BEZROBOCIE I JEGO RODZAJE

Jedną z cech gospodarki wolnorynkowej jest zjawisko bezrobocia. W poszczególnych krajach jego skala i struktura różnią się, w jednych natężenie bezrobocia jest słabsze w innych mocniejsze. Polska należy do tej drugiej grupy. Przez okres trwania socjalizmu w Polsce utrwalano układ polityczny i społeczny, który pozbawiał społeczeństwo samodzielności, spontaniczności oraz kreatywności, co w konsekwencji prowadziło do bierności i przekonania o wszechwładzy państwa. Rola nadopiekuńczości i ubezwłasnowolnienia ze strony władzy państwowej doprowadziły ludzi do koncentracji na sprawach doraźnych, natomiast wolna gospodarka wymaga aktywności i spontanicznego działania, oraz umiejętności wyznaczania celów i ich realizacji nie tylko w skali lokalnej, ale także i globalnej. Nagła zmiana na rynku pracy zaskoczyła całe społeczeństwo. Aby lepiej zrozumieć istotę zjawiska bezrobocia należy wyjaśnić, co to jest bezrobocie oraz jakie są jego rodzaje.

1.1.Definicje bezrobocia

Pojawienia się nowego problemu społecznego, jakim okazało się bezrobocie,

jak również i jego rozmiary były zaskoczeniem zarówno dla społeczeństwa jak i władz państwowych. Wymagało to przystosowania się do nowej sytuacji. Pierwsza ustawa dotycząca bezrobocia przygotowana jeszcze w grudniu 1989 r. przyznawała wszystkim, którzy zarejestrowali się w biurach pracy, comiesięczny zasiłek, bez względu na to czy wcześniej pracowali i to bez ograniczeń czasowych. Sytuacja ta wymagała później reakcji władz państwowych i zmian w kierunku ograniczenia prawa do pobierania zasiłku dla bezrobotnych.

Zjawisko bezrobocia w Polsce charakteryzowało się paroma konkretnymi cechami,

do których w głównej mierze należy zaliczyć: zły stan gospodarki, duże zróżnicowanie obszarowe bezrobocia i jego długoterminowy charakter, mała aktywność ludzi

w poszukiwaniu pracy i nieumiejętność dostosowania się do potrzeb tworzącego się rynku pracy.

Bezrobocie można definiować na różne sposoby głównie na płaszczyźnie określonej nauki i zakresu jej zainteresowania np. z punktu widzenia ekonomii, socjologii, psychologii, demografii czy statystyki. Pojęcie bezrobocia jako przymusowej bezczynności zawodowej wprowadził angielski ekonomista J.A. Hobson w połowie lat dziewięćdziesiątych XIX wieku.

Według definicji przedmiotowej bezrobocia, używanej przez ekonomistów, jest ono kategorią analityczną rynku pracy i oznacza niepełne wykorzystanie jednego z czynników wytwórczych, czyli siły roboczej.

W literaturze można spotkać różne definicje bezrobocia. W stosunkowo najpowszechniej przyjmowanych definicjach, dla określenia bezrobocia podaje się trzy charakterystyczne cechy osób w wieku produkcyjnym:

- bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy tj. osób niewykonujących pracy najemnej i niepracujących na własny rachunek;

-dotyczy osób zdolnych i gotowych do podjęcia pracy na typowych warunkach obowiązujących w gospodarce;

- dotyczy osób poszukujących pracy.

Ogólnie ludność w wieku produkcyjnym można podzielić wg poniższego schematu:

Rysunek nr 1. Podział ludności w wieku produkcyjnym

Źródło: Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, PWN Warszawa 2002, s. 534

Natomiast według definicji podmiotowej, używanej przez socjologów, bezrobocie jest stanem bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy, które zgłaszają chęć jej podjęcia

i dla których dochody z pracy są podstawą egzystencji.

Podmiotowa definicja bezrobocia w przytaczanym brzmieniu może w niektórych przypadkach okazać się za wąska. Sugeruje ona, bowiem, że „świat bezrobocia” to świat samych tylko bezrobotnych, ich specyficznych problemów, trudności, jakie napotykają

oni i ich rodziny”.

Wystąpienie w naszym kraju w tak krótkim czasie masowego bezrobocia, wymusiło szereg różnych konsekwencji m. in.:

-stworzenie instytucjonalnej struktury obsługi bezrobotnych ( urzędy i biura pracy);

-należało stworzyć regulacje prawne, które nie istniały w powojennym prawodawstwie.

