ZABÓR PRUSKI
Do państwa pruskiego, od 1772 roku zaczęły przechodzić znaczne obszary zachodnie dawnej Rzeczypospolitej. Ziemie zaboru dzieliły się na 2 duże obszary administracyjne: PRUSY ZACHODNIE - rejencje gdańska i kwidzyńska i WIELKIE KSIĘSTWO POZNAŃSKIE - rejencje poznańska i bydgoska.
Dla tych obszarów, na przełomie XVIII i XIX wieków, łączna powierzchnia lasów wynosiła 1,15 mln ha, w tym 0,51 mln. ha lasów prywatnych, a reszta rządowa. Lasy w Ks. Poznańskim wynosiły blisko 0,62 mln. ha. Po każdym rozbiorze rząd berliński przejmował we władanie dobra stołowe i królewszczyzny. W 1810 roku, na podstawie ustawy sekularyzacyjnej, do lasów państwowych włączono około 75 tys. hektarów lasów klasztornych i kościelnych, a więc duża ilość lasów rządowych pochodziła z przejęcia obszernych królewszczyzn, a poza tym dóbr duchownych. W rezultacie w tym okresie lasy rządowe w Poznańskim wynosiły 0,14 mln. ha. W Prusach Zachodnich 0,34 mln. ha i w obwodzie Noteckim 0,16 mln. ha.
Panującym drzewostanem była sosna. Drzewostany dębowe uległy znacznemu wyniszczeniu już przed rozbiorami jako materiał poszukiwany przez zagranicę. Drzewostany bukowe były również wyniszczone, a lipy stały się drzewem rzadkim już u schyłku XVIII wieku. Lasy sosnowe były przetykane często brzozą, a w wilgotnych miejscach olszą. Na gruntach lepszych, poza dębinami i bukami, mieliśmy jeszcze jawory i klony, gdzieniegdzie spotykano cisy oraz w większej ilości, niż te ostatnie - modrzewie.
Bezpośrednio po Kongresie Wiedeńskim (1815) lesistość Wielkopolski i Pomorza wynosiła około 21,5%.
Dobra polskie rozprzedawano szlachcie pruskiej i w pierwszej połowie XIX wieku obszar lasów rządowych w Prusach zmniejszył się o około 25%.
Zmniejszyła się również powierzchnia i zasobność lasów na skutek dewastacyjnych wyrębów dla celów handlowych. Opisując stan lasów na omawianych obszarach na początku XIX wieku, znany autor niemiecki LAUROP stwierdził duże wyniszczenie drzewostanów i brak zabiegów hodowlanych. Wskazywał on, że lasy prywatne są eksploatowane w sposób plądrowniczy i nie dają niemal dochodu właścicielom wobec trudności zbytu drewna, tym dotkliwszych, że eksport do Gdańska, który istniał za dawnej Rzeczypospolitej, został zahamowany. Zarazem małe uprzemysłowienie tych obszarów hamowało zwiększenie wewnętrznego spożycia drewna.
Dodatkową przyczyną wzrostu wylesień był wymus uprawnień serwitutowych - służebności leśnych (uprawnienia do korzystania w ograniczonym zakresie z lasów nadawane chłopom od XV wieku przez ich właścicieli). Rząd sprzedając parcelę leśną musiał uwolnić ją od serwitutów ciążących na cały kompleksie leśnym. Władze były zainteresowane szybkim zrealizowaniem sprzedaży, nie przywiązywały więc wagi do strat powierzchniowych oddając włościanom odpowiednie grunty w zamian zrzeczenie się uprawnień serwitutowych. Odstępowane chłopom działki leśne ulegały wycięciu i zmianie na grunty orne.
Tylko najlepsze gospodarstwa dążyły do zaniechania eksploatacji lasów w sposób plądrowniczy i dążyły do zrębów następujących kolejno i w ciągu kilku lat "zagajanych". Wykonywanie "zagaje” utrudniał z reguły brak wiadomości fachowych wśród administracji leśnej. Poza tym była ona bardzo źle opłacana. Dochód z lasów rządowych również był minimalny, administracja leśna stała na niskim poziomie fachowym, a lasy były źle ochraniane przed defraudacją.
