Tolerancja w dobie zjednoczenia się z Europą może stać się ważnym zagadnieniem. Choć termin dotyczy wielu sfer (tolerancja wszak może być i w sferze obyczajów, i religii, i poglądów politycznych, i orientacji seksualnych), -zachęcamy do oglądu zagadnienia poprzez pryzmat tolerancji innych narodów. A temat to szerszej literaturze i kulturze nieobcy.

Tolerancja

Dokument zawiera

1. Materiał główny

• Materiał według zagadnień
• Techniki prezentowania
- Jak uatrakcyjnić wypowiedź?
- Jak o tym mówić?

2. Warianty tematu

Realizacja 1.
Czy wiek XX był wiekiem tolerancji? Omów zagadnienie na przykładzie wybranych tekstów kultury.

Komentarz
Tolerancja w dobie zjednoczenia się z Europą może stać się ważnym zagadnieniem. Choć termin dotyczy wielu sfer (tolerancja wszak może być i w sferze obyczajów, i religii, i poglądów politycznych, i orientacji seksualnych), -zachęcamy do oglądu zagadnienia poprzez pryzmat tolerancji innych narodów. A temat to szerszej literaturze i kulturze nieobcy.

Do jakiej prezentacji?
• Motyw śmierci w literaturze. Zaprezentuj na przykładzie dzieł z dwóch wybranych epok.
• Omów największe lęki człowieka, które opisuje literatura.
• Omów dramaty ludzkiej egzystencji w literaturze czasów II wojny światowej.

Jak może brzmieć temat pracy?
• Śmierć jako codzienne doświadczenie człowieka w czasach wojny.

Bibliografia podmiotu
• Adam Mickiewicz - Romantyczność, Pan Tadeusz
• Eliza Orzeszkowa - Nad Niemnem
• Bolesław Prus - Lalka, -Placówka
• Henryk Sienkiewicz - Quo -vadis, Janko Muzykant
• Stanisław Wyspiański - Wesele
• Gabriela Zapolska - Moralność pani Dulskiej
• Stefan Żeromski - Syzyfowe prace
• Witold Gombrowicz - Ferdydurke
• Gustaw Herling-Grudziński - Inny świat
• Jerzy Kosiński - Malowany ptak
• Hanna Krall - Zdążyć przed Panem Bogiem
• Leon Kruczkowski - Niemcy
• Czesław Miłosz - Dolina Issy, Rodzinna Europa
• Kazimierz Moczarski - Rozmowy z katem
• Sławomir Mrożek - Tango
• Władysław Stanisław Reymont - Chłopi
• Andrzej Szczypiorski - Początek

Bibliografia przedmiotu
• Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 2002, hasło: tolerancja
Czasem trudno jest zdefiniować abstrakcyjne pojęcia, warto wtedy poszukać definicji w słownikach.
• Maria Szyszkowska, Tomasz Kozłowski (red.), Tolerancja, Warszawa 2003
Zbiór wielu ciekawych artykułów, z pewnością któryś uda Ci się wykorzystać w swojej prezentacji.
• Elżbieta Rzewuska (red.), Swoi i obcy w literaturze i kulturze, Lublin 1997

1. Materiał główny

Filozofia dialogu
Za jednego z twórców tej filozofii uznaje się ks. prof. Józefa Tischnera. Zgodnie z nią istnienie ludzi względem siebie powinno być oparte właśnie na dialogu, na wzajemnym zrozumieniu, akceptacji, a jednocześnie uznaniu prawa do czyjejś odrębności (także w kwestii własnych poglądów, sposobu zachowania itp.).
Inny
To bardzo ważna kategoria w filozofii Emmanuela Levinasa, jednego z najważniejszych współczesnych myślicieli. Według filozofa wszelkie kontakty międzyludzkie opierają się na spotkaniu z Innym (czyli drugim człowiekiem), który jest tajemnicą, który wyrywa mnie z zasklepienia w swoim "ja", narusza moją obojętność, każe przewartościować samego siebie. Filozofia Levinasa wyrasta z jednej strony z głębokiej tolerancji dla drugiego człowieka, z drugiej zaś - z przekonania, że kontakty międzyludzkie odbywają się na płaszczyźnie jednostka - jednostka, nie zaś jednostka - bezmyślna masa.

