Problemy żywieniowe u osób

w wieku starszym

 

Elżbieta Poniewierka

Żywienie osób w wieku

podeszłym

Dane epidemiologiczne i demograficzne

wskazują na systematyczny wzrost ilości

ludzi starszych w całej populacji większości

krajów świata.

• W Polsce w 1990 roku żyło 12,9% ludności

w wieku emerytalnym, szacuje się, że w roku

2010 będzie ich ok. 14,5 % .

• Proces ten jest to konsekwencją

postępujących zmian społeczno

ekonomicznych, techniczno informatycznych,

wzrostu stopy życiowej ludności a także

rozwoju i osiągnięć medycyny.

Żywienie u osób w wieku

podeszłym

• W pojęciu osoba w wieku starszym rozróżnia się

dwa terminy: wiek kalendarzowy i wiek

biologiczny.

• Wiek kalendarzowy nie jest najwłaściwszym

miernikiem nasilenia procesów starzenia.

• Sposób i jakość żywienia mają istotny wpływ na

starzenie biologiczne człowieka. Niekorzystne

fizjologiczne zmiany związane z procesem

starzenia się mogą być ograniczone i opóźnione

przez odpowiednie odżywianie.

• Proces starzenia się rozpoczyna się już ok. 40 roku

życia a nieprawidłowe nawyki żywieniowe już z

okresu płodowego, niemowlęctwa i dzieciństwa

powodują określone konsekwencje zdrowotne

Żywienie osób w wieku

podeszłym

Proporcje poszczególnych składników w pożywieniu winny
kształtować się następująco:

• tłuszcze poniżej 30 % zapotrzebowania energetycznego z

ograniczeniem kwasów tłuszczowych nasyconych poniżej

10%, izomery trans poniżej 1%. Wielonienasycone kwasy

tłuszczowe 6-10%, jednonienasycone kwasy tłuszczowe

20%

• węglowodany poniżej 55% zapotrzebowania energetycznego

( z niskim lub średnim indeksem glikemicznym

poniżej 70)

• białka 15% zapotrzebowania energetycznego

• sód poniżej 2,4g/dobę a u osób z nadciśnieniem tętniczym

poniżej 2g na dobę

• witaminy antyoksydacyjne i flawonoidy, co najmniej 400g

owoców i warzyw na dobę niezależnie od pory roku.

•  

Żywienie osób w wieku

podeszłym

W ustalaniu zasad żywienia u ludzi w wieku starszym
powinno się brać pod uwagę następujące elementy:

• ocena wieku biologicznego, stopień aktywności fizycznej

• ocena samodzielności życiowej, problem samotności, status

ekonomiczny

• zmiany w funkcjonowaniu narządów związane z

procesem starzenia się

• otyłość i niedożywienie

• uzależnienie od nałogów

• zaburzenia psychoorganiczne związane z wiekiem

• choroby współistniejące, leki

• niedobory i zapotrzebowania pokarmowe związanych z wiekiem.
 
 
 

 
 

Żywienie osób w wieku

podeszłym

•

Wiek biologiczny ustroju określa ogólną sprawność i żywotność organizmu
zmniejszającą się w drugiej połowie życia równolegle do postępu wieku
kalendarzowego.

•

Ta sama liczba lat kalendarzowych może mieć różne znaczenie dla różnych osób w
zależności od szybkości starzenia się biologicznego.

•

Indywidualne różnice, które występują pomiędzy poszczególnymi osobami zależne są
od czynników genetycznych, klimatu, trybu życia i sposobu żywienia.

•

Na sposób żywienia wpływają między innymi nawyki i zachowania żywieniowe,
zalecenia religijne, kulturowe, oszczędność wynikająca z natury człowieka bądź też z
sytuacji ekonomicznej, niedożywienie w przeszłości ( przeżycie wojny lub obozu
koncentracyjnego)

•

Ważnym czynnikiem dotyczącym sposobu żywienia, który ma wpływ na wiek
biologiczny, jest miejsce zamieszkania.

•

Najmocniej na wiek biologiczny wpływa aktywność fizyczna. Istotne znaczenie ma
aktywny tryb życia stosowany już od wczesnych lat dzieciństwa czy młodości. W
Polsce model życia połączony z aktywnością ruchową nie jest jeszcze popularny.

•

Ruch jest ważnym elementem zdrowego stylu życia i może być zalecany również u
osób w wieku podeszłym. Powinien on być dostosowany indywidualnie do osoby.

•

Fizjologiczne zmiany w procesie starzenia, prowadzą do zmniejszenia masy
mięśniowej, osłabienia mięśni, zmian wstecznych w zakresie układu nerwowego i
ruchowego. Jest to czynnikiem obniżającym aktywność fizyczną ludzi starszych.