Zjawisko bezrobocia stało się przedmiotem debat publicznych oraz politycznych. Bezrobocie stało się wyzwaniem dla wszystkich tych, którzy zaczęli pracować w sektorze jego bardzo szeroko rozumianej obsługi.

Trafną z socjologicznego punktu widzenia definicję bezrobocia podał Mieczysław Kabaj. Autor określa bezrobocie jako przesunięcie zasobów pracy ze sfery pracy do sfery bierności zawodowej, w której nie uczestniczy się w procesach pracy. Bierze się udział natomiast w podziale produktu wytworzonego przez innych pracowników.  

W sensie prawnym bezrobotny to nie każda osoba, która pozostaje bez pracy.

W polskich przepisach prawnych ustawowa definicja była poddawana ciągłym zmianom. Obowiązująca definicja jest bardzo rozbudowana i nie klarowna. Status bezrobotnego według ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z dnia 14.XI.1994 r. wraz

z późniejszymi zmianami, przyznaje się osobom, które:

- nie są zatrudnione i nie wykonują innej pracy zarobkowej;

- są zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy;

- nie uczą się w szkole w systemie dziennym;

- są zarejestrowane we właściwym do miejsca zamieszkania urzędzie pracy;

- ukończyły 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów;
- nie ukończyły: kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat;
- nie nabyły prawa do emerytury, renty, zasiłku lub świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego lub wychowawczego;

- nie posiadają nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych lub nie podlegają ubezpieczeniu emerytalno- rentowemu z tytułu stałej pracy jako domownik w takim gospodarstwie;
- nie podlegają pozarolniczej działalności gospodarczej;

-nie uzyskują miesięcznych dochodów podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych, w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia;
-nie są tymczasowo aresztowane lub nie odbywają kary pozbawienia wolności;

-będąc osobami niepełnosprawnymi, mogą podjąć prace, co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy;

-nie otrzymują świadczenia lub zasiłku przedemerytalnego;

-nie odbywają szkolenia ani stażu u pracodawcy.

Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia, która jest liczona jako stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby cywilnej ludności aktywnej zawodowo, tj. bez osób odbywających czynną służbę wojskową oraz pracowników jednostek budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego. Jest to odsetek siły roboczej, która nie ma pracy, lecz jest zarejestrowana jako chcąca i będąca w stanie pracować. Niektórzy z pozbawionych pracy rzeczywiście szukają zatrudnienia, lecz nie zadają sobie trudu zarejestrowania się jako bezrobotni. Nie są oni uwzględnieni przez oficjalne statystyki zarejestrowanej siły roboczej ani też nie pojawią się

w niej jako bezrobotni. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych zależy w istotnej mierze

od stopnia motywacji osób do rejestracji. Naturalną motywacja do rejestracji jest możliwość znalezienia pracy za pośrednictwem urzędów pracy. Jednak często zdarza się, ze osoby pozostające bez zatrudnienia, nie rejestrują się w urzędzie pracy, bowiem nie posiadają prawa do zasiłku dla bezrobotnych i nie widzą szans na znalezienie pracy przez „pośredniaka”, wtedy rezygnują z rejestracji. W tej sytuacji liczba zarejestrowanych bezrobotnych

nie jest w pełni odzwierciedleniem faktycznej stopy bezrobocia.

W naszym kraju mamy dwa źródła informujące nas o skali tego zjawiska.

Do pierwszego należą badania statystyczne urzędów pracy, monitorujących na bieżąco rynek pracy. Drugim źródłem informującym społeczeństwo o wielkości bezrobocia jest Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, (BAEL), które ma na celu uzyskanie informacji

o wielkości i strukturze zasobów siły roboczej. Badania te prowadzone są przez GUS

od 1992 roku w cyklu kwartalnym metodą obserwacji ciągłej tj. aktywność ekonomiczną bada się w każdym tygodniu w ciągu całego kwartału.

Badania te prowadzone są metodą reprezentacyjną, tzn. losowego doboru gospodarstw domowych. Badanie obejmuje wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, będące członkami wylosowanych gospodarstw domowych.

1.2.Rodzaje bezrobocia

Bezrobocie jest nieodłączną właściwością gospodarki rynkowej, choć jego skala podlega wahaniom. Szczególnie dokuczliwym problemem stało się ono w gospodarkach, które przeszły proces transformacji.