Lasy uległy również poważnym szkodom powodowanym przez owady. A więc w latach 1792-I7! poważnych zniszczeń dokonała mniszka w lasach Prus Zachodnich, a w 1802 roku różne szkodniki atakowały lasy na południu Poznańskiego. Poza tym na wyciętych obszarach leśnych rozszerzały wydmy piaszczyste zasypujące grunty uprawne.
Powszechnie wiadomo, że już Fryderyk II interesował się osobiście akcją ochrony lasów i prowadzeniem prac zalesieniowych. Ale nie można zapominać, że ujmował on błędnie szereg spraw dotyczących tych lasów i że zarówno jego zarządzenia, jak i ogólne przepisy dotyczyły organizacji lasów rządowych nie były przestrzegane. W połowie XVIII wieku Fryderyk II wydał 2 rozporządzenia dla Prus, nakazujące pomiar lasów państwowych i ich podział na roczne zręby w celu uporządkowania eksploatacji.
Podział lasów na roczne zręby, a także prace urządzeniowe wykonywano niedbale i w sposób uproszczony. Często obejmowano tylko pasy lasów wzdłuż dróg. Przy pomiarze lasów i określeniu rozmiarów eksploatacji brano pod uwagę tylko powierzchnię lasu. Metody szacowanie wielkości zapasu przyrostu były bardzo niedokładne. Do błędów organizacyjnych należało zbytnie ograniczenie uprawnień nadleśnych oraz urządzanie lasów według jednego szablonu, chociaż znajdowały się one na równych glebach i różniły się znacznie swym położeniem.
Ze strony rządu pruskiego wysiłki w kierunku ochrony lasów prywatnych sprowadzały się do prawnych zakazów ich niszczenia i karczowania. Sprawę tę regulowała ordynacja z 1775 roku, stopniowo rozszerzana na obszary przyłączane podczas dalszych zaborów. Pruskie powszechne prawo krajowe (Landrecht) z 1794 roku nakazywało również, aby przy użytkowaniu lasów trzymano się odpowienich zarządzeń w tej sprawie, by ich nie niszczono i nie karczowano (część 8 Landrechtu, § 70, 83, 8 87, 89, 90). Efekty tych ustaw nie były duże.
Natomiast pomimo wszystkich braków następowało pewne uporządkowanie lasów rządowych: ich przemierzenie, podział na leśnictwoa, straże, obręby, ustalenie 120-letniej kolei rębnej, zabronienie karczunków (edykt z 30. VI. 1799 r.).
Zmianie ulegała także polityka państwa w odniesieniu do lasów prywatnych. W rezultacie 19 grudnia 1808 roku została zniesiona ustawa obowiązująca od 1713 roku na ziemiach pruskich, a zabraniająca sprzedaży domen. Prowadziło to do masowej rozprzedaży dóbr skarbowych, szczególnie przyspieszonej ciężką sytuacją finansową Prus w związku z wojnami napoleońskimi. Obszar lasów rządowy zmniejszył się w latach 1806-1850 o 1/4 i wynosił ku końcowi tego okresu 0,45 mln. ha.
W 1811 roku, zarządzeniem z dnia 14 sierpnia zostały zniesione wszelkie ograniczenia dotyczące rozporządzania lasami przez prywatnych właścicieli. Ukazał się edykt uchylający w całym zaborze pruskim przepisy leśno-ochronne, znosił nadzór państwa nad lasami prywatnymi. Właściciele na mocy art. 4 mogli według własnego uznania użytkować własne lasy, dzielić na parcele, sprzedawać, zamieniać na rolę itp., z zastrzeżeniem, aby nie naruszało to zobowiązań wobec osób trzecich oraz uprawnień serwitutowych.
Obawa przed powstaniem wydm na zdewastowanych terenach leśnych zmusiła do wydania przepisów z 1821 roku wprowadzających nieznaczne zresztą ograniczenia do wyżej wymienionego zarządzenia.