Żywienie osób w wieku

podeszłym

• Ważnymi elementami w ustalaniu zasad żywieniowych u

ludzi starszych jest ocena stopnia samodzielności oraz

statusu ekonomicznego. Są one ściśle związane z kolejnym

istotnym problemem wpływającym na odżywianie się osób

starych jakim jest samotność. Jest to problem złożony

wynikający również z chorób ograniczających poruszanie

się ( np. zaburzeń neurologicznych, chorób

reumatycznych), depresji czy też ubóstwa.

• W procesie starzenia się dochodzi do zmian w pracy

narządów wewnętrznych co powoduje zwolnienie procesów

przemiany materii a co za tym idzie zmniejszenie

zapotrzebowania energetycznego. Przy typowej dla ludzi

starszych aktywności fizycznej zapotrzebowanie na energię

powinno wynosić 1,5x wartość podstawowej przemiany

materii. U osób młodych, aktywnych zawodowo przelicznik

ten wynosi od 1,8 do 2,1.

Żywienie osób w wieku

podeszłym

• Układ pokarmowy, w wieku podeszłym podlega zmianom wstecznym,

które mają wpływ na trawienie i wchłanianie pokarmów.

• Do istotnych zmian dochodzi w zakresie jamy ustnej. Pojawia się

paradontoza , próchnica i braki w uzębieniu. W konsekwencji
upośledzony jest proces rozdrabniania i żucia pokarmów, który jest
niezbędny we wstępnej fazie trawienia pokarmów. Ma to związek z
obniżoną produkcją śliny i zawartej w niej amylazy, która zapoczątkowuje
proces trawienia węglowodanów.

• U ludzi starych pojawiają się zaburzenia czucia smaku i węchu.

Konsekwencją tych zaburzeń jest unikanie spożywania wartościowych
produktów pokarmowych lub spożywanie produktów nieświeżych,
zepsutych, źle przyprawionych a także brak przyjemności towarzyszącej
jedzeniu i utratę apetytu.

• Zmiany w składzie przekaźników nerwowych, a także zmiany czynności

receptorów błonowych jąder podwzgórza i innych struktur centralnego
układu nerwowego odpowiedzialne za apetyt i uczucie głodu ,mogą być
też przyczyną niechęci do jedzenia i innych form zaburzeń łaknienia.

Żywienie osób w wieku

podeszłym

• Zmiany wsteczne w zakresie przewodu pokarmowego to

także zaburzona motoryka przewodu pokarmowego w wyniku

zaniku gruczołów wydzielniczych, produkujących szereg

hormonów o działaniu prokinetycznym a także zaniku błony

mięśniowej ściany narządów rurowych przewodu

pokarmowego. Motoryka i ruchy perystaltyczne ulegają

spowolnieniu co przyczynia się do zaburzeń opróżniania

żołądkowego lub zaparć.

• Zmiany zanikowe w zakresie błony śluzowej żołądka

prowadzą do zmniejszenia produkcji soku żołądkowego,

zwłaszcza kwasu solnego. Bezkwaśność żołądkowa i

zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego mogą być

między innymi przyczynami przerostu bakteryjnego w jelicie

cienkim . Kolonizacji bakteryjnej sprzyjają także zmiany w

zakresie jelit, zwężenia, uchyłki, stany po zabiegach

operacyjnych. Nieprawidłowa kolonizacja bakterii jest

istotnym klinicznie czynnikiem prowadzącym do zaburzeń

wchłaniania i niedożywienia.

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

• Narządem pełniącym podstawową rolę w procesie

trawienia składników pokarmowych jest trzustka. Z

wiekiem jej funkcja również ulega osłabieniu co powoduje

zmniejszenie produkcji enzymów trawiennych. Dochodzi

do znacznego ograniczenia trawienia głównie białek, gdyż

enzymy proteolityczne stanowią 80% puli enzymów soku

trzustkowego, w mniejszym stopniu tłuszczy i

węglowodanów. W związku z tym pogarsza się tolerancja

posiłków. Natomiast wyczerpanie zdolności

wydzielniczych komórek beta trzustki i wydzielania

insuliny prowadzi częstszego występowania cukrzycy typu

2.

• Zmiany wsteczne dotyczą także funkcji wątroby i dróg

żółciowych. Z wiekiem dochodzi do postępującej utraty

ok. 20% masy wątroby z towarzyszącą redukcją zdolności

regeneracyjnych i w efekcie do obniżenia syntezy białek i

zaburzeń biotransformacji stosowanych leków.

