Marta Jeżewska- Duraj

Oligofrenopedagogika-

studia podyplomowe

PWSH „POMERANIA”

w Chojnicach

Psychopatologia w wieku starszym.

Rozważania nad psychopatologią wieku starszego należy rozpocząć od wytłumaczenia pojęcia psychopatologii. Helena Sęk w swej książce pt. „ Psychologia kliniczna” określa pojęcie psychopatologii, jako „naukę zajmującą się zaburzeniami psychicznymi, której obszar definiowany jest na wiele różnych sposobów. B. Zeigarni (1983)- przedstawiciel psychologii ogólnej i twórca psychologii eksperymentalnej- ujmuje ją jako dziedzinę psychologii, znajdującą szerokie zastosowanie zarówno w psychologii, jak i psychiatrii. T. Bilikwicz (1973), zajmując podobne stanowisko c do przedmiotu badań w psychopatologii, plasuje ją jednocześnie w ramach psychiatrii. Wyróżnia on, podobnie jak inni psychiatrzy, psychopatologię ogólną, która wykorzystując wiedzę i pojęcia używane przez psychologię ogólną, klasyfikuje i definiuje objawy zaburzeń psychicznych, będące przedmiotem zainteresowań psychiatrii, oraz psychopatologię szczegółową, która zajmuje się opisem różnych zespołów objawów i jednostek zaburzeń psychicznych (nozologicznych). Godząc te dwa stanowiska, można przyjąć, że psychopatologia jest nauką z poganiacza psychologii i psychiatrii, która dzięki badaniom prowadzonym głównie przy użyciu metody eksperymentu klinicznego, istotnie wzbogaciła wiedzę o zaburzeniach procesów poznawczych i emocjonalnych”¹ człowieka w każdej fazie jego życia.

Człowiek jest istotą, której domeną są całożyciowe zmiany, którym poddawany jest w każdym kolejnym okresie swojego rozwoju. Owe procesy kierowane ku niemu powodowane są

oczekiwaniami społecznymi, wymaganiami stawianymi mu przez najbliższe środowisko, w którym żyje, ale także zmianami jakie zachodzą w jego ciele – w jego wizerunku zewnętrznym i sprawność. Jakość „biegu” życia człowieka zależy od tego, w jakie właściwości został wyposażony przez naturę i od tego, jaka jest jakość środowiska, w którym przychodzi mu zaspokajać różne swe potrzeby. Najbardziej znaczące dla każdego człowieka niezależnie od wieku jest to, czy ważne dla niego osoby z najbliższego otoczenia są na tyle wrażliwe, iż potrafią rozpoznać trafnie jego potrzeby w danym momencie rozwojowym i do nich dostosować swoje oczekiwania. To dopasowanie (lub jego brak) stanowi główny czynniki wyznaczającym tempo i rytm procesu rozwoju oraz jakość osiągnięć rozwojowych w różnych sferach: sprawności fizycznej, rozwoju poznawczego, emocjonalnego i społecznego.

Wiek starszy można nazwać etapem końcowym życia człowieka. E.H. Eriksona w swej koncepcji kryzysów psychospołecznych, charakteryzuje go w rzeczowy sposób. Nazywając go, przypisując mu konkretne zadania rozwojowe, cechy charakterystyczne kryzysu psychospołecznego i zagrożenia dla rozwoju. „późna dorosłość (powyżej 61 lat); radzenie sobie z fizycznymi zmianami organizmu, ukierunkowanie energii na nowe role, akceptacja swego życia, kształtowanie poglądu dotyczącego śmierci; integralność contra desperacja i rozpacz; zmiany w funkcjach poznawczych związane ze starzeniem się, postawy wobec siebie jako starzejącego się dorosłego, dbanie o „kruchą” starość ze strony otoczenia.”²

Wiek starszy, to ostatni okres życia trwający zwykle około 40 lat bywa określany, mianem późnej dorosłości, wiekiem podeszłym, senioralnym, czy po prostu starością. „Wydawałoby się, w porównaniu z okresem dzieciństwa i dorastania, że jest to czas spokoju, stabilności, korzystania z osiągnieć poprzednich faz życia. Nic bardziej mylnego – wiek starszy to czas często gwałtownych zmian stylu życia, przystosowywania się do ograniczonej coraz bardziej sprawności, do zmniejszającego się kręgu bliskich ludzi. To również czas poszukiwania nowego sposobu życia nie tylko poprzez adaptowanie się do zachodzących przemian, ale również poszukiwanie nowych form aktywności dających poczucie i zaspokajania własnych potrzeb i spełniania oczekiwań innych osób.”³