Od 1830 roku zaczęły zanikać sprzedaże lasów państwowych, a od 1860 roku całkiem je wstrzymano, głównie dzięki generalnemu dyrektorowi lasów państwowych w Prusach LUDWIKOWI HARTIGOWI. W końcu lat 70-tych zwiększono nawet powierzchnię lasów drogą zalesień, a także do lasów państwowych włączono lasy prywatne pochodzące z wykupu polskich majątków. Dotyczyło to niema wyłącznie ziem polskich.
Pomimo zniesienia ograniczeń co do karczunku lasów, powierzchnia ich nie uległa zmniejszeniu. Lasy rosły tu przeważnie na glebach ubogich - to hamowało rozszerzanie gruntów uprawnych drogą karczunku lasów. Natomiast odstępowanie chłopom przez dwory - przy likwidacji służebności - pewnych obszarów leśnych prowadziło często do karczunku tych obszarów (karczunkom tym przeciwstawiło się dopiero ustawodawstwo z 1850 roku). W sumie jednak nie stanowiło to zbyt dużych pozycji, ponieważ zachodził i proces odwrotny, a mianowicie dokonywano pewnych zalesień, głównie na obszarze dóbr rządowych.
Natomiast na gospodarkę leśną ujemnie wpływa zniżka cen drewna, spowodowana dużą jego podaż, mającą źródło w wyrębie lasów przyznanych chłopom z tytułu odszkodowań za serwituty. Zniżka ta zmniejszyła na pewien okres czasu rentowność lasów, a z nią dbałość o nie właścicieli.
Pomimo szeregu zastrzeżeń, które słusznie są wysuwane w stosunku do gospodarki prowadzonej w lasach rządowych - jak jej szablonowość, dążenie do wprowadzenia nierealnej koncepcji lasu normalnego oraz powierzanie nadleśnictw emerytowanym wojskowym, nie mającym nic wspólnego z leśnictwem - stan tych lasów był znacznie lepszy niż lasów prywatnych.
Z ustaw z drugiej połowy XIX wieku należy wymienić prawo o lasach ochronnych i o spółkach leśnych (1875 rok). Za ochronne mogły być uznane przede wszystkim lasy zabezpieczające sąsiednie grunty lub urządzenia użyteczności publicznej przed zasypaniem piaskiem lotnym albo lasy utrwalające brzegi rzek i kanałów. Skutki uchwalenia tego prawa były jednak znikome wobec rzadkich wypadków jego stosowania. Ustawa przewidywała możność zawiązania spółek leśnych przez właścicieli sąsiadujących z sobą posiadłości leśnych, w celu współdziałania w zakresie ochrony lasu oraz wspólnego ich użytkowania. Warunki tej ustawy również i na tym odcinku były nikłe.
W 1876 roku wyszła ustawa o administracji lasów należących do gmin i zakładów publicznych, zgodnie z tą ustawą zarząd tych lasów podlegał nadzorowi państwa, a gospodarka miała być w nich prowadzona na podstawie planów gospodarczych zatwierdzanych przez państwowe władze administracyjne. Ustawa zobowiązywała do odnawiania lasów i zalesiania gruntów nie nadających się do innych rodzajów użytkowania. Ustawa z 1876 roku zabezpieczała w znacznym stopniu przed dewastacją lasy gminne - były to jednak niewielkie powierzchnie. W 1913 roku lasy gminne w Zaborze Pruskim zajmowały 34 tys. ha.
Na terenie Prus lasy państwowe podlegały istniejącej od 1714 roku GENERALNEJ DYREKCJI DÓBR RZĄDOWYCH w Berlinie, w której znajdował się departament leśnictwa. Jemu podlegały leśne departamenty w poszczególnych prowincjach.