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

• Procesem, który odgrywa ważną rolę w prawidłowym przyswajaniu

produktów pokarmowych jest trawienie i wchłanianie. Jest to główna

czynność jelita cienkiego, która zachodzi na całej jego długości ale

głównie w dwunastnicy i górnym odcinku jelita czczego. W jelicie

cienkim wchłaniają się węglowodany, białka, tłuszcze, woda i

elektrolity, witaminy substancje mineralne i pierwiastki śladowe.

Zmniejszona lub zaburzona funkcja jelita cienkiego, może

doprowadzić do niedoborów ważnych składników pokarmowch lub

niedożywienia. Do takich niedoborów może prowadzić np. choroba

trzewna, czyli enteropatia zapalna jelita cienkiego o podłożu

immunologicznym, spowodowana trwałą nietolerancją glutenu, u

osób z predyspozycją genetyczną. Choroba ta może ujawnić się w

każdym wieku, również u osób wieku podeszłym.

• Duże znaczenie w zaburzeniach trawienia i wchłaniania w wieku

podeszłym ma hipolaktazemia czyli zmniejszenie lub zanik

wydzielania laktazy w rąbku szczoteczkowym jelit. Konsekwencją

hipolaktazemii są wzdęcia, nadprodukcja gazów jelitowych,

wzmożona fermentacja wewnątrzjelitowa. Osoby cierpiące na tę

dolegliwość ograniczają więc spożywanie produktów mlecznych, co z

kolei jest jedna z wielu przyczyn niedoboru wapnia.

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

• Ograniczona lub upośledzona funkcja

nerek.

• Przesączanie kłębkowe może być

mniejsze nawet o 60% w porównaniu do
osób młodych. Spada aktywność reninowa
osocza o około 30-50%, obniżeniu ulega
poziom aldosteronu, następuje także
obniżenie konwersji witaminy D3 do
postaci aktywnych metabolicznie

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

Zmiany w zakresie innych narządów:
• spadek masy mięśniowej i przyrost masy

tłuszczowej ( spadek siły mięśniowej i sprawności

fizycznej)

• zmniejszenie gęstości kości, osteoporoza
• ubytek wody, głównie wewnątrzkomórkowej,
• zaburzenia termoregulacji, zwłaszcza przy

niedożywieniu

• spadek przewodnictwa bodźców nerwowych o 10-

15%

• zmniejszenie pojemności oddechowej płuc o 20-

30%

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

•

Najpoważniejszym, z punktu widzenia klinicznego, problemem jest otyłość, której

następstwem jest wiele chorób głównie sercowo-naczyniowych i metabolicznych,

prowadzących do przedwczesnych zgonów.

•

W wieku podeszłym pojawia się tendencja do zmniejszenia masy mięśniowej i

przyrostu masy tłuszczowej, zwłaszcza na brzuchu. Dotyczy to osób otyłych jak i

szczupłych. Nadmiar tkanki tłuszczowej, w otyłości brzusznej jest znanym czynnikiem

ryzyka chorób układu krążenia, insulinooporności, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego i

zaburzeń gospodarki tłuszczowej. Choroby te są elementami zespołu metabolicznego.

Zapobieganie poważnym następstwom zespołu metabolicznego i otyłości powinno

rozpocząć się już w okresie niemowlęcym i wczesno dziecięcym. Leczenie otyłości u

osób starych jest trudne i złożone. Obejmuje ono zarówno zwiększenie aktywności

fizycznej, zależnej od sytuacji klinicznej ( zdolność poruszania się, choroby

współistniejące), jak i odpowiednie zalecenia dietetyczne a także szeroko pojętą

edukację dietetyczną zmierzającą to zmiany złych nawyków żywieniowych.

•

Wykazano, że korzystne jest zapisywanie posiłków w dzienniczku, co ułatwia ich

planowanie i uświadamianie złych nawyków

•

W skrajnych przypadkach można uciec się do stosowania preparatów

farmakologicznych ułatwiających redukcje masy ciała lub interwencji chirurgicznej.

Ilość dostępnych i skutecznych preparatów farmakologicznych jest ograniczona ale

ich stosowanie jest korzystne w osób z zespołem metabolicznym. W leczeniu otyłości

znalazły zastosowanie leki symatykomimetyczne, serotoninergiczne a także leki

zmniejszające wchłanianie jelitowe i leki termogeniczne. U osób w wieku podeszłym

przy podjęciu decyzji o zastosowaniu farmakoterapii lub leczenia chirurgicznego

należy rozważyć stosunek korzyści do ryzyka.

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

• Bardzo ważnym problemem z którym spotykamy się u

ludzi starych, szczególnie chorych jest niedożywienie.

Postępujące niedożywienie wydłuża czas powrotu do

zdrowia po chorobie lub urazach, powoduje spadek

odporności, pogarsza samopoczucie, osłabia mięśnie.