Zjawisko bezrobocia można rozpatrywać według przyczyn oraz form występowania tego zjawiska. Ze względu na przyczyny rozróżniamy w głównej mierze: bezrobocie strukturalne, które jest rezultatem ogólnej nierównowagi między podażą zasobów siły roboczej a popytem na pracę. Nierównowaga ta wynika z:

- niedostosowania poziomu i struktury kształcenia kadr do rzeczywistych potrzeb gospodarki i kultury narodowej, które skazuje część absolwentów na bezczynność zawodową lub konieczność przekwalifikowań;

- restrukturyzacji lub likwidacji nierentownych gałęzi produkcji (np. górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo) powodującej przymusową dezaktywizację całych grup

społeczno- zawodowych;

- zmian w podaży zasobów siły roboczej wywołanych procesami demograficznymi

(wyż demograficzny ludności w wieku produkcyjnym, migracje).

Strukturalne bezrobocie w Polsce utrwalane jest także z powodu niewystarczających

lub nieodpowiednich kwalifikacji osób poszukujących pracy, co powoduje, iż mimo wzrostu gospodarczego i związanego z nim zwiększania się popytu na prace osoby takie nie mogą podjąć zatrudnienia. W konsekwencji powstawanie nowych miejsc pracy nie oznacza równocześnie odpowiedniego do ich liczby spadku bezrobocia, gdyż reakcja z tej strony jest opóźniona. Bezrobocie strukturalne jest często bezrobociem technologicznym - wynikającym z postępu technicznego, automatyzacji i mechanizacji procesów wytwórczych, które mają charakter praco-oszczędny. Technika zmienia się nieustannie, tempo wzrostu jest szybkie,

a stopa bezrobocia wysoka, gdyż miejsca pracy są bezustannie niszczone, a to zmusza pracowników do kilkakrotnej zmiany kwalifikacji w ciągu ich życia.

Kolejnym rodzajem jest bezrobocie frykcyjne. Bezrobocie frykcyjne jest bezrobociem krótkookresowym i wiąże się ze zmianą statusu na rynku pracy lub zmianą miejsca wykonywania pracy.

Znalezienie odpowiedniej oferty pracy spełniającej oczekiwania płacowe oraz odpowiadającej kwalifikacjom danej osoby trwa określoną ilość czasu, tym większą im trudniej dotrzeć do pełnych i wiarygodnych informacji na temat istniejących wakatów oraz kwalifikacji siły roboczej.

Bezrobocia frykcyjnego nie da się, zatem w zupełności wyeliminować, można jedynie starać się zmniejszyć jego wysokość usprawniając przepływ informacji oraz stosując zachęty do szybkiego podjęcia pracy.

Jego umiarkowany poziom może spełniać pozytywną rolę jako czynnik elastyczności rynku pracy oraz hamowania nadmiernego wzrostu płac.

Bezrobocie strukturalne oznacza znaczne pogłębienie bezrobocia frykcyjnego

w sytuacji, kiedy zapotrzebowanie na pewne konkretne dobra i usługi się zmniejsza. Zachodzi wtedy niedostosowanie podaży do popytu na pracę w sensie jakościowym - pracownicy oferują umiejętności nie potrzebne w danej pracy i zwykle musi minąć jakiś (często dość długi) okres, aby się przekwalifikowali.

Różnice między bezrobociem strukturalnym i frykcyjnym są trudne do jednoznacznego uchwycenia. Bezrobocie frykcyjne charakteryzuje się relatywnie niskim poziomem

i krótkotrwałością, a jego zmniejszenie można osiągnąć przez usprawnienie funkcjonowania instytucji rynku pracy, realizujących aktywne programy przeciwdziałania zjawisku. Bezrobocie strukturalne ma zazwyczaj charakter masowy i długotrwały a jego zmniejszenie wymaga tworzenia nowych miejsc pracy.

Obydwa typy bezrobocia wynikają ze zmian w strukturze popytu na prace i podaży pracy

oraz z pojawieniem się niedopasowań strukturalnych.

Następnym typem bezrobocia jest bezrobocie cykliczne ( koniunkturalne) uwarunkowane okresowym osłabieniem ogólnej koniunktury gospodarczej.

Przez bezrobocie koniunkturalne rozumie się zwykle tę część bezrobocia, która zmienia

się wraz z ogólną sytuacją w gospodarce: rośnie w fazie recesji, a spada w fazie ożywienia.

Gospodarka rynkowa wykazuje tendencję do takich periodycznych wahań aktywności gospodarczej, które odbijają się na poziomie zatrudnienia i w konsekwencji bezrobocia.

Ten typ bezrobocia jest często łączony z nazwiskiem J. M. Keynesa, który podkreślił związek bezrobocia z wahaniami koniunktury gospodarczej.