W 1799 roku wprowadzone zostały na całym obszarze zaboru pruskiego: pruskie prawo i pruski schemat administracyjny. W 1808 roku, po reorganizacji administracji centralnej powstało 5 ministerstw - jednym z nich było MINISTERSTWO FINANSÓW Z SEKCJA DÓBR I LASÓW RZĄDOWYCH. Dyrektorem do spraw leśnych był NADLEŚNY NACZELNY OBERLANDFORSTMEISTER, w poszczególnych prowincjach byli NADLEŚNI PROWINCJI - OBERFORSYMEISTER NADLEŚNICZOWIE - FORSTMEISTER. Od 1816 roku z inicjatywy HARTIGA wprowadzony został stopień pośredni - LEŚNICZEGO REWIROWEGO.
Podstawowymi jednostkami leśno-gospodarczymi były NADLEŚNICTWA (inspekcje leśne) i LEŚNICTWA REWIROWE , które dzieliły się z reguły na 3 PODLEŚNICTWA, a te na OBCHODY. Według założeń wielkość poszczególnych jednostek miała wynosić: nadleśnictwo 7500 - 15000 ha, leśnictwo rewirowe 1500 - 3000 ha; podleśnictwo 500 - 1000 ha; obchód do 250 ha. W praktyce większość tych jednostek była nawet kilkakrotnie wyższa, a więc rola nadleśniczego mogła się sprowadza jedynie do ogólnej reprezentacji, zwłaszcza, że miał się on zajmować przede wszystkim sprawami finansowo-kasowymi podległych lasów. Faktyczne prowadzenie gospodarki leśnej spadało na podleśniczych rewirowych, zwykle wysłużonych wojskowych, nie mających kwalifikacji ani zdrowia pełnienia takich zadań.
W 1820 roku ukazało się rozporządzenie przywracające kierowniczą rolę nadleśniczemu, zredukowano leśnictwa rewiowe - pełniły one tylko rolę terenowych jednostek gospodarczych, a ich kompetencje przeszły na nadleśniczych i inspektorów leśnych w zarządach rejencji. Taki schemat organizacyjny przetrwał do I wojny światowej.
Urządzanie i zagospodarowanie lasów państwowych odbywało się według wzorów pruskich.
HARTIG wprowadził METODĘ OKRESOWO-MASOWĄ szacowania zapasu. Kolej rębności należy podzielić na 20-letnie klasy wieku, mające stanowić okresy użytkowania. Do tych okresów przydzielano odpowiednie powierzchnie leśne oraz wyliczano z nich etaty masowe. Odnowienie miało być prowadzone w sposób naturalny przez stosowanie rębni częściowej - 3 nawroty cięć: obsiewające, prześwietlające i uprzątające. Wyniki odnowienia lasu tą metodą nie były zadawalające - do ok. połowy stulecia większość odnowień była nieudana.
Metoda okresowo-masowa i rębnia częściowa stały się elementami składowymi zasad ogólnych HARTIGA, instrukcji obowiązującej w Prusach przez kilkadziesiąt lat.
HARTIG uważał także, że lasy prywatne powinny znajdować się pod nadzorem rządu, co skutecznie zapewniałoby trwałość użytkowania.
Do uproszczenia metody okresowo-masowej przyczynił się HEINRICH COTTA.
HENRYK COTTA (1763 - 1844) syn weimarskiego nadzorcy leśnego w Zillbach - miejscowości na południe od Lasu Turyńskiego.
Studiował na uniwersytecie w Jenie. Od 1786 roku gromadził wokół siebie uczniów, którym przekazywał swoje wykształcenie leśne. Ten prywatny "zakład szkolny" Cotty został oficjalnie uznany w 1795 roku.
W 1811 roku został powołany w Saksonii na stanowisko dyrektora Leśnego Zakładu Pomiarowego. Przeniósł do Tharandtu swoją prywatną szkołę, którą w 1816 roku przejęło państwo przemianowując na Królewską Saską Akademię Leśną. W 1904 roku Akademia Leśna w Tharandtu uzyskała stopień szkoły wyższej, kierowanej przez rektora i mająca prawo przeprowadzania przewodów habilitacyjnych.
Cotta był prekursorem regulowanej gospodarki leśnej opartej na podstawach przyrodniczych. Gospodarstwo leśne uważał za jednolitą całość.