Materiał według zagadnień

Lektury o nietolerancji religijnej
• Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska - autor w niezwykle barwny sposób opisuje swoje losy, ale też nierzadko… sam siebie kompromituje. Pasek jest typowym Polakiem Sarmatą, fanatycznym katolikiem, brutalnie rozprawiającym się z innowiercami - nie z powodu głębokiej wiary, ale zaślepienia. Nie ma w nim cienia wyrzutów sumienia z powodu brutalnych często i całkowicie sprzecznych z ideą miłości bliźniego czynów - według niego "nie brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla imienia swego".
• Quo vadis Henryka Sienkiewicza - w tej barwnej powieści z czasów starożytnego Rzymu istotnym wątkiem jest motyw prześladowania pierwszych chrześcijan. Nietolerancja religijna przybiera w tym wypadku postać niezwykle drastyczną, a świat upadającego już pogańskiego Rzymu przedstawiony jest jako nikczemny, rozpustny, pozbawiony wszelkich ideałów i skrupułów.
• Krzyżacy Henryka Sienkiewicza - utwór opowiada o fanatycznej religijności, która zaprzecza chrześcijańskim ideałom miłości bliźniego. Tytułowi Krzyżacy z niezwykłą brutalnością rozprawiają się ze wszystkimi, którzy nie chcą się im podporządkować, czego na własnej skórze doświadczają m.in. Danuśka i jej ojciec, Jurand ze Spychowa.
• Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego - autor w niezwykle sugestywny sposób pokazuje, jak zgubne i przerażające skutki może mieć wszelki fanatyzm. Miasto Arras zostaje doświadczone klęską zarazy i głodu. Tego rodzaju sytuacje od stuleci (powieść opisuje wydarzenia z XV w.) odczytywano jako karę za grzechy, rzuconą przez Boga klątwę. Umiejętnie wykorzystuje to religijny fanatyk Albert, który brutalnie rozprawia się z heretykami i rozkręca spiralę nietolerancji, nienawiści i brutalnej przemocy wobec niechrześcijan. Jak zwykle w takich sytuacjach wystarcza pretekst: przypadkowe oskarżenie Żyda o rzucenie uroku…

Niemcy, Rosjanie, Żydzi w polskiej literaturze

Niemcy
• Grażyna, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza - w obu utworach Niemcy to bohaterowie całkowicie negatywni. Mickiewicz w przypisach do Grażyny bezceremonialnie wymienia zresztą cechy Niemców: łakomstwo, okrucieństwo, duma i mała gorliwość o wiarę chrześcijańską.
• Stara baśń Józefa Ignacego Kraszewskiego - Niemcy oznaczają w tym wypadku cywilizację Zachodu, która - zdaniem Wisza - zagraża wolności i tożsamości polskiego plemienia (utwór opisuje historię z wieku IX).
• Krzyżacy Henryka Sienkiewicza - w kreacji polskich wrogów trudno dopatrzyć się jakichkolwiek elementów pozytywnych.
• Placówka Bolesława Prusa - Niemcy przedstawieni jako bezduszni kolonizatorzy zagrażający polskiej tradycji i tożsamości. W zestawieniu z tego rodzaju wrogiem obrona Ślimaka zyskuje wymiar heroiczny.
• Rota Marii Konopnickiej - ostre słowa wobec Niemców mają swoje uzasadnienie: wiersz powstał w czasie, kiedy nasilały się bezwzględne akcje germanizacyjne zaborcy. Utwór ma zresztą charakter tyrtejski, wzywa do obrony polskości, polskich -domów i zapewnia jednocześnie, że Bóg będzie takie działania wspierał.
• Medaliony Zofii Nałkowskiej - w opowiadaniu Profesor Spanner tytułowy bohater jest niemieckim lekarzem, który prowadził w czasie II wojny eksperymenty z ludzkimi zwłokami, prowadzące m.in. do produkowania z nich mydła. Jeden z jego kolegów tłumaczył zachowanie profesora tym, że działał w ten sposób dla dobra własnego kraju.
• Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego - Jürgen Stroop, dowodzący m.in. akcją pacyfikacyjną warszawskiego getta. Jego rozmówca nie wybiela postaci, ale też stara się znaleźć przyczyny takiego właśnie zachowania.

Dobrzy Niemcy
• Niemcy Leona Kruczkowskiego - w utworze pojawiają się Niemcy bezpośrednio niezaangażowani w wojenne zbrodnie, a przecież mimo wszystko w pewien sposób odpowiedzialni za zło wyrządzone przez rodaków. Dlaczego? Z powodu swojej obojętności, tolerowania rzeczy, którym należało się ostro przeciwstawić.
• Początek Andrzeja Szczypiorskiego - zwraca tu uwagę postać Johana Müllera - Niemca - antyfaszysty, ratującego Polaków i Żydów (m.in. Irmę Seidenman). Portrety postaci tego typu (również w Pianiście Szpilmana) zrywają z jednostronnym wizerunkiem Niemca - kata i zbrodniarza. I zbrodniczość, i bohaterstwo Polaków, Niemców, Żydów zawarł Szczypiorski w swojej powieści - walcząc w ten sposób z fanatycznym generalizowaniem ocen.

