Ocena sprawności umysłowej i fizycznej u osób w podeszłym wieku – proste metody w codziennej praktyce

13.02.2014

dr n. med. Joanna Siuda, Katedra i Klinika Neurologii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Medycyna Praktyczna 2014/02

Współczesnym problemem dla większości społeczeństw europejskich, w tym społeczeństwa polskiego, jest starzejąca się populacja. Problemy medyczne wieku podeszłego stały się obecnie nie tylko domeną geriatrii, obecnie spotykają się z nimi zarówno lekarze podstawowej opieki zdrowotnej, jak i lekarze większości specjalności. W starszym wieku dominują choroby przewlekłe i w większości nieuleczalne, dlatego opieka nad takimi osobami powinna się koncentrować nie tylko na chorobie, ale również, jeśli nie przede wszystkim, na poprawie jakości życia. W przypadku wielu osób starszych jakość życia jest nie tyle związana z występowaniem chorób, co z poziomem sprawności funkcjonalnej – zarówno fizycznej, jak i umysłowej.

Prowadzenie okresowych badań sprawności funkcjonalnej osób w podeszłym wieku jest korzystne, gdyż dzięki właściwej ocenie można odpowiednio wcześnie podjąć działania profilaktyczne i/lub terapeutyczne, ograniczające pojawienie się przedwczesnej niesprawności i zmniejszające ryzyko ewentualnej konieczności objęcia długoterminową opieką instytucjonalną.¹
We współczesnej geriatrii ważnym narzędziem diagnostycznym pozwalającym na wielokierunkową i wielowymiarową ocenę funkcjonowania osób starszych jest tzw. całościowa ocena geriatryczna (COG; ang. Comprehensive Geriatric Assessment – CGA), pozwalająca na oszacowanie obszarów deficytów funkcjonalnych oraz na stworzenie zindywidualizowanego, kompleksowego planu opieki i leczenia. Na COG składają się:
1) ocena stanu zdrowia – wywiad i badanie przedmiotowe z elementami badania neurologicznego
2) ocena sprawności fizycznej i umysłowej – z użyciem niżej opisanych skal i testów
3) ocena sytuacji społecznej – relacji rodzinnych, samotności, niedoboru środków materialnych itp.
Standardowe badanie lekarskie (podmiotowe i przedmiotowe) powinno być uzupełnione o testy oceny sprawności funkcjonalnej.²
Sprawność funkcjonalna oznacza zdolność do samodzielnego wykonywania podstawowych czynności życia codziennego i tym samym zapewnia niezależność od innych osób w zaspokajaniu indywidualnych potrzeb. Całościowo sprawność funkcjonalna powinna być rozpatrywana w 3 kategoriach: fizycznej, umysłowej i emocjonalnej.

