Rosja, Federacja Rosyjska (ros. Росси́я, Rossija; Российская Федерация, Rossijskaja Fiedieracyja, posłuchaj po rosyjsku ) – państwo rozciągające się od wschodniej Europy poprzez północną część Azji po Ocean Spokojny.. Rosja jest największym państwem na świecie według powierzchni, jej terytorium jest większe od kontynentu: Europy, Australii i Antarktydy. Pod względem liczby ludności zajmuje 9. miejsce (po Chinach, Indiach, USA, Indonezji, Brazylii, Pakistanie, Bangladeszu i Nigerii).
W ZSRR Rosja (czyli Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, w skrócie RFSRR) pełniła rolę dominującą, od 1991 roku jest samodzielnym państwem. Widać różnicę między obecną pozycją Rosji, a czasami zimnej wojny, kiedy ZSRR był jednym z dwóch światowych supermocarstw. Nazwa Rosja, którą zaczęto używać pod koniec XV wieku, pochodzi od greckiej nazwy Rusi Ῥώς (Rhos). Zatem Rosja znaczy tyle co "Ruś". O ile etymologia słowa Rosja wydaje się oczywista, o tyle pochodzenie słowa Ruś wzbudza wiele kontrowersji. W historii wywodzono ją od nazwy starożytnego plemienia Roksolanów (hipoteza Szymona Zimorowica i Gieorgija Wiernadskiego), albo od słowa "rossieja" co oznacza "po ziemi, daleko" (hipoteza Macieja Stryjkowskiego). Współcześni językoznawcy wywodzą najczęściej nazwę "Ruś" od ugrofińskiego słowa "Ruotsi", które oznacza "mieszkańcy wybrzeża", "brzeżanie". Finowie do dzisiaj nazywają tak również Szwedów, od których słowo to mogli przejąć, gdyż roslag oznacza w staronordyjskim "wybrzeże"[4]. Przez szereg stuleci używano dwóch nazw kraju równolegle. Nazwa Rosja stała się zdecydowanie bardziej popularna od Rusi dopiero w XVIII wieku.
Rosja jest państwem federacyjnym o semiprezydenckim (mieszanym) systemie rządów. Od 17 kwietnia 1992 roku używa 2 równorzędnych nazw Rosja i Federacja Rosyjska. Zgodnie z konstytucją, zaaprobowaną w referendum z 12 grudnia 1993 roku, głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 6-letnią kadencję[6] (do roku 2008 kadencja trwała 4 lata). Prezydent ma szerokie uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej (prawo wydawania dekretów z mocą ustawy) i władzy wykonawczej (jest m.in. gwarantem konstytucji, praw i swobód obywatelskich, naczelnym dowódcą sił zbrojnych oraz arbitrem w sprawach między władzą centralną i regionalną). Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament – Zgromadzenie Federalne, składające się z izby wyższej: Rady Federacji oraz izby niższej: Dumy Państwowej. W skład Rady Federacji wchodzi 178 członków (po 2 przedstawicieli z każdego z 89 podmiotów federacji: po 1 reprezentancie władzy ustawodawczej i wykonawczej). Duma Państwowa składa się z 450 deputowanych wybieranych na 5-letnią kadencję[6] (do roku 2008 kadencja trwała 4 lata) w wyborach powszechnych (225 mandatów zostaje obsadzonych w okręgu federalnym na podstawie systemu proporcjonalnego z list partyjnych, 225 – w okręgach 1-mandatowych). Nowy czas trwania kadencji prezydenta i dumy państwowej będzie obowiązywał od nowego cyklu wyborów. Obecny prezydent Miedwiediew będzie sprawował swój urząd przez 4 lata oraz obecna duma państwowa będzie pełniła funkcję przez 4 lata. Organem władzy wykonawczej jest rząd, na którego czele stoi przewodniczący (premier) powoływany przez prezydenta w uzgodnieniu z Dumą Państw. Członków rządu mianuje prezydent na wniosek premiera. Subiekty Federacji Rosyjskiej mają własne konstytucje i organy władzy ustawodawczej oraz wykonawczej.
