1. Powództwo i jego rodzaje

Na podstawie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1965, Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) wyróżnić można trzy rodzaje powództw:

 

a) powództwo o świadczenie;

b) powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego;

c) powództwo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego.

 

Powództwo o świadczenie

 

Powództwo o świadczenie polega na wystąpieniu przez powoda będącego osobą uprawnioną ze stosunku prawa materialnego z żądaniem, które skierowane jest przeciwko pozwanemu, czyli osobie zobowiązanej z tego stosunku, aby zachował się we wskazany sposób. Świadczenie będące przedmiotem powództwa może przybrać następującą postać: danie, czynienie, nieczynienie, zaprzeczenie, znoszenie.

Powództwo o świadczenie może dotyczyć jedynie roszczeń już wymagalnych. Istotne jest przy tym, aby roszczenie to stało się wymagalne najpóźniej w chwili zamknięcia rozprawy.

Od powyższej zasady przepis art. 190 k.p.c. przewiduje jednak wyjątek. Dopuszcza on możliwość dochodzenia przyszłych powtarzających się świadczeń, jeżeli nie sprzeciwia się temu treść łączącego strony stosunku prawnego. 

W drodze powództwa o świadczenie można dochodzić jedynie roszczeń zaskarżalnych.

Cechę zaskarżalności mają roszczenia, które mogą być dochodzone przed sądem. Warunku tego nie spełniają np. roszczenia, które wynikają z zobowiązań naturalnych.

Należy podkreślić, iż wyrok wydany przez sąd na skutek uwzględnienia żądania powoda ma charakter deklaratoryjny. Wynika to z faktu, iż wyrok ten stwierdza jedynie istnienie określonego stanu prawnego, nie zmieniając go w żaden sposób. Nadaje się on do przymusowego wykonania w drodze egzekucji po jego uprawomocnieniu się lub nadaniu mu rygoru natychmiastowej wykonalności.

Jeżeli chodzi natomiast o żądanie pozwu to może być ono ujęte alternatywnie, z uprawnieniem przemiennym albo może to być żądanie ewentualne. 

Żądanie alternatywne jest dopuszczalne w sytuacji, gdy powód dochodzi roszczeń, które wynikają z zobowiązania przemiennego. Zgodnie z art. 365 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) zobowiązanie przemienne polega na zobowiązaniu dłużnika wobec wierzyciela w ten sposób, że wykonanie zobowiązania może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń. W przypadku uwzględnienia powództwa z takim żądaniem w wyroku należy wskazać wszystkie świadczenia, które zostały wymienione w pozwie. Dłużnik jednak zostanie zwolniony z zobowiązania po spełnieniu jednego z nich.

Żądanie z uprawnieniem przemiennym (facultas alternativa) występuje wówczas, gdy dłużnik może zwolnić się od spełnienia określonego świadczenia przez spełnienie innego świadczenia. Podobnie jak przy żądaniu alternatywnym, w razie uwzględnienia powództwa sąd w wyroku określa zarówno świadczenia, do którego spełnienia dłużnik jest zobowiązany, jak i świadczenie, które dłużnik może spełnić w celu zwolnienia się z zobowiązania.

W skład żądania ewentualnego wchodzą roszczenia, które powód zgłasza na wypadek, gdyby sąd nie uwzględnił roszczenia, które zostało zgłoszone na miejscu pierwszym. Sąd ma obowiązek rozpoznać i rozstrzygnąć żądania ewentualne jedynie wówczas, gdy oddalone zostało żądanie, które zgłoszono we wcześniejszej kolejności. W przypadku tym w razie uwzględnienia powództwa sąd w wyroku wskazuje jedynie jedno świadczenie, które po przeprowadzeniu postępowania okazało się uzasadnione.

Powództwo o ustalenie

Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny (art. 189 k.p.c.).

Interes prawny istnieje wówczas, gdy zachodzi stan niepewności co do istnienia stosunku prawnego lub prawa, a wynik postępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości w tym zakresie i zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości. Biernie legitymowany w postępowaniu o ustalenie może być ten, kto pozostaje z wynikającym z żądania pozwu prawem lub stosunkiem prawnym w takim związku, że stwarza zagrożenie prawnie chronionym interesom powoda. Dlatego ocena, czy po stronie powodowej zachodzi interes prawny, w tym również w wytoczeniu powództwa o ustalenie przeciwko określonemu podmiotowi, zależy od konkretnych okoliczności danej sprawy i od tego, czy w drodze innego powództwa (np. o świadczenie) strona może uzyskać pełną ochronę swoich prawnie chronionych interesów (Wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2010 r., II PK 342/09).

Należy podkreślić, iż brak interesu prawnego będzie skutkował oddaleniem powództwa.

Jak zostało expressis verbis wskazane w przepisach ustawy w drodze omawianego powództwa można dochodzić jedynie ustalenia prawa lub stosunku prawnego. Nie ma przy tym znaczenia, czy chodzi o prawa lub stosunki prawne o charakterze majątkowym, czy niemajątkowym. Natomiast wyłączona jest możliwość dochodzenia w drodze tego powództwa ustalenia faktu lub stanu faktycznego. Orzecznictwo dopuściło jednak od tej zasady wyjątek w postaci dopuszczalności dochodzenia w drodze omawianego powództwa ustalenia faktów prawotwórczych, ale tylko wówczas, gdy ich ustalenie prowadzi do ustalenia prawa lub stosunku prawnego.

