Zabór Pruski - Wielkie Księstwo Poznańskie

- utworzone w 1815 r. z departamentów Księstwa Warszawskiego: poznańskiego i bydgoskiego;

- władca - król Prus Fryderyk Wilhelm III; namiestnik - książę A.H. Radziwiłł;

- 29 tys. km., 776tys. mieszkańców.

Sytuacja w latach 1815 - 1830

- dekret o równouprawnieniu ludności polskiej i niemieckiej w dostępie do urzędów;

- język polski w szkołach, sądach i administracji;

- obowiązek nauki elementarnej nadzorowanej na wsi przez proboszczów - zwierzchników nauczycieli;

- dobrowolne niedzielne szkoły wyznaniowe (zapobieganie wtórnemu analfabetyzmowi);

- utworzenie prowincjonalnego sejmu stanowego;

- 1823 - reforma uwłaszczeniowa chłopów.

Konsekwencje Powstania Listopadowego:

~ pierwsza fala germanizacji:

- usunięcie języka polskiego z sądów i administracji;

- ograniczenia nauki w języku polskim w szkołach;

- zmiana nazwy Wielkie Księstwo Poznańskie na nazwę „Prowincja Poznańska”;

Okres Wiosny Ludów i Powstania Wielkopolskiego (1848):

- przywrócenie zasady nauczania elementarnego w języku polskim dzieci.

Karol Liebelt:

- filozof i działacz narodowy;

- głosił potrzebę słowa żywego wśród ludu;

- konieczność upowszechnienia popularnych, łatwych, jasnych książek;

- wygłaszał publiczne wykłady z literatury, historii, estetyki.

Towarzystwo Pedagogiczne (1848 r.):

- czas działania: 1 rok;

- twórca: Ewaryst Estkowski (pedagog i działacz oświatowy);

- cel: „podniesienie ludu polskiego przez szkoły”;

- forma pracy - tworzenie czytelni publicznych przez ziemian i księży;

- organizowanie wieczorów lektury patriotycznej, pogadanek rolniczych i historycznych.

Towarzystwo Pracujących dla Oświaty Ludu Górnośląskiego

- twórca: Józef Lompa (nauczyciel ludowy);

- staranie o równouprawnienie Polaków;

- popieranie oświaty ludu Śląskiego i polskiej mowy;

- organizacja i prowadzenie bibliotek i czytelni polskich.

Ks. Bernard Bogedain

- naczelny inspektor śląskich szkół elementarnych elementarnych latach 1848 - 1860;

- nauczanie dzieci w języku polskim;

- spolszczenie szkół elementarnych elementarnych seminariów nauczycielskich.

1862r. O. Bismarck nowym premierem i ministrem spraw zagranicznych

- „Żelazny Kanclerz” prowadzi politykę „krwi i żelaza”;

- akcja przeciw polskości i katolicyzmowi (Kulturkampf);

- zniesienie nadzoru duchownego nad szkołami;

- usunięcie nauki języka polskiego ze szkół średnich, nauka religii w języku niemieckim;

- od 1873 wprowadzenie języka niemieckiego do szkół elementarnych;

- zamykanie prywatnych szkół polsko - katolickich;

- zakaz prywatnych lekcji języka polskiego;

- usuwanie religii katolickiej ze szkół, zamykanie seminariów duchownych.

Towarzystwo Oświaty Ludowej ( I 1972r.)

- założyciele: Mieczysław Waligórski, Franciszek Dobrowolski (redaktor „Dziennika Poznańskiego”), Władysław Bentkowski;

- cel: szerzenie oświaty w języku polskim wśród ludu;

- zakładanie bibliotek ludowych i wydawnictw dla ludu;

- kolportowanie książek polskich i obrazków po jak najniższych cenach;

- tworzenie i wspieranie ochronek;

- środki utrzymania: składki i dary prywatne;

- 1875 - powstanie 96 bibliotek wiejskich i 8 miejskich;

- wzmocnienie organizacji przez wpływy kościoła - szerzenie oświaty „na podstawie katolickiej”;

- zmiana orientacji społecznej z narodowo - liberalnej na narodowo - klerykalną;

- organizowanie wieców publicznych w obronie praw języka polskiego w szkole i nauczania religii w języku ojczystym dzieci;

- 1878 r. - rozwiązanie TOL przez władze pruskie.