Ukształtowanie powierzchni. Od północy otaczają Rosję wody Oceanu Arktycznego (morza: Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie), od wschodu — Oceanu Spokojnego (morza: Beringa, Ochockie, Japońskie); na południowym zachodzie bezodpływowe Morze Kaspijskie i morza śródlądowe Oceanu Atlantyckiego (Czarne z Azowskim), na północnym zachodzie — Morze Bałtyckie; główne wyspy: Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Ziemia Północna, Wyspy Nowosyberyjskie, Wyspa Wrangla (na Oceanie Arktycznym), Sachalin, Kuryle (na Oceanie Spokojnym). Linia brzegowa silnie rozwinięta; największe półwyspy: Kolski, Jamał, Gydański, Tajmyr, Kamczatka. Rozciągłość południkowa 2500–4000 km, równoleżnikowa — 9000 km. 3/4 powierzchni stanowią tereny równinne; prawie całą europejską część zajmuje Nizina Wschodnioeuropejska (obszar fałdowań prekambryjskich pod pokrywą skał osadowych), w obrębie której wyróżnia się niewysokie (250–375 m) wyżyny (Wałdaj, Grzęda Smoleńsko-Moskiewska, Środkoworosyjska, Nadwołżańska, Uwały Północne) występujące na przemian z nizinami (Ocko-Dońska, zachodnia część Nadkaspijskiej, Peczorska); Nizinę Wschodnioeuropejską ograniczają od wschodu hercyńskie góry Ural (Narodna, 1895 m); część azjatycka kraju (Syberia) obejmuje 5 prowincji fizycznogeograficznych; na wschód od Uralu rozciąga się Nizina Zachodniosyberyjska (obszar fałdowań kaledońskich i hercyńskich pod pokrywą skał osadowych), jedna z największych równin akumulacyjnych na Ziemi (ok. 3 mln km2), w środkowej części silnie zabagniona, na peryferiach wzniesiona do 150–250 m; między dolinami Jeniseju i Leny jest położona Wyżyna Środkowosyberyjska (platforma prekambryjska z tarczami ałdańską i anabarską) pocięta gęstą siecią głębokich dolin rzecznych; ponad jej powierzchnią wznoszą się odosobnione masywy, na północno-zachodnim skraju góry Putorana (Kamień, 1701 m); na wschód od Leny (Syberia Północno-Wschodnia i rosyjski Daleki Wschód) sfałdowane w orogenezie kimeryjskiej góry: Wierchojańskie, Czerskiego (Pobieda, 3147 m), Kołymskie, Czukockie, Koriackie, Dżugdżur, Sichote Aliń; w południowej części (południowa Syberia) łańcuchy górskie powstałe w starszych orogenezach (bajkalskiej i kaledońskiej): Ałtaj (Biełucha, 4506 m), Ałatau Kuźniecki, Sajan Zachodni i Sajan Wschodni, góry Tuwy, Przybajkala i Zabajkala, Stanowe; półwysep Kamczatka (Kluczewska Sopka, 4750 m), Sachalin i Kuryle stanowią obszar intensywnej działalności wulkanicznej (pacyficzny system Alpidów); mniejsze niziny występują w północnej strefie przybrzeżnej (Jańsko-Indygirska, Kołymska); między górami Byrranga (na półwyspie Tajmyr) i Wyżyną Środkowosyberyjską rozciąga się Niziną Północnosyberyjska. Na południowo-zachodnim pograniczu, między Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim, Wielki Kaukaz (Elbrus, 5642 m — najwyższy szczyt Rosji), wypiętrzony w trzeciorzędzie (orogeneza alpejska), oddzielony od Niziny Wschodnioeuropejskiej zapadliskiem przedgórskim (Obniżenie Kumsko-Manyckie).