Człowiek w wieku starszym jest podatny na wiele zaburzeń, które odzwierciedlają się w psychopatologiach charakterystycznych dla tego etapu życia ludzkiego, zależnych między innymi od:

• podatność fizycznej

• wraz z wiekiem należy się spodziewać wzrostu podatności biologicznej lub podatności na zaburzenia umysłowe,

• wynika to ze zmian fizycznych zachodzących w obrębie mózgu, które są skutkiem starzenia się,

• spada sprawność działania narządów zmysłowych,

• zmiany w strukturze i działaniu mózgu (waga i objętość mózgu maleje o 10%),

• obniżanie wydolności układu oddechowego i sercowo – naczyniowego,

• główna rola – zmiana poziomu hormonów (spadek aktywności kilku układów hormonalnych)

• stopniowy spadek wydzielania tyrotropiny i hormonu wzrostu

• spadek poziomu gonadotropowego hormonu luteinizującego (LH), hormonu folikulotropowego (FSO), estrogenu z jajników i testosteronu z jąder

• spadek wydzielania przez nadnercze dehydroepiandrosteronu (DHEA)

• podatność psychicznej

• znaczne zmiany poznawcze

• spadek zdolności przechowywania nowych informacji i prędkości reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe spadek inteligencji

• zakres słownictwa – niewiele się zmienia

• ciągłość poziomu zdrowia emocjonalnego

• utrata wsparcia społecznego

• korzyści z dotychczasowego doświadczenia i wiedzy zdobytej

Psychopatologie wieku starszego:

DEMENCJA

• demencja (otępienie) – ogólny postępujący proces deterioracji czynności poznawczych, któremu często towarzyszą zmiany stanu psychicznego i emocjonalnego, takie jak depresja, pobudzenie, agresja i apatia

• zaburzenie funkcjonowania poznawczego, będącego wynikiem związanych z wiekiem zmian w budowie mózgu

• chodzi o drastyczny spadek sprawności poznawczych, który uniemożliwia samodzielne życie

• DSM-IV: demencja obejmuje szeroki zakres deficytów poznawczych i są uwarunkowane wieloma czynnikami

• kryteria diagnostyczne wg DSM-IV:

1. musi wykazać znaczne pogorszenie funkcjonowania w stosunku do poprzedniego poziomu, łącznie z amnezją i upośledzeniem czynności pamięciowych

   • upośledzenie pamięci objawia się trudnościami w przyswajaniu sobie nowych lub przypominaniem uprzednio poznanych wiadomości

2. oprócz amnezji musi wystąpić u niej także jedno z następujących zaburzeń poznawczych: afazja, apraksja, agnozja lub utrata wykonywanych funkcji korowych

• afazja – odnosi się do pogorszenia zdolności posługiwania się językiem; mowa może stać się niewyraźna, spowolniona, charakteryzująca się dużą liczbą powtórzeń

• apraksja – spadek sprawności ruchowych (np. wiązanie butów...)

• agnozja – polega na utracie zdolności rozpoznawania znanych przedmiotów lub osób wraz z nasileniem się agnozji cierpiący na demencję mogą zacząć nie rozpoznawać członków rodziny

• upośledzenie korowych funkcji „wykonawczych”, które są kontrolowane przez czołowe płaty mózgu – pogarszają się zdolności planowania i hamowania niewłaściwych zachowań

1. trudności poznawcze nie mogą wynikać z przejściowego stanu fizycznego, takich jak infekcja lub alkohol czy narkotyki

• początek demencji ma zazwyczaj stopniowy przebieg: zaczyna się drobnymi zanikami pamięci, następnie pojawiają się znaczniejsze zaburzenia pamięci, które mają duży wpływ na codzienne funkcjonowanie lub zdolności podejmowania decyzji;

• w zaawansowanych stadiach jednostka nie jest w stanie o siebie zadbać, może być świadoma, że cierpi na osłabienie funkcji poznawczych

• często towarzyszą jej symptomy psychotyczne i depresyjne

• DSM-IV: 5 typów demencji, z której każdy ma odrębną etiologię

1. choroba Alzchaimera

2. demencja naczyniowa

3. demencja wynikająca z zespołu Picka

4. demencja wynikająca z choroby Parkinsona

1. CHOROBA ALZCHAIMERA

• przynajmniej połowa wszystkich osób w podeszłym wieku

• 2-4 mln. Amerykanów

• Ok 8% dorosłych powyżej 60 roku życia, a 2/3 z nich jest upośledzone w stopniu ciężkim

• różnice płciowe: częściej u kobiet

• pierwsze symptomy przed 60 rokiem życia wczesna choroba

SYMPTOMY

• symptomy ujawniają się powoli

• pierwsze: utrata inicjatywy, zapominanie, niezdolność nazywania przedmiotów i ludzi, apraksja (gotowanie, pisanie i.in.)