Ocena sprawności fizycznej

Zachowanie aktywności fizycznej u osób w wieku podeszłym jest istotnym czynnikiem warunkującym poprawę ich ogólnego stanu zdrowia i samopoczucia, pozwala również na zmniejszenie ryzyka upadków i związanych z nimi urazów.
Powszechnie stosowanym testem oceny chodu jest test „wstań i idź” (ang. Timed Up and Go – TUG).^3,4 Do wykonania badania potrzebne jest krzesło i wolna przestrzeń długości 3 metrów (np. korytarz). Wyjściowo badany siedzi na krześle z plecami opartymi o oparcie i na komendę „start” ma za zadanie kolejno: wstać z krzesła, pokonać po płaskim terenie w swoim normalnym tempie dystans 3 metrów, następnie wykonać obrót o 180 stopni, wrócić do krzesła i ponowne usiąść. Wynikiem testu jest czas (w sekundach) potrzebny do wykonania zadania (>14 s – duże ryzyko upadków):< 10 s – funkcjonowanie prawidłowe; 10–19 s – zwiększone ryzyko upadków, przy zachowanej samodzielności; 20–29 s – częściowo ograniczona sprawność funkcjonalna; >30 s – badany nie powinien sam wychodzić z domu i wymaga pomocy przy większości czynności dnia codziennego. Po uzyskaniu nieprawidłowego wyniku testu TUG poleca się uzupełnienie badania o skalę POMA (ang. Performance-Oriented Mobility Assessment),⁵ znaną bardziej jako skala Tinetti, która służy do oceny równowagi i chodu. Badany może uzyskać maksymalnie 28 pkt. Wynik poniżej 26 pkt przemawia za występowaniem zaburzeń chodu i równowagi, a przy wyniku poniżej 19 pkt należy się liczyć z dużym ryzykiem upadków (ryzyko upadków wzrasta 5-krotnie).
Sprawność fizyczna osób starszych znajduje odzwierciedlenie w ich samodzielności w zakresie podstawowych i złożonych aktywności dnia codziennego. Podstawowe aktywności dnia codziennego pozwala ocenić skala Katza (ang. activities of daily living – ADL; tab. 1).^6,7 Czas wykonania tego badania wynosi około 5 minut. Badany może uzyskać maksymalnie 6 pkt, co oznacza w pełni zachowaną aktywność; 3–4 pkt świadczą o średnim stopniu upośledzenia, a 2 pkt o ciężkim upośledzeniu funkcjonowania w zakresie podstawowych aktywności codziennych. Uzyskanie w skali Katza małej liczby punktów świadczy o niezdolności do samodzielnego funkcjonowania, a w konsekwencji o potrzebie objęcia osoby badanej stałą opieką.

Tabela 1. Skala oceny podstawowych aktywności życia codziennego wg Katza
kąpiel całego ciała (pod prysznicem lub w wannie; może wymagać pomocy przy myciu 1 okolicy ciała, np. pleców lub kończyny z niedowładem)
ubieranie i rozbieranie się (może wymagać pomocy przy wiązaniu butów) korzystanie z WC
przemieszczanie się z łóżka na fotel i odwrotnie (może korzystać z pomocy mechanicznych) spożywanie posiłków
kontrolowanie zwieraczy (moczu i stolca)
Za samodzielne wykonywanie każdej czynności przyznaje się 1 pkt.

Tabela 2. Skala oceny złożonych aktywności życia codziennego wg Lawtona
Czynność
używanie telefonu
zakupy codzienne
przygotowywanie posiłków
codzienne porządki
pranie
transport
zażywanie leków
rozporządzanie swoimi pieniędzmi

Do oceny złożonych aktywności życia codziennego służy skala Lawtona (ang. Instrumental Activities of Daily Living – IADL; tab. 2),^8,9 odzwierciedlająca zdolność do radzenia sobie w życiu społecznym. Czas przeprowadzenia badania wynosi około 5 minut. Badany może uzyskać maksymalnie 8 pkt. Należy pamiętać, że wynik uzyskany w skali Lawtona jest istotny tylko w odniesieniu do konkretnej osoby i pozwala na zobiektywizowanie jej potrzeb w zakresie opieki. W miarę upływu czasu spadek uzyskanej wyjściowo liczby punktów świadczy o pogorszeniu funkcjonowania.
Skala Katza i skala Lawtona są najczęściej wykorzystywane w COG osób w wieku podeszłym. Natomiast przy kwalifikacji chorych do przyjęcia do placówek opieki długoterminowej wymagana jest ocena przeprowadzona przy użyciu skali Barthel,^7,10 która w sposób bardziej szczegółowy pozwala ocenić sprawność chorego w zakresie podstawowych aktywności życia codziennego (tab. 3).