Klimat. Rosja leży w 2 strefach klimatycznych: okołobiegunowej (z klimatem polarnym i subpolarnym) i umiarkowanej (większa część terytorium Rosji); klimaty chłodne panują w północnej części nizin Wschodnioeuropejskiej i Zachodniosyberyjskiej oraz na obszarach górskich Syberii Północno-Wschodniej, ciepłe — na południu obu nizin oraz na Przedkaukaziu; wielka rozciągłość równoleżnikowa i znaczne oddalenie od morza powodują silny kontynentalizm klimatu (w Jakucji średnia roczna amplituda temp. osiąga 60–70°C); cechy morskie i przejściowe między klimatem morskim i kontynentalnym ma skrajnie zachodni i północno-zachodni obszar, wystawiony na wpływ atlantyckich mas powietrza; wybrzeża Morza Ochockiego i Morza Japońskiego oraz Sachalin, Kuryle i południowo-wschodnia Kamczatka, a także doliny Amuru i Ussuri są objęte działaniem cyrkulacji monsunowej, na wybrzeżu i wyspach jesienią pojawiają się tajfuny; w Wielkim Kaukazie i górach Syberii zaznacza się piętrowość klimatyczna. Izotermy stycznia mają przebieg południkowy, lipca — równoleżnikowy. Średnia temperatura w styczniu obniża się od 0°C i –5°C w zachodniej części europejskiej i na Przedkaukaziu, do –40°C w Jakucji (absolutne minimum zanotowane w Ojmiakonie wynosi –78°C), na Dalekim Wschodzie wzrasta do –15°C; temperatura w lipcu wynosi od ok. 0°C na Ziemi Franciszka Józefa i Ziemi Północnej, 0–10°C na północnym wybrzeżu, do 20–25°C w południowej części Niziny Wschodnioeuropejskiej i ok. 20°C w południowej części Niziny Zachodniosyberyjskiej. Najwyższe opady występują w Wielkim Kaukazie i Ałtaju — do 2000 mm; południowa część rosyjskiego Dalekiego Wschodu i południowo-wschodnia Kamczatka otrzymują 600–1000 mm; na pozostałym obszarze średnia roczna suma opadów jest niska, od 600–500 mm na zachodzie do 200 mm na Wyżynie Środkowosyberyjskiej i obszarze górskim Syberii Północno-Wschodniej, oraz 100–150 mm na Nizinie Nadkaspijskiej; na przeważającej części Rosji opady występują w lecie; pokrywa śnieżna utrzymuje się do 9–10 miesięcy na północy i ok. 1 miesiąca w południowej części Niziny Wschodnioeuropejskiej; zimą częste silne wiatry i zamiecie (buran, purga). Linia wiecznego śniegu przebiega od poziomu morza na wyspach arktycznych, do powyżej 2000 m w górach południowej Syberii; największe lodowce górskie w Ałtaju (m.in. Katuński, długości 8 km); w północnej części kraju, od Półwyspu Kolskiego po południową Syberię, występuje wieloletnia zmarzlina; latem na północy grunt odmarza na głębokość do 30–40 cm, na południu — do ok. 3 m.
Wody. W Rosji jest ok. 120 tysiecy rzek o długości powyżej 10 km; łączna ich długość wynosi 2,3 mln km. Przeważająca część rzek należy do zlewiska Oceanu Arktycznego; główne rzeki: Dwina, Peczora, Ob z Irtyszem, Jenisej, Lena, Indygirka, Kołyma. Daleki Wschód jest odwadniany przez rzeki uchodzące do mórz Oceanu Spokojnego, główne Amur, Anadyr, Penżyna; do Morza Bałtyckiego (Zatoka Fińska) uchodzi Newa, do Morza Czarnego i Morza Azowskiego — Don i Kubań; Wołga — największa rzeka europejskiej części Rosji — przy ujściu do Morza Kaspijskiego tworzy rozległą deltę. Większość rzek jest zasilana przez opady deszczowe oraz wody topniejących śniegów; najwyższe stany wód występują na wiosnę oraz na początku lata, z wyjątkiem rzek południowej części Dalekiego Wschodu (2 połowa lata). Okres zlodzenia rzek wynosi od 1–2 miesięcy w Kraju Krasnodarskim, do 8 miesięcy w północnych regionach Syberii. Zasoby energetyczne ocenia się na ok. 320 mln KW, największe — w rzekach syberyjskich (Jenisej, Lena, Angara, Ob, Irtysz). Na terytorium Rosji znajduje się ok. 2 mln jezior słodkowodnych i słonych; największe skupienia na północnym zachodzie w europejskiej części (Karelia) oraz w południowej części Niziny Zachodniosyberyjskiej; do największych jezior należą: Morze Kaspijskie, Bajkał, Ładoga, Onega, Tajmyr, Chanka, Pejpus, Czany, Białe, Wygoziero, Topoziero, Ilmeń; na rzekach liczne sztuczne jeziora; z 14 zbiorników retencyjnych o powierzchni ponad 1000 km2 największą pojemność mają: Górnoswirski na rzece Swir (260 km2), Bracki na Angarze (169 km2), Samarski na Wołdze (58 km2), Buchtarmiński na Irtyszu (53 km2). Bagna i obszary zabagnione zajmują ok. 2 mln km2; największe kompleksy bagien występują w strefie leśnej, na Nizinie Zachodniosyberyjskiej, zwłaszcza między Obem i Irtyszem (Wasiuganje), na Nizinie Północnosyberyjskiej oraz w północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej.