Rosjanie
• Reduta Ordona Adama Mickiewicza - wojsko rosyjskie, z którym walczy tytułowy bohater, porównane zostaje do błota. Ostro wypowiada się też Mickiewicz przeciwko carowi zmuszającemu podwładnych do niegodnych czynów, traktującemu swoich ludzi instrumentalnie. Z tego właśnie powodu naród rosyjski przedstawiony zostaje jako "zatruty zbrodniami".
• Dziady cz. III Adama Mickiewicza - Senator to bezwzględny zbrodniarz torturujący - poprzez swoich ludzi - polskich więźniów. Jego bezwzględność widać zwłaszcza w scenie -z -Rollisonową.
• Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego - w utworze tym autor zawarł obraz bezwzględnej rusyfikacji, która zagraża polskiej tożsamości i psuje umysły młodych ludzi. A jednak okazuje się, że młodych nie udaje się do końca stłamsić - dzięki Zygierowi w uczniach na nowo budzą się poczucie narodowej tożsamości i patriotyczne uczucia względem własnej ojczyzny.
• Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego - utwór skierowany jest przeciwko systemowi stalinowskiemu, ale jednocześnie nie brakuje w nim niepochlebnych słów o samych Rosjanach. Autor opisuje na przykład znęcanie się rosyjskich więźniów kryminalnych nad tymi, którzy znaleźli się w łagrze z powodów politycznych.

Dobrzy Rosjanie
• Do przyjaciół Moskali Adama Mickiewicza - to zupełnie inny obraz Rosjan, ale Rosjan specyficznych - rosyjskich demokratów, czyli XIX-wiecznych dekabrystów. Autor dostrzega zbrodnie popełnione przez zbrodniarzy Rosji, ale nie przeszkadza mu to w sympatii dla Bestużewa i Rylejewa.
• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza - kapitan Ryków.
• Fantazy Juliusza Słowackiego - major Wołdemar Hawryłowicz.
• Lalka Bolesława Prusa - kupiec Suzin.

Żydzi
Choć od wieków byli mieszkańcami Rzeczypospolitej, z trudem asymilowali się w polskiej ojczyźnie. Stali zwykle na uboczu - tworzyli hermetyczne środowiska, chroniąc tym samym własną odrębność. Skutek był taki, że choć Żydzi do II wojny stanowili znaczny odsetek Polaków, żydowskie miasteczka i dzielnice istniały na uboczu polskiego społeczeństwa jako coś egzotycznego.
• Lalka Bolesława Prusa - Żydzi są tu przedstawieni jako bardzo sprytni, przedsiębiorczy handlowcy, którzy jednak nie bronią się przed drobnymi oszustwami, ponieważ najważniejszy jest dla nich zysk (sam Prus niezbyt chyba Żydów lubił). Na tym tle wyróżniają się postacie Szumana i starego Szlangbauma - to nie tylko bliscy przyjaciele Wokulskiego i Rzeckiego, ale też polscy patrioci, którzy nie mogą się pogodzić z panoszącym się coraz wyraźniej wśród Polaków antysemityzmem.
• Mendel Gdański Marii Konopnickiej - to historia zasymilowanego Żyda, który bardzo dobrze odnalazł się w polskim społeczeństwie. Był introligatorem, żył w zgodzie z sąsiadami, a Warszawę uznawał nawet za swoją małą ojczyznę. Starał się żyć uczciwie, ciężko pracował i tym samym czuł, że ma prawo żyć na równi z innymi mieszkańcami. A jednak gdy w Warszawie wybuchają zamieszki antysemickie, sytuacja całkowicie się zmienia - ranny zostaje jego wnuk, a bohater traci poczucie sensowności swojego zachowania ("u mnie umarło serce do tego miasta").
• Wesele Stanisława Wyspiańskiego - warto przywołać występującą w dramacie postać karczmarza Icka, który sceptycznie wyraża się o szansach zbliżenia polsko-żydowskiego ("my są tacy przyjaciele, co się nie lubią").
• Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall - Marek Edelman odważnie opowiada o czasach powstania w warszawskim getcie, nie idealizuje Żydów ani stosunków polsko-żydowskich.
• Początek Andrzeja Szczypiorskiego - autor pokazuje zawikłane stosunki polsko-
-żydowsko-niemieckie i zwraca uwagę, że szlachetni i podli ludzie znajdowali się po każdej ze stron. Tolerancja oznacza w tym wypadku po prostu poszanowanie ludzkiej godności, co wymagało oczywiście wielkiej odwagi. Okazuje się zresztą, że zachowania z przeszłości - zarówno w przypadku Żydów, jak i Polaków czy Niemców - wyraźnie rzutują na dalsze życie bohaterów.