Tabela 3. Indeks oceny podstawowych aktywności w życiu codziennym wg Barthel
Czynność
spożywanie posiłków
przemieszczanie się (z łóżka na krzesło i z powrotem)
utrzymanie higieny osobistej
korzystanie z WC
mycie, kąpiel całego ciała
poruszanie się po powierzchniach płaskich
schody
ubieranie się i rozbieranie
kontrolowanie oddawania stolca
kontrolowanie oddawania moczu

Czas przeprowadzenia badania wynosi również około 5 minut. Badany może uzyskać maksymalnie 100 pkt. Uzyskanie mniejszej liczby punktów świadczy o gorszej sprawności. Narodowy Fundusz Zdrowia obecnie finansuje świadczenia zdrowotne chorym, którzy uzyskają maksymalnie 40 pkt.

Ocena sprawności umysłowej

Postępowanie diagnostyczne mające na celu ocenę funkcjonowania umysłowego (poznawczego) powinno się rozpocząć od obserwacji klinicznej i zebrania wywiadu od pacjenta, jak również jego opiekuna lub innej osoby przebywającej z pacjentem na tyle długo w ciągu zwykłego tygodnia, by mogła udzielić obiektywnych informacji o codziennym funkcjonowaniu pacjenta. Wywiad powinien obejmować pytania dotyczące początku objawów chorobowych, okresu trwania i sposobu narastania zaburzeń w czasie, ewentualnego występowania zaburzeń nastroju czy związku czasowego pojawienia się zaburzeń poznawczych z zaostrzeniem objawów chorób ogólnoustrojowych.¹¹ Istotne jest również uzyskanie informacji o ewentualnym wpływie zaburzeń poznawczych na codzienną prostą i złożoną aktywność chorego, do czego można wykorzystać opisane powyżej skale.
Do przesiewowej oceny funkcjonowania poznawczego najczęściej wykorzystuje się krótką skalę oceny stanu psychicznego (ang. Mini Mental State Examination – MMSE)^12-14 oraz test rysowania zegara (ang. Clock Drawing Test – CDT).¹³ MMSE (ryc. 1 i 2) jest powszechnie znaną i szeroko stosowaną na świecie metodą przesiewowego badania funkcji poznawczych. Skala ta występuje w kilku równoważnych wersjach, jednak sposób przeprowadzenia badania, kolejność i zakres poszczególnych prób, jak również możliwe do uzyskania wyniki są w każdej wersji takie same. MMSE pozwala ocenić podstawowe domeny aktywności poznawczej: orientację w miejscu i czasie, pamięć, zdolność liczenia, uwagę i koncentrację czy funkcje językowe (nazywanie, czytanie, pisanie). Czas przeprowadzenia badania nie przekracza 10 minut.

Ryc. 1. Krótka skala oceny stanu psychicznego (MMSE)

Ryc. 2. Rysunek do pkt 6. MMSE

W części 1. badany może uzyskać maksymalnie 10 pkt – za każdą prawidłową odpowiedź przyznaje się 1 pkt, przy czym poza porą roku, co do której zakres tolerancji błędu wynosi 2 tygodnie, pozostałe odpowiedzi muszą być dokładne.
W części 2. wypowiadamy głośno, powoli (w odstępie ok. 1 s) 3 podane w arkuszu słowa, instruując wcześniej badanego, że powinien te słowa powtórzyć, ale i postarać się zapamiętać. Za każde prawidłowo powtórzone słowo przyznajemy 1 pkt, kolejność ich powtórzenia przez badanego jest dowolna. Część 3. testu MMSE polega na kolejnym odejmowaniu od 100 po 7. W tej części maksymalnie badany może uzyskać 5 pkt, przy czym 1 pkt przyznaje się za każdy prawidłowy wynik, nawet jeśli poprzedni wynik był podany błędnie, tj. jeśli badany odejmując 100 – 7 poda wynik 90 zamiast 93, a następnie poda 83, to za pierwsze zadanie wykonane błędnie przyznajemy 0 pkt, ale już za drugie prawidłowo wykonane obliczenie 1 pkt.