Świat roślinny. Wyspy Oceanu Arktycznego mają bardzo skąpą roślinność, typową dla pustyni polarnej; wybrzeża Oceanu Arktycznego porastają tundry (ubogie arktyczne na północy, krzewinkowe, mszyste i porostowe w środkowej części oraz krzewiaste z karłowatymi brzozami i wierzbami na południu). Na nizinach tundra graniczy poprzez pas lasotundry ze strefą tajgi, która sięga na południu po linię Petersburg–Jekaterynburg–północne podnóże Ałtaju. Tajgę europejską tworzą w zachodniej części świerk pospolity i sosna zwyczajna; we wschodniej części europejskiej i w Syberii Zachodniej rosną syberyjskie gatunki: świerka (Picea obovata), jodły i limby oraz modrzewie (Larix sukaczewii w europejskiej części i syberyjski — w azjatyckiej); w skrajnie kontynentalnym klimacie Syberii Wschodniej panuje tajga modrzewiowa (z modrzewiem dahurskim, Larix gmelinii); tajgę ochocką (na Dalekim Wschodzie) tworzą jodły — wiotka (białokora, Abies nephrolepis) i sachalińska (Abies sachalinensis), świerk ajański (Picea jezoensis) i modrzew kurylski. W całej strefie tajgi, na ubogich piaskach, rosną lasy sosnowe z sosną zwyczajną, są rozpowszechnione torfowiska (zwłaszcza wysokie), a nad rzekami występują naturalne łąki zalewowe. W europejskiej części Rosji do strefy tajgi przylega strefa lasów mieszanych i liściastych (głównie dębowych, z dębem szypułkowym); na Dalekim Wschodzie nad Amurem rosną bogate, wielogatunkowe lasy mieszane typu mandżurskiego z lipą amurską i dębem mongolskim, obfitujące w liany. Strefy leśne graniczą przez pas lasostepów ze stepami, które dawniej ciągnęły się nieprzerwanie od Niziny Czarnomorskiej po Ałtaj i występowały wyspowo dalej na wschodzie, w kotlinach śródgórskich; obecnie stepy w Rosji (bujne łąkowe na północy i suche ostnicowe na południu) są przeważnie użytkowane rolniczo. Na Nizinie Nadkaspijskiej rozciągają się półpustynie piołunowe i słone. Góry na terytorium Rosji (zwłaszcza Wielki Kaukaz) mają urozmaicony piętrowy układ roślinności.
Świat zwierzęcy. Fauna Rosji należy do palearktycznej krainy zoogeograficznej i ze względu na ogromną rozciągłość terytorialną Rosji i zróżnicowanie środowisk przyrodniczych jest bardzo bogata. W części europejskiej obszaru Rosja jest typowa dla fauny Europy (Świat zwierzęcy), a w części azjatyckiej — dla fauny Azji (Świat zwierzęcy) w całości jej zróżnicowanie jest związane z równoleżnikowo przebiegającymi pasami stref klimatyczno-roślinnych. Fauny sąsiadujących ze sobą stref w pasach granicznych przenikają się wzajemnie, tworząc pasy przejściowe (np. lasotundrę, lasostep). W przybrzeżnych wodach Oceanu Arktycznego i wąskim pasie lądu występują gatunki polarne, m.in.: mors, niedźwiedź polarny, foka grenlandzka, kotik północny, uchatka grzywiasta, a z ptaków — mewa srebrzysta, trójpalczasta i modrodzioba, wydrzyk pasożytny, traczyk lodowy, alka krzywonosa, maskonur. Strefę tundry i lasotundry reprezentują renifer, lis polarny, wilk tundrowy, leming obski i obrożny, pardwa śnieżna i tundrowa, sowa śnieżna, mewa obrożna, wydrzyk długoogonowy, a w ciągu krótkiego polarnego lata liczne przylotne gatunki kaczek, gęsi, bernikli i in. Lasy iglaste tajgi zamieszkują m.in. niedźwiedź brunatny, łoś, jeleń maral, rosomak, wilk, lis pospolity, ryś, soból, polatucha i burunduk, łasica syberyjska, kuna syberyjska, a z ptaków — np. głuszec, jarząbek, dzięcioł trójpalczasty i czarny, sójka złowroga, sowa uralska. W strefie lasów mieszanych i liściastych