Utwory o nietolerancji
• Rodzinna Europa Czesława Miłosza - autor ostro przeciwstawia się myśleniu, które dzieli świat na granice i tradycyjne państwa. Według Miłosza Europa stanowi w sensie kulturowym jedność złożoną z wielu małych ojczyzn, które powinny dbać o własną, regionalną tradycję i kulturę, ale jednocześnie być tolerancyjne i otwarte na kultury i tradycje dla siebie obce.

• Chłopi Władysława Reymonta - bohaterką odbiegającą od tradycyjnie uznanych w lipieckiej społeczności norm jest Jagna, dziewczyna o nieprzeciętnej urodzie i… równie nieprzeciętnej energii seksualnej. Mieszkańcy postanawiają pozbyć się zakały, jak określają dziewczynę, i w brutalny sposób wyciągają ją z domu, biją i wywożą na kupie gnoju poza wieś. Niedaleko - byle jednak poza Lipce… To znakomity przykład na to, jak zamknięta wiejska społeczność nie potrafi sobie radzić z zachowaniem, które wybiega poza schemat, utarty od wieków stereotyp. Z innym się nie rozmawia - innego się wyśmiewa, a wreszcie pozbywa.

• Malowany ptak Jerzego Kosińskiego - w tej obfitującej w drastyczne sceny powieści główny bohater, kilkuletni chłopiec, doświadcza nietolerancji w sposób niezwykle brutalny. Jest inny, o czym świadczy choćby jego wygląd (prawdopodobnie jest Żydem albo Cyganem). Dla spotykanych ludzi to wystarczający pretekst, by uznać go za obcego - chłopak doświadcza wielu upokorzeń, jest bity, torturowany i prześladowany zarówno przez dorosłych, jak i rówieśników. Sam tytuł jest aluzją do ludzkiej (a raczej stadnej) nietolerancji: ptak pomalowany i wpuszczony w swoje stado - zginie, zadziobią go inne. Bohater powieści jest takim malowanym ptakiem.

Holokaust
Niezwykle bogata jest również literatura opowiadająca o tragedii Holokaustu, której źródłem była przecież skrajna nietolerancja - uznanie, że ludzie innego wyznania, innej kultury, innej rasy nie powinni istnieć na świecie i zaśmiecać "czystego" społeczeństwa (porównaj motyw Wojna).

Techniki prezentowania

Jak uatrakcyjnić wypowiedź?
• Odwołaj się do autorytetu papieża Jana Pawła II, który walkę o tolerancję uczynił jednym z głównych zadań swojego pontyfikatu.
• Przywołaj akcje społeczne, które mają pomóc w zaakceptowaniu przez społeczeństwo pewnych grup społecznych, np. chorych na AIDS, niepełnosprawnych, homoseksualistów.
• Spytaj znajomych, czym jest dla nich tolerancja. Wypowiedzi zaprezentuj komisji. Możesz je zacytować z kartki lub nagrać na taśmę.
• Zanotuj napisy z murów, które świadczą o naszej nietolerancji. Oczywiście tylko te, które nadają się do zacytowania komisji maturalnej...

Jak o tym mówić?
• Stosuj terminy: nacjonalizm, rasizm, antysemityzm, mizoginia, szowinizm, ksenofobia.
• Rozpocznij: Wszyscy wiedzą, że tolerancja to pożądana cecha. I wszyscy są tolerancyjni. Ciekawe jednak, skąd dzieci w szkole wiedzą, że niektóre dzieci są gorsze i lepiej się z nimi nie bawić. Już pierwszaki w podstawówce wyzywają się epitetami: down, Żyd... Same je wymyśliły, czy znają je od "tolerancyjnych" dorosłych?