• utrata orientacji przestrzennej

• u różnych ludzi dominują różne objawy

• z czasem dalsze zwyrodnienie układu nerwowego

• niektórzy poważne zaburzenia snu, zaczynają wędrować, problem z utrzymaniem podstawowej higieny i czystości

• niektórzy nie trzymają moczu i kału (też wrzaski, agresja)

• trudności z chodzeniem i utrzymaniem równowagi

• coraz większe nieprawidłowości funkcjonowania coraz większej liczby układów

• głębokie upośledzenie czynności intelektualnych i podstawowych zdolności zadbania o siebie

• komplikacje związane z zapaleniem płuc, niedożywieniem, odwodnieniem i zakażeniem

• częste zjawisko – psychozy, obejmują urojenia i halucynacje (urojenia mają charakter paranoidalny)

• poczucie smutku i depresja (ze świadomości symptomów)

CZYNNIKI RYZYKA

• niski poziom zagęszczenia idei i mała złożoność gramatyczna w okresie dorosłości

ŹRÓDŁO CHOROBY ALZCHAIMERA

• przyczyny – nieznane

• 2 typy niesprawności w obrębie neuronu: grupowanie się protein w komórkach nerwowych (sploty neurofibrynalne) i gromadzenie protein pomiędzy komórkami nerwowymi (płytki starcze) oraz spadek liczby neuronów w różnych obszarach układu nerwowego

• zniekształcenia neuronów obserwowane przede wszystkim w hipokampie, też w korze mózgowej

• obumieranie komórek kory mózgowej kurczą się płaty czołowe i skroniowe, a jednocześnie powiększają komory mózgowe

• obecność beta-amyloidu w płynie mózgowo rdzeniowym

• nienaturalnie niski poziom acetylocholiny (odpowiada za pamięć)

• wzrost zawartości glinu w organizmie

• efekt dziedziczenia

• typ choroby w rodzinie wczesne objawy

• na chromosomie 21 – niepełnowartościowy gen

• beta-amyloid – patogenetyczna substancja

• wczesny typ choroby chromosom 14

• nierodzinny typ defekt pewnego genu na chromosomie 19

2. DEMENCJA NACZYNIOWA

• demencja naczyniowa często jest wynikiem udaru, który stanowi poważne, zwykle pojawiające się nagle, przerwanie dopływu krwi

• naczynia włosowate i arteria dostarczają krew do mózgu

• upośledzeniu ulegają funkcje nerwowe układu naczyniowego mózgu

• udar trwa dłużej niż 10 min komórki mózgu mogą obumrzeć

• skutek – znaczny zawał – obszar martwicy niedokrwiennej tkanek mózgu

• pacjent traci przynajmniej na chwilę zdolność poruszania się i/lub mowy

• częściowe zablokowanie naczyń małych, naczyń włosowatych „porażenie bezobjawowe” (efekt jest łagodniejszy)

• „porażenie bezobjawowe” tomografia ujawnia wiele małych punktów martwiczych, zwłaszcza w korze mózgowej i leżącej pod nią istocie białej

• wysokie ryzyko wystąpienia depresji

• jedna z głównych przyczyn otępienia nieodwracalnego

OBJAWY

• poznawcze oznaki

• analogiczne do choroby Alzchaimera

• różnica: obecność objawów neurologicznych i nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu

• występują zaburzenia odruchów i poruszania się np. przesadne odruchy prostownika podeszwowego, osłabienie kończyn lub niestabilność kroków

• anomalie mózgowe

CZYNNIKI RYZYKA

• udar – podstawowy czynnik

• czynniki genetyczne

• związane z chorobą sercowo – naczyniową

• uszkodzenie istoty białej otaczającej komory mózgu

• różnice etniczne: starsi Afroamerykanie – najbardziej

• osoby z wyższym wykształceniem są mniej podatne

3. DEMENCJA PŁATA CZOŁOWEGO = CHOROBA PICKA

• występuje gdy zwyrodnienie neuronów dotyczy w szczególności płatów czołowych

• Alzchaimer płaty skroniowe i ciemieniowe

• demencja płata czołowego różne, często umiarkowane zaburzenia pamięci i niewielkie lub brak upośledzenie zmysłu wzrokowo – przestrzennego

• OBJAWY:

• znaczne zmiany osobowościowe

• odhamowanie

• brak zainteresowania

• problemy językowe

• niepoprawne ze społecznego punktu widzenia zachowanie

• problemy z pamięcią i apraksja

• pojawia się między 50 a 60 rokiem życia

• przekaźnik chemiczny – dopamina

4. DEMENCJA WYNIKAJĄCA Z CHOROBY PARKINSONA

• choroba Parkinsona stanowi wynik zwyrodnienia neuronów dopaminowych w podkorowych obszarach mózgu

• najważniejsze oznaki:

• objawy motoryczne: nieprawidłowości ruchowe, drżenie kończyn i głowy, sztywnienie mięśni, ogólny brak zdolności wykonywania ruchów

• symptomy poznawcze: utrata pamięci, zwłaszcza odzyskiwania informacji z pamięci długotrwałej, przechowywania nowych informacji oraz deficyt funkcji korowych, takich jak planowanie i organizacja

• cierpiący z demencją pochodzą z rodzin w wysokim współczynniku występowania innych form demencji m.in. choroby Alzchaimera

• objawy psychotyczne i oznaki zaburzeń nastroju

• często depresja, może być bezpośrednim skutkiem niedoboru dopaminy

DELIRIUM

• upośledzenie poznawcze jest skutkiem przejściowych zmian w gospodarce biochemicznej mózgu

• delirium – pojawia się gwałtownie, jego nasilenie się zmienia, leczenie powoduje szybką poprawę

• może dochodzić do upośledzenia pamięci, deficytu zdolności sensorycznych, dezorientacji i problemów komunikacyjnych – objawy te pojawiają się w sposób gwałtowny

• występuje w każdym wieku, częściej w późnej dorosłości

• DSM-IV: 2 główne typy delirium:

• wynikające z ogólnego stanu medycznego

• wynikające z intoksykacji określonymi substancjami

• przyczyny: zaburzenie równowagi hormonalnej, niedobór tlenu, urazy głowy, zaburzenia metaboliczne takie jak hipoglikemia

• u młodych – delirium wywołane przez określone substancje

• u starych – wynik zażywania nadmiernej ilości leków

DEPRESJA WIEKU PODESZŁEGO

• wraz z wiekiem maleje częstotliwość

• efekt „kohory” – grupa ludzi urodzonych w określonym przedziale czasowym

• powszechność występowania i symptomy depresji klinicznej

• Ok 1-3%

• powyżej 80 roku życia wskaźnik wzrasta

• przyczyny:

• czynniki psychiczne

• zmiany w obrębie mózgu

• najczęściej spotykane zaburzenie u starych

• jest wynikiem wzrostu symptomów somatycznych połączonych ze zmianami fizycznymi lub obawami przed niewypełnieniem planów długoterminowych

• ryzyko choroby – zależy od zaawansowania choroby fizycznej i poziomu upośledzenia

• często deficyty poznawcze

• stres związany z depresją może się przyczyniać do zmian w mózgu upośledzenie funkcji poznawczych ludzi starszych

• depresja – skutek śmiertelny

• kobiety – silniejsze tendencje do zapadania na depresję wieku starczego

• główny element ryzyka – problemy zdrowotne oraz elementy społeczne związane ze śmiercią lub chorobą ukochanej osoby

LĘK W PODESZŁYM WIEKU

• wraz z wiekiem obniża się poziom niepokoju

• niepokój wywołany przez czynniki nie spotykane wcześniej

• wzrasta poziom lęku przed śmiercią

• niepokój związany z perspektywą zapadnięcia na poważną chorobę i bycia zależnym od kogoś

• ryzyko wyższe u ludzi, którzy doznali wylewu

NADUŻYWANIE OKREŚLONYCH SUBSTANCJI W PODESZŁYM WIEKU

• ogólny spadek spożycia alkoholu i zażywania nielegalnych środków odurzających

• w większym stopniu zagraża to życiu niż u młodszych

• u starszych – więcej piją niż ćpają

• dodatkowy wpływ alkoholu na zdolności percepcyjno – ruchowe

• inna forma – przyjmowanie nadmiernych dawek leków zakłócają funkcjonowanie poznawcze, mają silne działanie uzależniające

ZABURZENIA UROJENIOWE

• DSM-IV: zaburzenia urojeniowe jako typ zaburzenia psychotycznego, w którym jednostka doświadcza niedziwacznych urojeń przez przynajmniej 1 miesiąc

• niedziwaczne urojenia – przekonania prawdopodobne i w zasadzie wiarygodne, a mimo to błędne

