografii i literatury, wielu źródeł historycznych był osobą niezmiernie zasłużoną, członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Ideą Raczyńskiego była szeroka dostępność polskiego i obcego piśmiennictwa. Raczyńskiemu chodziło o to, aby młodzież mogła – poza podręcznikami – sama poszerzać swą wiedzę o Polsce. W swej bibliotece nie kładł więc nacisku na cymelia, a raczej na podstawowe dzieła z poszczególnych dziedzin wiedzy. Od kilkunastu tys. tomów w chwili udostępnienia Biblioteka im. Raczyńskich doszła w roku śmierci jej fundatora do około 23 tys. tomów.

- Biblioteka im. Raczyńskich: zbiory udostępniano prezencyjnie – tylko członkowie Kuratorium Biblioteki mogli je pożyczać do domu. Biblioteka – zgodnie ze swym statutem – miała na zawsze pozostać instytucją polską.

- Adam Tytus i Jan Kanty Działyńscy (ojciec i syn, obaj uczestnicy powstań, ojciec 1831r. a syn 1863r.)

• A. T. Działyński (zm. 1861r.) utworzył Muzeum i Bibliotekę w swych dobrach kórnickich, siedzibą stał się zamek w Kórniku. Bardzo intensywnie zaangażował się w prace edytorskie z zakresu historii Polski, syn je kontynuował. Warsztatem dla tych prac były głównie własne zbiory Biblioteki. Nakładem Działyńskiego wychodziła m.in. słynna seria Acta Tomiciana (1852- ; akta do dziejów polskiej polityki zagranicznej podkanclerza P. Tomickiego: zm. 1535r.). Biblioteka Kórnickiego bywała też nakładcą prac historycznych autorów spoza kręgu wielkopolskiego.

• Jan Działyński udzielał młodym ludziom stypendiów poprzez stożone i finansowane przez siebie Stowarzyszenie Naukowej Pomocy.

- na Pomorzu, Warmii, mazurach i Śląsku brakło większych zbiorów dostępnych publicznie, ale i polska inteligencja była tam liczbowo niewielka, nie wszędzie świadoma swej polskości. Były zbiory prywatne w dworach ziemiańskich (Donimirscy, Sierakowscy i in.); były one i na plebaniach, ale nie miały większego niż rodzinny czy wewnętrzny zasięg. Biblioteki nielicznych polskich stowarzyszeń religijnych czy innych nie miały charakteru naukowego i poza członkami nie były szerzej dostępne.

- były też biblioteki klasztorne i kościelne, nieraz bezcenne (Pelplin, Gniezno i in.), ale z racji swej treściowej zawartości i ograniczonej dostępności miały znaczenie tylko dla określonego środowiska.

- kasyna, dysponujące z reguły bibliotekami

• Karol Marcinkowski (zm. 1841r.) był założycielem Towarzystwa Naukowej Pomocy (1841r.), które w ciągu pierwszych dziesięciu lat swego istnienia dało stypendia 1100 osobom pragnącym się kształcić. Ideę Towarzystwa poddał społeczeństwu Karol Libelt.

- cenniejsze księgozbiory prywatne ziemiańskie w Wielkopolsce to biblioteki: Zółtowskich, Skórzewskich, Mielżyńskich, Dezyderego Chłapowskiego w Turwi (księgozbiór naukowo-zawodowy przede wszystkim rolniczy), Augusta Cieszkowskiego, bibliofilskie zbiory Zygmunta Czarnockiego czy rodziny Lipskich.

- księgozbiory domowe inteligenckie (K. Libelta, J. Łukaszewicza i in.), nawet systematycznie udostępniane (T. Szumskiego); miały one zazwyczaj charakter zawodowy a czasem bibliofilski.

- szkoły, w których istniały czytelnie. Biblioteki szkolne miały zazwyczaj część nauczycielską i część uczniowską: w miarę upływu lat były coraz bardziej germanizowane.

- 1857r. powstało Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i jego biblioteka.