• Jedną z przyczyn niedożywienia jest brak łaknienia

towarzyszący wielu chorobom np. stanom po udarach

mózgu, chorobie Alzheimera, Parkinsona.

• Na osłabienie apetytu wpływa również utrudnione

gryzienie i połykanie a także przyjmowanie dużej ilości

leków. Stosowane często w nadmiarze leki maja wpływ

na pracę przewodu pokarmowego, i przemiany

metaboliczne składników odżywczych. Znaczący

wpływ na stan odżywienia w starszym wieku ma

palenie papierosów i nadużywanie alkoholu .

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

• Niedożywienie, bardzo często występuje u osób w wieku

podeszłym, jest niedoceniane w procesach diagnostycznych i

terapeutycznych.

• Niedożywienie białkowo-kaloryczne występuje u ok. 10-38% osób

starszych nie wymagających hospitalizacji, u 5-12% osób

starszych niewychodzących z domu, u 26-65% starszych

pacjentów przebywających w szpitalu i aż u 5-85% osób w wieku

podeszłym przebywających w placówkach opiekuńczo-

leczniczych. W wielu szpitalach i jednostkach opieki społecznej

obserwuje się zjawisko niedostatecznego pokrywania potrzeb

energetycznych osób chorych i starych .

• Najprostszym sposobem zapobiegania i leczenia niedożywienia

jest dieta, pokrywająca zapotrzebowanie na energię, białko,

elektrolity, pierwiastki śladowe i witaminy. U osób starszych

większe jest zapotrzebowanie na białko i witaminy ze względu na

gorsze ich wchłanianie. Należy również pamiętać że wiele leków

wpływa negatywnie na florę bakteryjną jelit ( źródło witaminy K),

zaburza wchłanianie kwasu foliowego i żelaza ( barbiturany, leki

nasenne).

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

• U części niedożywionych, konieczne jest

uzupełnianie diety specjalnymi preparatami

odżywczymi. Najczęściej są to gotowe, płynne

suplementy diety, które zawierają niezbędne

składniki odżywcze i mogą być przyjmowane przez

słomkę. Należy pamiętać, że u osób starszych

wzrasta zapotrzebowanie na witaminy D, C, E, A i

beta karoten, natomiast zapotrzebowanie na

składniki mineralne jest zbliżone do osób młodych z

wyjątkiem żelaza, na które zapotrzebowanie u kobiet

po menopauzie spada.

• Podawanie preparatów wielowitaminowych jest

często niewystarczające, a niekontrolowana ich

podaż jest niewskazana.

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

• Ustalając zasady żywienia u osób w wieku

podeszłym należy pamiętać o chorobach

współistniejących, zwłaszcza o cukrzycy,

schorzeniach sercowo naczyniowych

neurologicznych, zaburzeniach

psychicznych a także uwzględnić

sytuację socjalno-bytową i

preferencje żywieniowe. Wszystkie te

czynniki maja duży wpływ na rodzaj diety

a w konsekwencji na

stan odżywienia osób starszych.

 

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

Pomimo tych indywidualnych różnic w sposobie i jakości odżywienia osób

w

wieku podeszłym można stosować pewne podstawowe zasady takie jak:

• pożywienie powinno być urozmaicone, lekkostrawne,

wysokowartościowe stosownie do zapotrzebowania energetycznego

• w pożywieniu powinny dominować pokarmy o dużej gęstości

odżywczej: warzywa, owoce, chude mięso, przetwory mleczne,

produkty z całego ziarna

• wyeliminowanie produktów twardych, opornych na rozkład

enzymatyczny

• stosowanie naturalnych, pobudzających wydzielanie enzymów

trawiennych przypraw ziołowych

• uwzględnienie zapotrzebowania na wapń, witaminę, witaminy

antyoksydacyjne oraz inne składniki mineralne.

• stosowanie odpowiedniej ilości płynów (1ml/1 kcal spożytej energii)

• częstsze spożywanie posiłków, 4-5 razy na dzień, w mniejszej

objętości, ostatni posiłek 2-3 godziny przed snem.

• większość podstawowych zasad zdrowego żywienia u ludzi starszych

jest podobnych jak u ludzi młodszych

Żywienie u ludzi w wieku

podeszłym

• Badania z 2007 roku , oceniające jakościowo

sposób żywienia ludzi starszych,

przeprowadzone na podstawie ankiety wśród

104 wybranych losowo osób w wieku od 60 do

96 lat.

• Ankietę oparto na zaleceniach Instytutu

Żywności i Żywienia.

• Żadna z przebadanych osób nieodżywiała się

prawidłowo

• Żywienie zadowalające stwierdzono zaledwie u

10% ankietowanych.

• Ponad połowa badanych bo 51% odżywiało się

nieprawidłowo