Ważne terminy
• Antysemityzm - nienawiść do Żydów, wyrażająca się w rozmaitych formach - jawnego prześladowania przez odmawianie osobom pochodzenia żydowskiego prawa do zajmowania ważnych funkcji państwowych czy społecznych, niewybredne dowcipy.
• Asymilacja - odnalezienie przez obcego (np. cudzoziemca czy też osoby innego wyznania) swojego miejsca w innej społeczności. Polega z jednej strony na przyjęciu go i zaakceptowaniu przez większość, z drugiej zaś na dostosowaniu się w pewnym sensie do obowiązujących w danym miejscu zachowań, stylu życia czy kultury i poczuciu łączności z początkowo obcą (z czasem coraz bardziej "swoją") wspólnotą.
• Dzieci-kwiaty Pokolenie hipisów, które domagało się pełnej swobody i tolerancji dla wszelkich zachowań i opinii, wszelkich odmienności i dziwactw. Nic dziwnego więc, że najważniejsze hasła dzieci-kwiatów to: wolność, pokój, wolna miłość czy też dostępność rozmaitych środków odurzających. Ruch hipisowski wyrósł na bazie buntu przeciwko zacofaniu i obyczajowej obłudzie mieszczańsko-kapitalistycznej i to jemu właśnie, w dużej mierze, zawdzięczamy tzw. rewolucję seksualną, która dokonała się w latach 60. i 70. XX w.
• Endlösung - "rozwiązanie ostateczne" - realizowany przez hitlerowców program masowej zagłady Żydów w Europie, całkowitego wyeliminowania ich spośród społeczeństw świata.
• Fanatyzm (np. religijny, polityczny) - zaślepienie, całkowite zamknięcie się w ramach jednej myśli czy ideologii (uznawanej za najlepszą i najwłaściwszą), bezkrytyczna w nią wiara. Ale to również postawa skrajnej nietolerancji, odrzucania możliwości wszelkiego kompromisu czy nawet dyskusji z wyznawcami innych poglądów, a jednocześnie zaciekłego ich zwalczania.
• Holokaust - oznacza dosłownie "całopalenie". Określa się w ten sposób zagładę Żydów dokonaną przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Hebrajskie szoah.
• "Ja - Ty" - znany XX-wieczny filozof Martin Buber określił w ten sposób relację między dwojgiem ludzi i skontrastował ją z relacją "Ja - To", w której zawarty jest element "posiadania" czegoś. W kontaktach międzyludzkich nie powinno być o tym mowy. Spotkanie "Ja - Ty" to spotkanie dwóch równorzędnych stron, które powinny się wzajemnie rozumieć i akceptować, ale jednocześnie zakładać prawo do własnej odrębności, posiadania różnych zdań itp.
• Ksenofobia - niechęć, wrogi stosunek do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny.
• Liberalizm - system poglądów rozwinięty zwłaszcza w czasach oświecenia, w którym najważniejszą rolę odgrywa indywidualizm człowieka. Z tego właśnie wynika postulat liberalizmu, by zagwarantować jednostkom pełną swobodę działania (np. bez ingerencji państwa, Kościoła itp.). Potocznie oznacza po prostu dużą tolerancyjność dla ludzkich zachowań i opinii, rezygnację ze ściśle określonych zasad na rzecz swobody jednostki, pobłażliwość dla postaw czy sądów nietypowych, ekscentrycznych.
• Liberalny - zgodny z zasadami liberalizmu, -tolerancyjny.
• Mezalians - związek kobiety i mężczyzny pochodzących z różnych warstw społecznych, a zatem w tradycyjnym przekonaniu związek nieodpowiedni, niestosowny.
• Nacjonalizm - to wykrzywiony patriotyzm. Nacjonalista jest przekonany, że jego kraj jest najważniejszy, wyjątkowy pośród innych, dlatego żąda dla niego największych przywilejów i z pogardą wyraża się o innych narodach.
• Polityczna poprawność - zasada ukształtowana przez lata w Stanach Zjednoczonych zakładająca tolerancję dla wszelkich odmienności (religijnych, kulturowych, seksualnych) i tym samym ostro sprzeciwiająca się -próbom dyskryminacji (choćby w sferze języka - stąd określenia w rodzaju "kochający inaczej"). Polityczna poprawność przybiera jednak często postać karykaturalną, kiedy człowiek boi się wyrazić własne zdanie w obawie, że może ono kogoś urazić.
• Rasizm - przekonanie o rzekomej nierówności ludzkich ras (zarówno biologicznej, jak i intelektualnej czy społecznej), a jednocześnie zwykle również głęboka wiara we wrodzoną wyższość jednej z ras i jej prawo do panowania nad innymi.
• Szowinizm - ślepe uwielbienie dla własnej grupy lub skrajny nacjonalizm, zakładający całkowitą pogardę i nienawiść dla społeczeństw innych krajów.