Powództwo o ustalenie, że zdarzenie było wypadkiem przy pracy w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.) jest dopuszczalne na podstawie art. 189 k.p.c. (Wyrok SN z dnia 5 czerwca 2007 r., I UK 8/07).

W przypadku uwzględnienia powództwa sąd wydaje wyrok deklaratoryjny. Nie nadaje się on do przymusowego wykonania w drodze egzekucji.

Uprawnienie do żądania ustalenia przez sąd istnienia prawa lub stosunku prawnego przysługuje również, w toku prowadzonego postępowania, organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej, jeżeli ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych (art. 1891 k.p.c.).

Powództwo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego

 

W przypadku powództwa o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego powód żąda zmiany istniejącego stanu prawnego. Zmiana ta może przybrać postać:

 

1. powołania nowego prawa lub stosunku prawnego, np. powództwo o ustalenie ojcostwa (art. 84 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.);

2. zmiany istniejącego prawa lub stanu prawnego, np. powództwo o obniżenie świadczenia, które wynika z umowy, która została zawarta w warunkach wyzysku (art. 388 § 1 k.c.);

3. zniesienia prawa lub stosunku prawnego, np. powództwo o zaprzeczenie ojcostwa (art. 62 § 3 KRiO).

 

W razie uwzględnienia powództwa sąd wydaje wyrok konstytutywny. Nie nadaje się on jednak do przymusowego wykonania w drodze egzekucji. 

1. Legitymacja procesowa

Legitymacja procesowa to uprawnienie do poszukiwania ochrony prawnej w konkretnej sprawie, to znaczy, że osoba lub przedsiębiorstwo może występować w roli powoda lub pozwanego. Problem legitymacji procesowej występuje w każdym postępowaniu, ale przede wszystkim odgrywa on szczególnie istotną rolę w procesie cywilnym, na którego tle to pojęcie się zrodziło i wykształciło. 

Rozróżniana jest legitymacja procesowa czynna i bierna. Pierwsza dotyczy strony powodowej i oznacza uprawnienie do wszczęcia i prowadzenia procesu, druga dotyczy strony pozwanej i uzasadnia występowanie w procesie w charakterze pozwanego. 

Od legitymacji procesowej (formalnej) odróżnia się legitymację materialną. Legitymacja materialna oznacza posiadanie przez dany podmiot prawa podmiotowego lub interesu prawnego mogącego podlegać ochronie na drodze sądowej. Natomiast legitymacja formalna oznacza uprawnienie do wytoczenia powództwa i popierania go w celu uzyskania ochrony praw podmiotowych własnych lub cudzych. Najczęściej legitymacja materialna i procesowa pokrywają się, ponieważ z reguły każdy podmiot może domagać się we własnym imieniu i na swoją rzecz ochrony swego prawa przed właściwym organem. W niektórych jednak przypadkach legitymacja procesowa zostaje, zwykle przejściowo, cofnięta podmiotowi, któremu służy legitymacja materialna. 

Rozróżniana jest także legitymacja procesowa indywidualna, grupowa i łączna. Legitymacja procesowa indywidualna wchodzi w rachubę wówczas, gdy prawo wytoczenia powództwa służy jednej określonej osobie lub gdy powództwo może być wytoczone przeciwko jednej tylko określonej osobie. 

Legitymacja procesowa grupowa ma miejsce wówczas, gdy istnieje grupa osób, z których każda może wytoczyć powództwo niezależnie od pozostałych, lub gdy istnieje taka grupa osób, przeciwko którym powództwo może być oddzielnie wytoczone.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ

Legitymacja procesowa nie stanowi jakiejś ogólnej kwalifikacji danego podmiotu, która jest cechą trwałą i musi podlegać jednolitej ocenie w każdym procesie. Jest ona szczególnym uprawnieniem do prowadzenia konkretnego procesu i podlega odrębnej ocenie w każdym przypadku.

Legitymacja procesowa łączna wchodzi w grę wówczas, gdy z mocy ustawy z powództwem mogą wystąpić tylko wszystkie osoby uprawnione łącznie lub gdy powództwo może być wytoczone tylko przeciwko wszystkim podmiotom danego stosunku prawnego łącznie. Na przykład legitymację łączną czynną mają współwłaściciele nieruchomości w sprawie o unieważnienie umowy sprzedaży tej nieruchomości, zaś legitymację łączną bierną małżonkowie w sprawie z powództwa prokuratora lub osoby trzeciej o unieważnienie małżeństwa. Brak legitymacji procesowej prowadzi w zasadzie do oddalenia powództwa. Istnieją jednak przepisy, które pozwalają na uniknięcie tak daleko idących konsekwencji braku legitymacji w procesie. Jeżeli bowiem okaże się, że powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na wniosek powoda lub pozwanego wezwie tę osobę do wzięcia udziału w sprawie. Osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego, który wówczas będzie zwolniony od udziału w sprawie. Jeżeli okaże się, że powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną. Osoba zawiadomiona, która zgłosiła przystąpienie do sprawy w charakterze powoda, może za zgodą obu stron wstąpić na miejsce strony powodowej, która wówczas będzie od udziału w sprawie zwolniona