W sumie badany powinien wykonać 5 kolejnych obliczeń, odejmując kolejno i podając na głos wyniki. W części 4. prosimy badanego o przypomnienie zapamiętanych wcześniej słów; badany nie może korzystać z jakichkolwiek podpowiedzi. Za każde przypomniane słowo przyznajemy 1 pkt, kolejność podanych słów może być dowolna. Część 5. ocenia funkcje językowe. Badany musi w sposób prawidłowy nazwać pokazane 2 przedmioty, najczęściej ołówek i zegarek (odpowiedzi typu „coś do pisania” czy „czasomierz” są uznawane za nieprawidłowe). Badany musi dokładnie powtórzyć wypowiedziane przez badającego zdanie „ani tak, ani nie, ani ale”, a po przeczytaniu zdania „proszę zamknąć oczy” od razu wykonać to polecenie. Zdanie napisane przez badanego musi zawierać orzeczenie, podmiot może być domyślny. Badany może uzyskać w teście MMSE maksymalnie 30 punktów. Na otępienie wskazuje wynik poniżej 24 pkt, przy czym wynik 20–23 pkt pozwala podejrzewać łagodne otępienie, 10–19 pkt odpowiada otępieniu umiarkowanemu, a 0–9 pkt nasuwa podejrzenie głębokiego otępienia. Ponadto wynik 27–30 pkt uznaje się za prawidłowy, a wynik 24–26 pkt wskazuje na występowanie łagodnych zaburzeń poznawczych bez otępienia (ang. mild cognitive impairment – MCI). Celem obiektywizacji uzyskanego wyniku można wykorzystać tzw. korektę Mungasa, która uwzględnia wiek i poziom wykształcenia badanego. Wynik skorygowany uzyskuje się po zastosowaniu wzoru:

wynik skorygowany MMSE = wynik MMSE – [0,471 × (lata nauki – 12) + 0,31 × (70 – wiek).

Dostępne są również specjalne tablice, które pozwalają łatwo przeliczyć uzyskany bezpośrednio wynik MMSE na wynik skorygowany (tab. 4).^14,15
Test rysowania zegara umożliwia ocenę procesów wzrokowo-przestrzennych, planowania przebiegu czynności poznawczych oraz myślenia abstrakcyjnego.¹⁶ Test jest dostępny w kilku wersjach znacznie różniących się od siebie, zarówno sposobem przeprowadzenia badania, jak i sposobem oceny czy koniecznością posiadania gotowych arkuszy. Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Alzheimerowskiego13 wskazane jest stosowanie wersji według Sunderlanda,^17,18 w której do wykonania badania potrzebna jest czysta kartka papieru (najlepiej formatu A4) i ołówek. Test ten składa się z 2 zadań: w pierwszym badany jest proszony o narysowanie tarczy zegara oraz wpisanie liczb oznaczających wszystkie godziny (od 1 do 12); w drugiej części na powstałej tarczy zegara badany rysuje wskazówki, tak by pokazywały one godzinę 11:10. Badany może uzyskać maksymalnie 10 punktów; wynik 6–10 pkt wskazuje na ogólnie poprawne wykonanie całości zadania, a wynik 0–5 pkt świadczy o zaburzonym rysowaniu tarczy zegara. Szczegółowy opis poszczególnych elementów zawiera tabela 5.

Tabela 4. Skorygowany wynik MMSE – przelicznik wg Mungasa
Wiek (lata)
60
65
70
75
80
85
90