2. Warianty tematu

Realizacja 1.
Czy wiek XX był wiekiem tolerancji? Omów zagadnienie na przykładzie wybranych tekstów kultury.

Zacznij:
Z pewnością wiek XX miał być wiekiem tolerancji - o wielkich nadziejach związanych z nowym stuleciem pisali pod koniec XIX w. twórcy polscy i obcy, m.in. Bolesław Prus. Niestety, oczekiwania nie zostały spełnione, o czym w wierszu "Schyłek wieku" pisała Wisława Szymborska:
"Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży. (…)
Już zbyt wiele się stało,
co się stać nie miało,
a to, co miało nadejść,
nie nadeszło".
Zamknięty już wiek XX był zatem stuleciem rozczarowań, wielkich plag, które doprowadziły do niejednego konfliktu, niejednej wojny i tragedii. Wśród tych plag najgorsze to właśnie nietolerancja, fanatyzm, nienawiść.

Układ materiału:
Najgroźniejszą siłą człowieka w minionym stuleciu stał się fanatyzm, przed którym zresztą ostrzegali niektórzy pisarze, zanim jeszcze faktem stały się wielkie XX-wieczne tragedie:
• Płomienie Brzozowskiego (niebezpieczeństwa fanatyzmu na przykładzie rosyjskich zwolenników rewolucji)
• Wiek świateł Bardijewskiego (powieść piętnująca wszelki fanatyzm i umysłowy dogmatyzm)
Niestety, wiek XX stał się właśnie stuleciem fanatyzmu, który zaowocował nie tylko nietolerancją, lecz także całkowitym brakiem szacunku dla godności człowieka oraz wielkimi, ogólnoświatowymi tragediami…
• Medaliony Nałkowskiej (wstrząsające opowieści o hit-lerowcach i ich ofiarach)
• Rozmowy z katem Moczarskiego (przykład na to, co dzieje się z umysłem człowieka zaślepionego fanatyczną wiarą w jakąkolwiek ideologię i jak tragiczne może mieć to skutki)
…a tym samym wiekiem totalitaryzmu:
• Inny świat Herlinga-Grudzińskiego (opis życia w łagrze jako przykład sposobów działania systemu stalinowskiego)
• Ciemności kryją ziemię Andrzejewskiego (ustrój totalitarny w kostiumie historycznym - pokazujący zniewolenie przez ideologię religijną w czasach inkwizycji)
• Msza za miasto Arras Szczypiorskiego (powieść historyczna, odczytywana jednak jako głos na temat XX-wiecznego fanatyzmu i totalitaryzmu)
Wiek XX - stuleciem tragicznego w skutkach antysemityzmu…
• Zdążyć przed Panem Bogiem Krall (wstrząsająca opowieść Marka Edelmana o życiu w warszawskim getcie)
• Wielki Tydzień Andrzejewskiego (antysemityzm sąsiadów Maleckiego)
• Chleb rzucony umarłym Wojdowskiego (opowieść o "piekle zagłady", czyli warszawskim getcie z czasów II wojny, codzienne życie w sytuacji strachu, nieludzkie odruchy itd.)
• Odczytanie popiołów Ficowskiego (tom poświęcony pamięci zamordowanych w czasie II wojny światowej Żydów)
• Żydowska wojna Grynberga (wojna, antysemityzm i zagłada Żydów widziana z perspektywy dziecka)
• Spotkamy się w Jerozolimie Lenartowskiego (rzecz o pogromie kieleckim)
• Film Życie jest piękne Benigniego (historia ojca i syna z rodziny żydowskiej, którzy trafiają do obozu koncentracyjnego - niezwykły ojciec stara się zrobić wszystko, by oszczędzić dziecku cierpień i świadomości rozgrywającej się wokół tragedii ludobójstwa)
…wiekiem nowoczesności, rewolucji obyczajowej i seksualnej, wyjścia z podziemia wielu mniejszości - nowoczesność ta jednak i swoboda są często powierzchowne i pozorne:
• Ferdydurke Gombrowicza (rzekomo nowoczesna rodzina Młodziaków, skrywająca w sobie typowo mieszczańskie przywiązanie do konwencji)
• Tango Mrożka (rodzina Artura wydaje się nad wyraz postępowa, ale ta niczym nieskrępowana wolność w gruncie rzeczy skrywa wzajemną obojętność)
…wiekiem obojętności, przybierającej postać powierzchownego tolerowania siebie nawzajem lub też sprzecznych z podstawowymi zasadami etyki zachowań:
• Granica Nałkowskiej (bierna akceptacja przez bogatych niesprawiedliwości społecznej i wyzysku słabych)
• Moralność pani Dulskiej Zapolskiej (obojętność Dulskiej zarówno wobec obcych osób - wobec których nie wykazuje najmniejszej nawet tolerancji, jak i najbliższych - ważne jest jedynie to, "co ludzie powiedzą", a nie rzeczywiste zachowanie syna)
• Niemcy Kruczkowskiego (profesor Sonnenbruch obojętny wobec zbrodni popełnionych przez rodaków, tolerujący wykorzystywanie jego badań do zbrodniczych celów)
• Świadkowie, albo Nasza mała stabilizacja Różewicza (obojętność małżonków wobec siebie)
• Lot nad kukułczym gniazdem Keseya (bezduszne, okrutne zachowanie personelu szpitalnego, a zwłaszcza oddziałowej, wobec podopiecznych)
• Film Daleko od okna Kolskiego (obojętność, a nawet okrucieństwo Polki wobec Żydówki, którą ukrywa w czasie wojny - mimo pozorów tolerancji i chęci pomocy)
Zatem wiek XX to wiek rozmaitej nietolerancji wobec…
osób biednych, pochodzących z niższych warstw społecznych:
• Panna Nikt Tryzny (umiejętne wykorzystanie traktowanej od początku z góry Marysi przez jej dwie rzekome przyjaciółki)
• Film Kochankowie mojej mamy Piwowarskiego (ubogi syn nowoczesnej matki szykanowany w szkole zarówno przez rówieśników, jak i ich rodziców)