Hodowla lasu - to ścisła dyscyplina naukowa, produkcja surowca drzewnego - to wiodąca dyscyplina gospodarstwa leśnego. Oddzielił polowanie (istota leśnictwa feudalnego) od gospodarstwa leśnego i włączył kalkulację ekonomiczną planowania w leśnictwie.
Cotta jako pierwszy użył terminu technicznego "hodowla lasu", naukę taksacji lasu, rozwinął urządzanie lasu.
Opracował on metodę okresowo-powierzchniową, w której przedmiotem rozdziału na poszczególne 20-letnie okresy była powierzchnia, a nie masa.
Od 1836 roku zaczęła upowszechniać się metoda okresowo-kombinowana powstała z w/w metodą. Na podstawie tych metod powstawały inne, polegające na matematycznych wyliczeniach przychodów z lasu - teoria lasu normalnego HUNDESCHAGENA i zapasu normalnego HEYERA. Jako sposób zagospodarowania preferowali oni również rębnię częściową HARTIGA.
Przeciwnikiem tych teorii, a szczególnie metody okresowo-masowej był PFEIL. Proponował on zręby zupełne i odnowienie sztuczne. Jednak ze względu na brak wykwalifikowanej kadry leśnej, odnowienie naturalne było łatwiejsze do stosowania. Wówczas panowało nastawienie wyłącznie na odnowieniu gatunku panującego - sosny lub świerka. W drzewostanach zanikały gatunki domieszkowe, o odmiennych wymaganiach, np. dąb.
Postępowe metody urządzania i zasady gospodarowania tylko w niewielkim stopniu były stosowane terenie zaboru. Dopiero od 1836 roku, kiedy wydano nową instrukcję urządzeniową, wszystkie lasy państwowe zaboru pruskiego zostały urządzone. W latach 40-tych zaczęto stosować zręby zupełne z odnowieniem sztucznym. Specjalne komisje objeżdżały lasy w celu przyspieszenia wyrębów. Zalecały budowę wyłuszczarni nasion i szkółek drzew leśnych. W lasach prywatnych natomiast prawie nie stosowano urządzania.
Instrukcja z 1836 roku przewidywała, co 10 lat rewizje urządzeniowe, które miały być podstawy opracowania planów gospodarczych na następne 10 lat.
Rewizje były decydującym czynnikiem przy wyznaczaniu etatu. W trakcie rewizji doskonalono tak samo urządzanie oraz określanie etatu, dla którego decydujące były 3 czynniki: etat normalny, odstopniowanie klas wieku i wysokość dochodów materiałowych z poprzednich lat. Głównym zadaniem urządzania lasu było uzyskanie takiego odstopniowania i rozmieszczenia klas wieku, aby było ono zbliżone do lasu normalnego. Było to przejście do gospodarstwa drzewostanowego.
Pod wpływem panującej w XIX wieku teorii maksymalnej renty gruntowej, a więc momentu gdy gospodarka leśna zapewnia największy dochód z gruntu, powstała METODA DRZEWOSTANOWA, wprowadzona w 1871 roku przez JUDAICHA. Dotyczyła ona określenia strat i zysków dzięki uwzględnieniu indywidualnej dojrzałości rębnej poszczególnych drzewostanów i wyznaczaniu ich do wyrębu. W XIX wieku faworyzowano głównie gatunki iglaste, przede wszystkim z powodu na ogromne zapotrzebowania w górnictwie, kolejnictwie, budownictwie, przemyśle celulozowo-papierniczym. W Prusach wprowadzano monokultury sosnowe i świerkowe już od lat 30-tych XIX wieku. Przyczyną takiego postępowania było nastawienie gospodarki leśnej na szybki zysk. Powstające wbrew warunkom naturalnym jednogatunkowe lasy iglaste zaczęły stopniowo ulegać zniszczeniu przez choroby inne klęski, co jest sprawą aktualną i obecnie.
W obecnym nadleśnictwie Trzcianka, już w 1835 roku, założono pierwszą szkółkę sosnową do produkcji materiału sadzeniowego, a w 1843 roku pierwszą wyłuszczarnię nasion.
