21. Mimesis językowa Ohmana i mimetyzm formalny Głowińskiego

MIMESIS JĘZYKOWE R. Ohmanna:

Ohmann opiera się tu na teorii aktów mowy Austina (lokucja - powiedzenie; illokucja - wykonanie przez powiedzenie; perlokucja - wpływ na odbiorcę przez powiedzenie). Utwór jest traktowany jako odmiana komunikatu językowego. Dzieło literackie jest takim aktem komunikacji, który realizuje, poprzez zawarte w nim wypowiedzi, określone działania. Szczególnie ważne są więc akty illokucyjne. Skuteczność illokucji związana jest ze skutecznością komunikacyjną (trzeba odpowiedniego zachowania, kompetencji uczestników, właściwych okoliczności, dokładnego wypowiedzenia formuły słownej…). Czytelnik na podstawie aktów mowy postaci wyciąga wnioski: kim jest podmiot wypowiadający? Jaka jest jego rola społeczna? Czy można mu zaufać? Jakie są jego relacje z odbiorcą tej wypowiedzi? Czytelnik nie rozstrzyga, czy podmiot doznaje uczuć i wierzeń odpowiednich do tego aktu, ale czy takie mówienie jest prawdopodobne i skuteczne w ramach określonej sytuacji mówienia i buduje obraz świata implikowany przez te akty illokucyjne. Tę operację budowania wiarygodności aktów słownych możemy określić mianem mimesis w dziele literackim. Ponieważ wiąże się ona z zaangażowaniem czytelnika w zawarte w utworze akty mowy - jest to więc mimesis językowa. Mimesis nie dotyczy tu po prostu opisu świata przedstawionego, a określonego przez reguły społeczne wypełnienia jakiegoś zamysłu komunikacyjnego.

Tekst traktowany jest jako naśladowanie aktywności języka. W tym ujęciu mimesis to nie tyle stosunek utworu do rzeczywistości czy też relacja do zaistniałych już wypowiedzi (tekstów), co przedstawienie w literaturze typowych zachowań językowych (aktów mowy).

Wg Ohmanna moc mimetyczna literatury polega na tym, że utwór naśladuje rzekome akty mowy, wypowiedzi, które w istocie nie istnieją. Poza tym mimetyczność to nie cecha wypowiedzi literackiej, lecz jej funkcja: by odczytać daną wypowiedź jako literaturę, trzeba znać konwencję, która mówi, że to, co się czyta, nie jest aktem mowy na serio, lecz tylko naśladowaniem aktu.

MIMETYZM FORMALNY M. Głowińskiego:

Termin wywodzi się z teorii aktów mowy Austina i opiera się na założeniu, że literackie akty mówienia stanowią naśladowanie normalnych ujęć języka. Mimetyczność jest możliwa do opisu literatury tylko w odniesieniu do niektórych jej przykładów. Warunkiem jest tu takie ukształtowanie wypowiedzi, że dostrzegalna jest obecność nadawcy i odbiorcy, a fakt opowiadania zostaje programowo uwidoczniony.

Mimetyzm formalny - akt mowy literackiej bezpośrednio przywołujący praktyki mówienia znane z doświadczenia społecznego, prowadzący do „reprodukowania” rozpoznawalnych, życiowych wzorców wypowiadania (pisemnych lub ustnych).

Mimetyzm formalny nie obejmuje wszystkich aktów wypowiedzi literackiej, m.in.: wypowiedzi pragmatycznie dewiacyjnych, aktów mowy zatartych, ukrytych, nie można ich zrekonstruować, gdyż wypowiedzenie odłączone jest od wypowiadania.

Wnioski:

- mimetyzm formalny u Głowińskiego, inaczej niż mimesis językowa Ohmanna, nie obejmuje wszystkich aktów wypowiedzi literackiej.

- mimetyczna teoria języka literatury możliwa jest do obrony w części dzieł, tych typów, w których odwołania do społecznie funkcjonujących wzorców mówienia są wyraziste i znaczące.

- mimetyczność wiąże się tu nie z rekonstruowaniem wiarygodności sytuacji komunikacyjnej, a z naśladowaniem wypowiedzi nieliterackich