osób innego wyznania, innej kultury:
• Bohiń Konwickiego (potępienie związku Konwickiej z Żydem)
• Msza za miasto Arras Szczypiorskiego (nietolerancja, a nawet nienawiść brata Alberta wobec heretyków)

osób wychodzących poza stereotypy i przyjęte konwencje:
• Iwona, księżniczka Burgunda Gombrowicza (niekonwencjonalny wybór małżonki przez władcę powoduje całkowity brak akceptacji ze strony dworu)
• Czarownice z Salem Millera (niekonwencjonalne zachowanie kobiet traktowane jako czary i nietolerowane przez miejscową społeczność)
• Film Duże zwierzę Stuhra (przygarnięty przez Sawickiego wielbłąd traktowany jest przez otoczenie, które izoluje się od bohatera, jako niezrozumiały kaprys)
• Film Billy Elliot Daldry’ego (chłopak kochający taniec klasyczny odbierany jest jako zniewieściały wybryk natury - aby realizować swoją pasję, będzie musiał pokonać nietolerancję nie tylko obcych, ale i najbliższych)

odbiegających wyglądem od przyjętych konwencji:
• Co gryzie Gilberta Grape’a Hallstrőma (stosunek miejscowej społeczności do otyłej matki bohatera)
• Film Anioł przy moim stole Campion (okrutna nietolerancja środowiska rówieśników dla nieco otyłej, piegowatej, niezbyt urodziwej młodej bohaterki - nietolerancja, z którą przyjdzie jej się zmierzyć również w życiu dorosłym)
niekonwencjonalnych związków:
• Chłopi Reymonta (Jagna nie mieści się w lipieckich normach zachowań, dlatego jest nieakceptowana, a ostatecznie brutalnie wyrzucona poza społeczność)
• Lolita Nabokowa (związek starszego mężczyzny z młodziutką dziewczyną wywołuje liczne kontrowersje i ataki ze strony otoczenia)

miłości duchownych:
• Klątwa Wyspiańskiego (potępienie związku księdza i Młodej)
• Film Ksiądz Birda (potępienie księdza homoseksualisty)
osób o niezwyczajnej wrażliwości:
• Anioł przy moim stole Campion (wrażliwość bohaterki uznawana jest za jej dziwactwo, któremu można pobłażać, ale którego się nie akceptuje)
• Boża podszewka Lubkiewicz-Urbanowicz (wyjątkowa wrażliwość Marysi powoduje niezrozumienie otoczenia, które nie akceptuje wszelkiej inności)
niepełnosprawnych:
• Film Idioci von Triera (bohaterowie udający osoby niepełnosprawne stykają się z niewybrednymi uwagami otoczenia i przekonują się o nietolerancyjności współczesnego społeczeństwa)
• Film Kobieta samotna Holland (górnik kaleka odrzucony przez miejscową społeczność, uznawany za osobę gorszą, której odmawia się męskości)
• Film Moja lewa stopa Sheridana (główny bohater pogardzany przez ojca i uznawany początkowo za dziwaczny wybryk natury)

