W zaborze pruskim najszybciej wprowadzono język niemiecki oraz historię Prus do szkół. Zakazano zatrudniania nauczycieli nie znających języka niemieckiego. Już Fryderyk II doprowadził do likwidacji, względnie do obniżenia poziomu nauczania. Po jego śmierci w 1786 r. Berlin przestał interesować się szkolnictwem, ale ludność Polska nadal była pozbawiona możliwości kształcenia się w języku polski. Dopiero po trzecim rozbiorze zaczęto likwidować szkoły polski, nakazując forsowną germanizację. W miejsce upadłej w Warszawie Szkoły Kadetów założono niemiecki Korpus Kadetów w Kaliszu. W 1804 r. utworzono Liceum w Warszawie jako wzorową 6-klasową szkołę niemiecką. Władze pruskie usilnie starały się, aby wychować młodzież na dobrych poddanych pruskich.

Wobec braku polskiej szkoły duże znaczenie miało powołanie pierwszej polskiej organizacji uczonych Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które zajęło się zachowaniem i podniesieniem kultury narodowej. Na jej wzór powstały towarzystwa w Krakowie, Lublinie, Płocku.

Utworzenie Księstwa Warszawskiego spowodowało, że szkolnictwo Wielkopolskie odzyskało polski charakter, przy zachowaniu pruskich form organizacyjnych. Powściągliwe stanowisko Prus wobec Wielkopolski, odmienne od ostrej polityki germanizacyjnej na Śląsku, Pomorzu i Prusach Wschodnich pozostawało w związku z ogólną sytuacją polityczną w odniesieniu do sprawy polskiej. Ośrodkiem polskiego szkolnictwa stało się gimnazjum poznańskie. Sytuacja w Księstwie zmieniła się jednak po powstaniu listopadowym. Wprowadzono wtedy język niemiecki do szkół i urzędów.

W drugiej połowie XIX w. w całym zaborze pruskim obowiązywała pruska organizacja szkolnictwa. Wzrosła liczba gimnazjów i szkół realnych. W 1850 r. rozwiązano stowarzyszenia, ograniczono wolność prasy. Następowało stopniowe usuwanie języka polskiego ze szkolnictwa i życia publicznego.

W latach 1871-78 prowadzona była przez rządy Bismarcka walka ideologiczna i polityczna niszcząca wszelkie przejawy polskości – Kulturkumpf. Ten okres cechuje też silna akcja germanizacyjna. Generalną zasadą było ograniczenie nauczania w języku polskim. Sytuacja taka utrzymywała się, praktycznie bez większych zmian do końca panowania pruskiego na ziemiach polskich.

W zaborze pruskim szkolnictwo wyższe nie istniało. Polacy cały czas pamiętali o tym, aby zachować świadomość narodową. Praca naukowa i oświatowa była czynem patriotycznym, służącym walce o niepodległość. Rozwinęła się fizyka, medycyna, chemia, przyrodoznawstwo. Powstało wiele bibliotek (Biblioteka Ordynacji Krasińskich, Biblioteka Ossolińskich, Biblioteka Zamojskiego w Warszawie, etc.), pracowni i zbiorów naukowych (Muzeum Czartoryskich, etc.). W ruchu naukowym znaczą rolę odegrały towarzystwa naukowe: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie, Towarzystwo Naukowe w Płocku, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie

Zabór pruski
a) Działalność ministra Vossa w dążeniu do germanizacji szkolnictwa elemen- tarnego i średniego, założenie Królewskiego Towarzystwa Naukowego i
Liceum w Warszawie (Samuel Bogumił Linde i tzw. eforat).
b) Klęska Prus w wojnie z Napoleonem i powstanie Księstwa Warszawskiego;
przebudowa i rozbudowa szkolnictwa pod kierunkiem Izby Edukacyjnej (Dyrekcji
Edukacji Narodowej; urządzenie dozorów szkolnych i rozbudowa szkolnictwa
elementarnego, reorganizacja szkół średnich, początki szkolnictwa żeńskiego,
rozwój szkolnictwa zawodowego (kształcenie nauczycieli, prawników, lekarzy
i wojskowych; rola Szkoły Głównej Krakowskiej w systemie edukacyjnym
Księstwa Warszawskiego.
c) Ruch pedagogiczny w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach czterdziestych
i w okresie “Wiosny Ludów”: idee oświatowe Karola Libelta i Augusta Cieszkowskiego, myśl pedagogiczna Bronisława Trentowskiego (“Chowanna”) oraz działalność Ewarysta Estkowskiego na polu szkolnictwa elementarnego i oświaty ludu.
d) Pruskie „regulatywy” i polityka szkolna rządu w czasach Ottona Bismarcka i tzw.
„kulturkapmpf”; programy działalności organicznej i formy samoobrony społe-
czeństwa przed germanizacją (Wielkopolska, Śląsk, Warmia i Mazury); strajki
szkolne (we Wrześni w 1901 r.) oraz stan szkolnictwa w przededniu odzyskania
przez Polskę niepodległości.