Keynesowska teoria przymusowego bezrobocia przyjmuje, że jest ono wywołane zbyt małym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym, który powoduje zbyt małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych, poziom popytu stale ulega wahaniom, czyli jest zależny od koniunktury, stąd nazwa bezrobocia. W fazach wysokiej koniunktury popyt rozszerza się

i bezrobocie spada nawet do poziomu bezrobocia naturalnego. W czasie, kiedy występuje zapotrzebowani na wytwarzane produkty, nie ma problemów z miejscami pracy.

Kiedy jednak zapotrzebowanie to maleje zaczynają się problemy z pracą. Producenci w celu zmniejszenia kosztów produkcji zwalniają pracowników.

W zależności od warunków, w jakich osoby zdolne do pracy i poszukujące jej byłyby gotowe ją podjąć, trzeba wyróżnić dwa rodzaje bezrobocia:

- bezrobocie dobrowolne - spowodowane jest tym, że część pracowników poszukujących pracy nie akceptuje poziomu płacy realnej, są skłonni pracować przy wyższej stawce,

a pracodawcy gotowi są ich zatrudnić poniżej płacy realnej. Zjawisko to, jest głównym powodem powstawania tej odmiany bezrobocia gdzie preferencje siły roboczej nie pokrywają się z rachunkiem opłacalności pracodawców.

- bezrobocie przymusowe - czyli niezależne od zachowania bezrobotnych.

Ekonomia klasyczna tłumaczy je tym, że istnienie ustawowej gwarancji płacy minimalnej, zafałszowuje sygnały na rynku pracy, stan równowagi rynkowej zostaje zniekształcony, nawet przy spadku cen i popytu, wzroście bezrobocia, place i tym samym koszty nie maleją, poprzez strajki związki zawodowe wymuszają stawki powyżej wolnej ceny rynkowej.

Bezrobociem ze względu na czas pozostawania bez pracy dzielimy na:

a) bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia,

b) bezrobocie średniookresowe - od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia,

c) bezrobocie długookresowe -może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, bowiem czym dłuższa przerwa w pracy, tym maleją szanse na ponowne jej uzyskanie.

Rosnące wymagania pracodawców, zmiany technik i organizacji pracy, konieczność uzupełniania kwalifikacji lub w ogóle zmiany zawodu nie sprzyjają skracaniu okresu pozostawania bez pracy. Dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje, że ewentualni kandydaci stają się, ze względu na dezaktualizację swoich wiadomości i doświadczeń, mało interesujący dla pracodawców.

Specyficznym skutkiem społecznym długoterminowego bezrobocia jest utrwalenie się stereotypu długoterminowego bezrobotnego jako osoby winnej swego położenia, niezaradnej, mającej problemy z zachowaniem „normalności” psychicznej, aktualnego lub potencjalnego alkoholika, kryminalisty, itp.

Kolejnym rodzajem jest bezrobocie chroniczne, mające miejsce wówczas, gdy w sposób trwały koncentruje się na grupach ludzi, którzy przekroczyli określony wiek.

W zależności od powierzchni, na jakiej jest spotykane, rozróżniamy bezrobocie globalne, krajowe, regionalne oraz lokalne.

Natomiast bezrobocie ukryte to pewna liczba osób, które w myśl ustawy nie mogą zarejestrować się jako bezrobotne, które albo nie są zatrudnione de facto albo wykonywana przez nich praca nie jest niezbędna z punktu widzenia zatrudniającego. Najbardziej oczywistą reprezentacją bezrobocia ukrytego są zbędne ręce do pracy w gospodarstwach rolnych.

E. Kwiatkowski : Bezrobocie, (w:) R. Milewski : Elementarne zagadnienia ekonomii, PWN, Warszawa 2003, s. 398

T.Borkowski , A. Marcinkowski: Socjologia bezrobocia” BPS Warszawa 1999 r. str.18

Ibidem

Rynek pracy w Polsce. Aspekty ekonomiczno- społeczne, praca zbiorowa pod red. Z. Dach, Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków 2008, s.41

D. Cohen: Kłopoty dobrobytu, Znak, Kraków 1998, s. 82

K. Frieske, P.Poławski : Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Śląsk, Katowice 1999, s. 126.

E. Kwiatkowski: Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 57.

G. Gęsicka: Długoterminowe bezrobocie”, Rynek Pracy 1992, Warszawa 1992, nr 11-12, s.17

Podstawowe dokumenty Rady Europy, WN SCHOLAR, Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej, Warszawa 1997, s. 256

---