Ale na szczęście nie tylko nietolerancją zasłynął miniony właśnie wiek. Nie brakuje w nim również postaw całkowicie odmiennych, godnych pochwały i naśladowania.
Głęboka tolerancja i akceptacja jako jedyny sposób dotarcia do "innych":
• Ptasiek Whartona (Al potrafi przebić się przez barierę dzielącą Ptaśka od świata dzięki całkowitej akceptacji swojego przyjaciela)
• Lot nad kukułczym gniazdem Keseya (bezpośredni i otwarty McMurphy znajduje klucz do serc chorych psychicznie przyjaciół ze szpitala - jest nim wyrozumiałość, akceptacja i pełna tolerancja, polegająca przede wszystkim na traktowaniu swoich towarzyszy jako całkowicie normalnych osób)
• Film Maska Bogdanovicha (główny bohater, mimo swej zniekształconej twarzy, jest całkowicie akceptowany w środowisku rówieśników i znajomych mamy)

Utwory opisujące współistnienie ze sobą wielu kultur, wielu religii i narodowości, które żyją w harmonii, ucząc ludzi wzajemnego szacunku i tolerancji:
• Kronika wypadków miłosnych Konwickiego
• Dolina Issy Miłosza
• Austeria Stryjkowskiego
• Strefy Kuśniewicza
• Na wysokiej połoninie Vincenza

Pokonywanie nietolerancji wobec innych - trudna sztuka akceptacji:
• Weiser Dawidek Huellego (początkowo młody chłopiec odmieniec izolowany od reszty rówieśników, z czasem zdobywa ich sympatię - nie tylko akceptują oni Weisera, ale staje się on dla nich postacią fascynującą)
• Rain Man Levinsona (lekcja braterskiej miłości jest w tym filmie również lekcją akceptacji "inności", próbą wniknięcia w świat chorego na autyzm brata)
• Film Tańczący z wilkami Costnera (powoli główny bohater pokonuje dzielące go od Siuksów bariery, zbliża się do Indian, którzy stają się jego bliskimi przyjaciółmi)
• Film Tato Ślesickiego (dojrzewanie zdanych na siebie ojca i córki do wzajemnej miłości, akceptacji i głębokiej tolerancji)
• Film Fucking Amal Moodyssona (16-letnia Agnes z trudem adaptuje się w nowym środowisku, w czym nieoczekiwanie pomaga jej Elin, dziewczyna, w której się zakochuje - ich związek będzie dla mieszkańców Amal świetną lekcją tolerancji i otwartości na to, co od-mienne)
• Film Forrest Gump Zemeckisa (tytułowy bohater zyskuje sympatię otoczenia, jest akceptowany i lubiany - głęboka tolerancja pozwala dostrzec w bohaterze, mimo jego "inności", wartościowe cechy, których "normalni" nie mają).

Zakończ:
Wiek XX bez wątpienia zapisał się w historii jako stulecie konfliktów, wojen, przerażających zbrodni. U podstaw tych wszystkich tragedii leżał zawsze brak zrozumienia dla drugiego człowieka, jego odmienności, prawa do życia, godności. Środki masowego przekazu informują zresztą ciągle, że - na początku nowego już stulecia - sytuacja niewiele się zmieniła. Człowiek wciąż nienawidzi innego człowieka, wciąż wyciąga broń, krzywdzi słabych, pozwala zawładnąć sobą fałszywym ideologiom…
Tolerancji jednak - moim zdaniem - nie można i nie należy rozpatrywać w kategoriach narodu, państwa, ludzkości czy świata. Tolerancja to postawa rozgrywająca się zawsze na płaszczyźnie człowiek - człowiek. To my właśnie, kilka razy dziennie, bez względu na toczące się na świecie wojny i prześladowania, dajemy wyraz swojej tolerancji lub nietolerancji wobec Innego, o którym wiele pisał filozof Emmanuel Levinas. W autobusie, na ulicy, w pracy, szkole, pubie, dyskotece, kinie czy muzeum… Jeśli chcemy, aby XXI w. rzeczywiście różnił się od poprzedniego, należy zacząć od siebie i własnego stosunku do innych. Czasem wystarczy zwykły uśmiech, jak w jednej z książek Małgorzaty Musierowicz, której bohaterowie prowadzą dziwaczny, ale jakże sympatyczny eksperyment: postanawiają uśmiechać się do obcych osób…