• obejmują sytuacje, które mogą się pojawić w życiu, takie jak zapadnięcie na chorobę, posiadanie cichego wielbiciela, bycie zdradzanym przez małżonka lub partnera

• poza wpływem urojenia nie musi ono zakłócać normalnego funkcjonowania lub zachowania

• jeśli staje się odludkiem rozpoznanie schizofrenii

• jeśli dodatkowo są epizody depresyjne lub maniakalne rozpoznanie zaburzeń nastroju

• urojenia nie mogą być wynikiem fizycznego działania określonych substancji lub ogólnego stanu zdrowia

• po raz pierwszy – wiek średni lub późna dorosłość

• typ zaburzenia w zależności od dominującego motywu urojenia:

• typ erotomaniakalny ktoś jest zakochany w kimś

• typ wielkościowy podwyższone poczucie wartości, władzy, wiedzy tożsamość lub specjalne relacje łączące jednostkę z bogami lub słynnymi ludźmi

• typ zazdrosny partner płciowy jest niewierny

• typ prześladowczy jednostka doświadcza wrogiego potraktowania przez innych

• typ hipochondryczny istnienie pewnego defektu fizycznego lub ogólnego stanu zdrowia

• typ mieszany połączenie przynajmniej 2 z wyższych, żaden nie jest dominujący

• typ niespecyficzny

• najczęściej spotykany – typ prześladowczy

• przyczyny – nieokreślone

• osoby częściej są wyizolowane społecznie, niedostateczny poziom kontaktów społecznych jako przyczyna urojeń

• wyższy poziom deficytu sensorycznego

• urojenia mogą być przejawem nadwrażliwości przystosowawczej na istotne zagrożenia lub sprzyjające okoliczności środowiskowe

SCHIZOFRENIA PÓŹNEGO OKRESU DOROSŁOŚCI

• późna schizofrenia = parafrenia częściej występuje u kobiet

• u mężczyzn pojawia się 2 lata wcześniej (związek z estrogenem)

• estrogen może osłabiać aktywność dopaminy

• częściej pojawiają się deficyty sprawności sensorycznych

• inny profil symptomów:

• diagnoza po raz pierwszy po 45 roku życia więcej halucynacji i urojeń paranoidalnych

• pierwsze epizody po 65 roku życia częściej pogorszenie funkcji poznawczych i poznawczych zaburzeń mózgu

• częściej bywają wyizolowani społecznie

Starość to trudny czas w życiu ludzi, czas na refleksje nad samym sobą i swoją drogą, którą się szło przez lata- wydaje mi się, że w tym „oczekiwaniu na koniec” warto pamiętać, że

„nigdy nie zestarzeje się serce, które kocha”- przynajmniej tak twierdził Sokrates, którego słowa po dziś dzień ludzie przytaczają.

Bibliografia:

1. Psychologia kliniczna, tom 1. Pod red. Haliny Sęk. Warszawa: PWN, 2008. ISBN 978-83-01-14423-4;

2. Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Pod red. Anny Brzezińskiej. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005. ISBN 83-60083-5;

3. Zdrowie psychiczne. Pod red. Kazimierza Dąbrowskiego. Wyd. III. Warszawa: PWN, 1985. ISBN 83-01-03553-6;

4. Geriatra i pielęgniarstwo geriatryczne. Pod red. Katarzyny Wieczorowskiej- Tobis, Doroty Talarskiej. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. 2008. ISBN978-83-200-4067-8;

5. Kępiński Antoni. Schizofrenia. Wydanie IV. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1981. ISBN 83-200-0497-7;

6. Szatur- Jaworska Barbara, Błędowski Piotr, Dzięgielewska Małgorzata. Podstawy Gerontologii Społecznej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR 2006. ISBN 83-89964-71-6;

7. Polska Starość. Pod red. Brunona Synaka. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2002. ISBN 83-7326-0587;

8. Falicki Zdzisław. Psychiatria Społeczna. Wydanie III. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1985. ISBN 83-200-0850-6

---

1. Cierpiałkowska Lidia, Sęk Halina. Psychologia kliniczna i psychopatologia- wzajemne zależności. W: Psychologia kliniczna, tom 1. Pod red. Haliny Sęk. Warszawa: PWN, 2008, s. 65.↩

2. Brzezińska Anna. Portrety psychologiczne człowieka. Jak zmienia się człowiek w ciągu życia? W: Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Pod red. Anny Brzezińskiej. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005, s. 7.↩

3. Marchow Marta. Późna dorosłości –szanse rozwoju. W: Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Pod red. Anny Brzezińskiej. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005, s. 65.↩