oprócz gatunków migrujących z tajgi żyją m.in. jeleń szlachetny i wschodni (sika), żubr, dzik, kuna leśna, norka europejska; z ptaków — grubodzioby, żołna, sroka błękitna, mandarynka, bażant łowny. Występuje także skrajnie zagrożony wyginięciem tygrys syberyjski. Przejściową strefę lasostepów zamieszkują liczne gryzonie (susły, chomiki, skoczki, norniki, lemingi), drapieżne (lis, gronostaj, łasica), z ptaków — błotniaki (zbożowy i blady), pustułka, kobczyk, strepet, sowa jarzębata, dzięcioł czarny, kraska. Dla strefy stepów typowymi są: wilk, antylopy dżejran, dżereń i suhak, kułan, zając tołaj, tchórz stepowy, manul, korsak, jeż uszaty, drop, orzeł stepowy, żuraw stepowy. Mieszkańcami pustyń w Rosji oprócz imigrantów ze stepów są m.in.: skoczki, suseł cienkopalczasty, gołąb pustynnik, hubara, wrończyk pustynny, żmija efa piaskowa. Faunę górską reprezentują m.in. koziorożec kaukaski, koza bezoarowa, sarna, żbik, koziorożec syberyjski, piżmowiec, baran śnieżny, goral, świstak Menzbira, suseł długoogonowy; z ptaków np.: ułar kaukaski i kaspijski, cietrzew kaukaski, gęś górska, pomurnik, orłosęp brodaty. Dla niezwykle bogatej fauny wód charakterystyczne są m.in.: muksun, sielawa syberyjska, omul, czyr, sieja, peled, tugun, nelma, keta, czukuczan syberyjski, czeczuga i dorszyk polarny.
Gleby. Wzdłuż wybrzeży Oceanu Arktycznego ciągnie się strefa inicjalnych gleb tundrowych, przechodząca na południu w największy na Ziemi obszar występowania mało żyznych gleb bielicoziemnych, wykształconych pod lasami iglastymi; kwaśne gleby bielicowe, darniowo-bielicowe i towarzyszące im gleby bagienne (na obszarach podmokłych) pokrywają północną część Niziny Wschodnioeuropejskiej po Okę i środkową Wołgę oraz większość Syberii. W południowo-zachodniej i południowo-wschodniej części Rosji powstały pod lasami liściastymi i mieszanymi gleby brunatne. Najżyźniejsze gleby — czarnoziemy stepowe — ciągną się równoleżnikowym pasem przez południową część kraju, od Powołża po górny Irtysz. Na Nizinie Nadkaspijskiej występują słabo wykształcone, zasolone gleby półpustynne: buroziemy i szaroziemy, oraz lotne piaski. W górach występują kamieniste gleby tundrowe i bielicowe, w części europejskiej — również brunatne. Postępuje proces degradacji gleb spowodowany ubytkami lasów (wyrąb, pożary) i nasileniem erozji wodnej, a w strefie czarnoziemnej — intensywną erozją wietrzną.
Ochrona przyrody. W 2007 w Rosji istniało 101 rezerwatów, z tego kilkanaście biosfery UNESCO (m.in. Astrachański, Kronocki, Bajkalski, Sichotealiński) i 40 parków narodowych, największy Tunkiński w Buriacji (powierzchnia ponad 1,2 mln ha).
Skażenie środowiska przyrodniczego. 1/6 pow. kraju jest objęta katastrofą ekologiczną spowodowaną rabunkową gospodarką surowcami, industrializacją, przeprowadzanymi próbami nuklearnymi i brakiem nadzoru nad składowaniem trujących odpadów; 1/2 ziem uprawnych znajduje się pod silnym działaniem odpadów toksycznych (militarnych i przemysłowych); tylko 15% zakładów przemysłowych ma urządzenia służące do oczyszczania ścieków; u brzegów Syberii (na Morzu Barentsa i Morzu Karskim) zatopiono w kontenerach 200 tysiecy t odpadów radioaktywnych (głównie z reaktorów floty atomowej i z elektrowni jądrowych); corocznie notuje się ok. 1000 awarii gazociągów i rurociągów naftowych; występuje poważne zanieczyszczenie wód, zwłaszcza w jeziorach Bajkał i Ładoga, oraz głównych rzekach (Wołga z Kamą i Oką, Kubań, Ob z Irtyszem, Amur).