Tabela 5. Kryteria oceny testu rysowania zegara wg Sunderlanda 10 pkt 9 pkt 8 pkt 7 pkt 6 pkt 5 pkt 4 pkt 3 pkt 2 pkt 1 pkt Dwa omówione wyżej narzędzia badawcze są najczęściej używane w codziennej praktyce klinicznej i mogą, po odpowiednim przeszkoleniu, być stosowane zarówno przez lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, jak i przez średni personel medyczny. Inne, mniej znane w Polsce, a tym samym rzadziej stosowane testy służące do przesiewowej oceny funkcji poznawczych to: 1) IQCODE (ang. Informant Questionnaire on Cognitive Decline in the Elderly)^19 – ankieta sprawności umysłowej osób w starszym wieku, która ma zwalidowaną polską wersję językową.^20 Pozwala ona w czasie rozmowy z opiekunem osoby starszej, a bez jej bezpośredniego udziału, ocenić poziom funkcjonowania intelektualnego i społecznego. Narzędzie to może być użyteczne szczególnie wtedy, gdy nie ma możliwości osobistego zgłoszenia się osoby w wieku podeszłym do lekarza, np. ze względu na znaczną niesprawność ruchową. 2) montrealska skala oceny funkcji poznawczych (ang. Montreal Cognitive Assessment – MoCA),^21 mająca zwalidowaną wersję polską^22,23 – ten krótki test pozwala ocenić: pamięć świeżą, funkcje wykonawcze, zdolności wzrokowo-przestrzenne, płynność słowną, uwagę i koncentrację, orientację w czasie i miejscu. Badany może uzyskać maksymalnie 30 pkt. Wynik poniżej 26 pkt świadczy o łagodnych zaburzeniach funkcji poznawczych. 3) skrócony test sprawności umysłowej wg Hodgkinsona (ang. Abbreviated Mental Test Score – AMTS)^7,24 – zawiera pytania o wiek badanego, godzinę, rok, adres i datę urodzenia, jak również pytania ogólne, takie jak data rozpoczęcia II wojny światowej czy nazwisko obecnego Prezydenta Polski. Badany może uzyskać maksymalnie 10 pkt. Wynik powyżej 6 pkt uznawany jest za prawidłowy, 4–6 pkt wskazuje na podejrzenie upośledzenia umiarkowanego, a 0–3 pkt pozwala podejrzewać ciężkie upośledzenie funkcji poznawczych. 4) krótki test stanu psychicznego (ang. Short Test of Mental Status – STMS) – test oceniający uwagę i orientację, zdolność do uczenia się i przypominania czy zdolności matematyczne. Badany może uzyskać maksymalnie 38 pkt, wynik poniżej 29 pkt pozwala podejrzewać zaburzenia funkcji poznawczych.^25 Używając którejkolwiek z wyżej przedstawionych metod przesiewowego badania funkcji poznawczych, należy pamiętać, że uzyskane wyniki należy traktować jedynie jako wstępne. Testy te nie zastąpią pełnej diagnozy neuropsychologicznej i nie mogą stanowić podstawy do rozpoznania otępienia. Jednak każdy lekarz na podstawie skarg pacjenta, który ma problemy z pamięcią upośledzające codzienne funkcjonowanie, powinien podejrzewać występowanie zespołu otępiennego i po uzyskaniu dodatnich wyników badań przesiewowych powinien skierować chorego do dalszej diagnostyki – do neurologa, psychiatry lub innego specjalisty mającego doświadczenie w rozpoznawaniu i leczeniu otępienia. Ocena funkcjonowania emocjonalnego Warto pamiętać, że zaburzenia pamięci i innych funkcji poznawczych niejednokrotnie występują łącznie lub są poprzedzone pojawieniem się zaburzeń nastroju, najczęściej depresji. Całościowa ocena osób w wieku podeszłym powinna obejmować również funkcjonowanie emocjonalne. Do jego oceny u osób starszych najczęściej wykorzystuje się skróconą, 15-punktową wersję Geriatrycznej Skali Depresji według Yesavage’a i wsp. z 1983 roku (ang. Geriatric Depression scale).