Odwrót od stosowania czystych upraw sosnowych był spowodowany wystąpieniem w latach 60-tych w północnych prowincjach Prus i zaborze pruskim silnych gradacji owadów, szczególnie we wcześniej posadzonych monokulturach. A więc stosunkowo szybko pojawiły się negatywne skutki szablonowego gospodarstwa leśnego. Zaczęto wprowadzać domieszki nawet na siedliskach borowych, a wśród leśników powstał rozłam - jedni opowiadali się za powrotem odnowień naturalnych, drudzy za kontynuowaniem odnowień sztucznych.
W lasach prywatnych wybór wariantu hodowli lasu zależał od miejscowego leśniczego lub właściciela lasu.
Gospodarka w lasach państwowych Prus miała służyć przede wszystkim celom fiskalnym państwa. W gospodarstwie leśnym i naukach leśnych szczególne miejsce zajmowały metody szacowania lasu wg. metody wyliczania dochodu z lasu.
Na tle wyniszczenia lasów prywatnych zaczyna się budzić w społeczeństwie polskim zrozumienie trzebieży i zmiany istniejącego stanu rzeczy. Zaczyna kształtować się w latach 40-tych XIX wieku zawód leśników polskich, którzy ukończyli studia w wyższych niemieckich szkołach leśnych. Polacy ci występowali w wielkich dobrach polskich nadleśnych Niemców, ale znajdowali się pod bardzo wielkim wpływem nauki niemieckiej. Dopływ do lasów prywatnych nawet małej garstki leśników polskich z wyższym wykształceniem fachowym, przy rosnącym zapotrzebowaniu, a więc i cenach na drewno, zahamował w pewnym stopniu dewastację lasów przede wszystkim w wielkich dobrach.
Działające w Poznańskim Centralne Towarzystwo Gospodarskie podejmowało po 1860 roku pewne próby w kierunku pozyskania leśników do współpracy. Próby te początkowo nie dawały rezultatów, w 1866 roku doszło do powstania Wydziału Leśnego w ramach CTG. Na zebraniach Wydziału Leśne, który podzielił się na dwie sekcje (północną i południowią) wygłaszano referaty o tematyce leśnej, bywano także wycieczki do lasów lepiej zagospodarowanych. Stopniowo utrwalał się pogląd, że gospodarstwo leśne można należycie prowadzić tylko pod kierunkiem doświadczonych specjalistów Przyczynił się on do zatrudnienia w administracji leśnej dóbr prywatnych przeważnie wykwalifikowanych sił fachowych, co dodatnio wpłynęło na stan tych lasów.
Konsekwencją rentowności gospodarstwa leśnego była koncepcja lasu normalnego oraz stosowanie iglastych upraw jednogatunkowych.
W związku z rozwojem rynku drzewnego, rząd pruski w celu ujednolicenia sortymentacji przyjął jednostki obrachunkowe - STĘŻEŃ KUBICZNY około 1,5 m3, STĘŻEŃ BIEŻĄCY - około 2,9 mb. Cenę wyrobionego w lesie drewna ustalano na podstawie taksy leśnej, w drodze licytacji lub na podstaw indywidualnych umów. W 1828 roku wprowadzono również taksę leśną, obejmującą również użytki uboczne.
W 1830 roku ukazała się instrukcja w sprawie sprzedaży drewna gorszej jakości dla ludności uboższej. Osobne przepisy regulowały zasady dostaw drewna dla wojska, urzędów i instytucji kościelnych, wypasu bydła w lesie, zbierania grzybów i owoców.
Przemysł drzewny w zaborze pruskim był słabo rozwinięty, GDAŃSK - obróbka drewna dla potrzeb budownictwa okrętowego i szkutniczego; BYDGOSZCZ - ważne centrum przemysłu tartaczneg, BORY TUCHOLSKIE były największym ośrodkiem wyróbki drewna dzięki uspławnieniu Brdy i rozbudowie sieci dróg żelaznych i bitych. Przeważnie eksportowano drewno na tereny Niemiec kanałem Bydgoskim.
Zabór pruski 28.11.2007
Strona 1 z 9