Towarzystwo Czytelni Ludowych

- czas działalności: X 1880 - IX 1939r.

- założyciele: F. Dobrowolski, M. Łysakowski, W. Niegolewski, W. Bentkowski;

- cel: szerzenie dostępności do książek „pożytecznych i religijnych”, zakładanie bibliotek;

- zaniechanie rozwijania form opartych na żywym słowie oraz organizowania zebrań (unikanie konfliktu z władzami);

- centralny zarząd w Poznaniu, objęcie działalności w całym zaborze pruskim;

- dobór książek przez 7-osobową komisję, której przewodniczył W. Bentkowski;

- w spisach książek: klasyka, książki o tematyce gospodarczej, przyrodniczej, religijnej i historycznej (natomiast TOL drukowało głównie książki popularne)

- cenzura:

• komisja odrzucała pozycje bezwartościowe i książki o ostrzejszych akcentach politycznych i narodowych

• spisy prohibitów(zakazów)

• niespodziewane kontrole bibliotek

- „procesy o książki”- gdy Towarzystwo nie godziło się na wycofanie jakieś książki z księgozbioru, wówczas sprawę rozstrzyga sąd;

- dynamiczny rozwój organizacji mimo prześladowań:

• do 1882r TCL założyło 230 bibliotek wiejskich i 31 powiatowych,

a w 1885r. liczba bibliotek wzrosła do 665;

• szybkie tempo narastania liczby książek w bibliotekach terenowych;

• rozwój zawdzięczano energicznym organizatorom i bibliotekarzom( traktowali ta pracę światową jako zaszczyt i honor);

- 1886r. poważne zagrożenie bytu TCL:

• dokładne rewizje w lokalach TOL;

• zakwestionowanie wielu książek;

• podatek nałożony na bibliotekarzy;

• niekiedy pociągnięcie ich do odpowiedzialności sądowej;

- reakcja: kolportaż książki religijnej

- ostateczne zniemczenie szkół elementarnych

- sejmiki oświatowe TOL ( od października 1909r)- doniosłe znaczenie dla rozwoju działalności TOL, gdyż wzmacniały strukturę organizacyjna, doskonaliły i unowocześniały formy pracy, koordynowały wysiłki;

- ks. Antoni Ludwiczak - odgrywał główna rolę w TOL od 1912r.(zdolny działacz oświatowy, sekretarz generalny, a następnie kierownik zarządu centralnego TOL);

- przed I wojną światową Towarzystwo osiągnęło swój szczyt: 1685 bibliotek i 14 czytelni;

- TCL - wynikiem godnego podziwu wysiłku społeczeństwa polskiego w zaborze pruskim.

Towarzystwo Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich

- potem: Związek Kresów Wschodnich; („Ostmarkverein”) zwany potocznie „Hakatą” od początkowych liter nazwisk założycieli;

- celem: niszczenie polskości drogą rugowania właścicieli polskich, zwalczania języka polskiego w szkołach i w życiu publicznym, prześladowania prasy i towarzystw polskich.

- 1901 r. strajk we Wrześni - reakcja na wprowadzenie przez pruskie władze oświatowe nauczania religii w języku niemieckim w szkołach elementarnych

- wzrostowi nastrojów patriotycznych towarzyszyło wzmożenie działalności TCL:

• wykłady popularnonaukowe

• ruchome biblioteki

• czasopismo dla bibliotekarzy „Czytelnia Ludowa”( potem: miesięcznik „Przegląd Oświatowy”

• czytelnie czasopism przy bibliotekach

• „Samouczek św. Anny”- elementarz języka polskiego, przeznaczony do nauki czytania w środowisku domowym

---