^26,27 Badany ocenia swoje samopoczucie w ciągu ostatnich 2 tygodni. W tabeli 6 obwiedziono ramką odpowiedzi, za które przyznaje się 1 punkt. Właściwy formularz skali prezentowany badanemu nie zawiera tego elementu, by nie sugerować wyboru odpowiedzi. Badany może uzyskać maksymalnie 15 punktów, przy czym wynik 0–5 pkt świadczy o niewystępowaniu zaburzeń depresyjnych, 6–10 pkt wskazuje na podejrzenie umiarkowanej depresji, a 11–15 pkt pozwala podejrzewać ciężką depresję. Istnieje także wersja 4-punktowa, w której uzyskanie 1 lub więcej punktów wskazuje na możliwość depresji i potwierdza konieczność przeprowadzenia bardziej szczegółowej oceny. Inne narzędzia służące do oceny zaburzeń nastroju, takie jak Inwentarz Depresji Becka (ang. Beck Depression Inventory – BDI)^28 czy skala depresji Montgomery’ego i Asberg (ang. Montgomery-Asberg Depression Rating Scale – MADRS)^29 są rzadziej używane w codziennej praktyce. Podsumowanie Stosowanie wyżej omówionych skal i testów pozwala bardziej obiektywnie ocenić sprawność fizyczną i umysłową osób w wieku podeszłym, jednocześnie dając lepszy obraz ich funkcjonowania w wielu sferach życia. Należy jednak pamiętać, że żadna skala nie zastąpi dokładnie zebranego wywiadu i szczegółowego badania przedmiotowego. Korzystanie w codziennej praktyce lekarskiej z ww. narzędzi diagnostycznych daje natomiast możliwość usystematyzowanej, mierzalnej oceny pacjenta, pozwala na prospektywną obserwację zmian dokonujących się w poszczególnych zakresach funkcjonowania oraz ułatwia komunikację pomiędzy lekarzami wielu specjalności opiekującymi się jednocześnie starszym pacjentem. Warto również zaznaczyć, że wszystkie omówione tu skale nie wymagają dużego zaangażowania czasowego. Większość można przeprowadzić w czasie krótszym niż 10 minut, a co ważne, mogą być one wykonywane przez średni personel medyczny, np. w czasie oczekiwania pacjenta przed gabinetem lekarskim, tak by już w czasie wizyty można było omówić z pacjentem ich wyniki i ewentualnie podjąć odpowiednie działania profilaktyczne lub decyzje diagnostyczne i terapeutyczne. PIŚMIENNICTWO 1. Stuck A.E., Siu A.L., Wieland G.D. i wsp.: Effects of comprehensive geriatric assessment on survival, residence, and function: a meta-analysis of controlled trials. Lancet, 1993; 342: 1032–1036 2. Rubenstein L.Z.: An overview of comprehensive geriatric assessment. W: Rubenstein L.Z., Wieland D., Bernabei R., red.: Geriatric assessment technology: the state of the art. Milan, Editrice Kurtis, 1995: 1–9 3. Podsiadło D., Richardson S.: The timed up & go: a test of basic functional mobility for frail elderly persons. J. Am. Geriatr. Soc., 1991; 39: 142–148 4. Bohannon R.W.: Reference values for the timed up and go test: a descriptive meta-analysis. J. Geriatr. Phys. Ther., 2006; 29: 64–68 5. Tinetti M.E.: Performance-oriented assessment of mobility problems in elderly patients. J. Am. Geriatr. Soc., 1986; 34: 119–126 6. Katz S.: Assessing self-maintenance: activities of daily living, mobility and instrumental activities of daily living. JAGS, 1983; 31: 721–726 7. Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A., red.: Geriatria z elementami gerontologii ogólnej: podręcznik dla lekarzy i studentów. Kraków, Via Medica, 2006 8. Lawton M.P., Brody E.M.: Assessment of older people: self-maintaining and instrumental activities of daily living. Gerontologist, 1969; 9: 179–186 9. Bień B., Broczek K., red.: Pomocnicze materiały szkoleniowe dla uczestników szkoleń z zakresu opieki geriatrycznej. Opracowane w ramach projektu systemowego Wsparcie systemu kształcenia ustawicznego personelu medycznego w zakresie opieki geriatrycznej współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Warszawa, 2012. www.geriatria.mz.gov.pl 10. Collin C., Wade D.T., Davies S., Horne V.: The Barthel ADL Index: a reliability study. Int. Disability Study, 1988;10: 61–63 11. Siuda J., Opala G.: Diagnostyka różnicowa otępienia. W: Diagnostyka i leczenie otępień. Rekomendacje zespołu ekspertów Polskiego Towarzystwa Alzheimerowskiego. Otwock, MediSfera, 2012 12. Folstein M., Folstein S., McHugh P.: Mini-Mental State: a practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. J. Psych. Res., 1975; 12: 189–198 13. Barczak A., Gorzkowska A., Klimkowicz-Mrowiec A.: Ocena zaburzeń funkcjonowania poznawczego. W: Diagnostyka i leczenie otępień: rekomendacje zespołu ekspertów Polskiego Towarzystwa Alzheimerowskiego. Otwock, MediSfera, 2012 14. Opala G., Gorzkowska A.: Czy u tego pacjenta występuje otępienie? – przegląd systematyczny badań diagnostycznych: komentarz. Med. Prakt., 2008; 5: 102–105 15. Mungas D., Marshall S.C., Haan M., Reed B.R.: Age and education correction of Mini-Mental State Examination for English and Spanish-speaking elderly. Neurology, 1996; 46: 700–706 16. Watson Y.I., Arfken C.L., Birge S.L.: Clock completion: an objective screening test for dementia. J. Am. Geriatr. Soc., 1993; 41: 1235–1240 17. Sunderland T., Hill J.L., Mellow A.M. i wsp.: Clock drawing in Alzheimer’s disease: a novel measure of dementia severity. J. Am. Geriatr. Soc., 1989; 8: 725–729 18. Krzymiński S.: Test rysowania zegara. Postępy Psychiat. Neurol., 1996; 4: 21–30 19. Jorm A.F., Jacomb P.A.: The Informant Questionnaire on Cognitive Decline in the elderly (IQCODE): socio-demographic correlates, reliability, validity and some norms. Psychol. Med., 1989; 19: 1015–1022 20. Klimkowicz A.: Przydatność metody kwestionariuszowej do oceny otępienia u chorych z udarem. Aktualn. Neurol., 2004; 4: 283–287 21. Nasreddine Z.S., Philips N.A., Bedirian V. i wsp.: The Montreal Cognitive Assessment, MoCA: a brief screening tool for mild cognitive impairment. J. Am. Geriatr. Soc., 2005; 53: 695–699 22. Magierska J., Magierski R., Fendler W. i wsp.: Clinical application of the Polish adaptation of the Montreal Cognitive Assessment test in the screening for cognitive impairment. Neurol. Neurochirurg. Pol., 2012; 46: 130–139 23. Magierska J., Magierski R., Sobów T.: The Polish adaptation of the Montreal cognitive assessment and preliminary results of its clinical utility in the screening for cognitive impairment. Alzheimers Dement., 2008; 4 (supl. 1): T566 24. Hodkinson H.M.: Evaluation of a mental test score for assessment of mental impairment in the elderly. Age Ageing, 1972; 1: 233–238 25. Kokmen E., Naessens J.M., Offord K.P.: A short test of mental status: Description and preliminary results. Mayo Clin. Proc., 1987; 62: 218–288 26. Sheikh J.I., Yesavage J.A., Brooks J.O. i wsp.: Proposed factor structure of the Geriatric Depression Scale. International Psychogeriatric, 1991; 3: 23–28 27. Bidzan L., Łapin J., Sołtys K., Turczyński J.: Geriatric Depression Scale as auxiliary diagnostic tool used in patients 55 years and older. Psychiatr. Pol., 2002; 36: 187–192 28. Beck A.T., Steer R.A., Carbin M.G.: Psychometric properties of the Beck Depression Inventory: twenty-five years of evaluation. Clin. Psychol. Rev., 1988; 8: 77–100 29. Montgomery S.A., Asberg M.: A new depression scale designed to be sensitive to change. Brit. J. Psychiat., 1979; 134: 382–389