PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA IM. WITELONA W LEGNICY

Wydział    Nauk o Zdrowiu i Kulturze Fizycznej  

Kierunek: Pielęgniarstwo – Studia pierwszego stopnia

PRACA Z PRZEDMIOTU

FIZJOLOGIA

Stres i rodzaje

Legnica 2013

Słowo stres pochodzi z języka angielskiego. Używane było początkowo przy próbach na materiale i oznaczało ono napięcie tkaniny, lub też odporność na odkształcenie w odniesieniu do metali albo szkła. W przypadku człowieka, pojęcie „stres” zastosował po praz pierwszy fizjolog Walter Cannon w 1914 roku. Nieco później rozszerzył je doktor medycyny Hans Selye, zwracając uwagę na zróżnicowane jego objawy. Obaj wyżej wymienieni naukowcy zajmowali się reakcjami ciała oraz organizmu na fizyczne wpływy środowiska takie jak: infekcje, zranienia, reakcje na szok oraz działanie leków. Selye w wyniku swoich badań stwierdził, że każde z tych uszkodzeń wywołuje w organizmie człowieka wręcz identyczne reakcje. Z biegiem czasu badania nad stresem wykazały, że nawet różne czynniki, takie jak: zimno, upał, smutek, zawód, radość i wiele innych, wywołuje podobne reakcje w organizmie człowieka.

Hans Selye nazwał zatem stresem „stan ludzkiego organizmu po doznaniach ciągłych, długotrwałych lub często powtarzających się obciążeń. Stres jest wyrazem ciągłego syndromu, tzn. nie następuje na skutek pojedynczej zmiany, lecz pojawia się jak efekt zespołu takich zmian. Bodźce wywołujące stres, Selye nazwał stresorami. Głównym założeniem jego teoretycznych przemyśleń dotyczących stresu jest szczególna zdolność przystosowawcza ludzkiego organizmu, wywoływana przez zróżnicowane obciążenia i stany emocjonalne”.¹

Według Encyklopedii Pedagogicznej, stres to „zespół powiązanych procesów w organizmie i systemie nerwowym stanowiących ogólną reakcję osobnika na działanie bodźców, lub sytuacji niezwykłych, trudnych, zakłócających, zagrażających, przykrych lub szkodliwych zwanych stresorami”.²

Pojęcie stres używane jest na co dzień. Używa się do bardzo często, nie mając tak naprawdę pojęcia o jego zakresie. Potocznie stosowane jest w odniesieniu do sytuacji, w których mamy zbyt mało czasu i jesteśmy w pośpiechu. Może ono oznaczać także ciągłe rozdrażnienie, sprzeczki i ciężar spraw codziennych. Jako stres określa się zarówno zewnętrzne bodźce, takie jak: natłok terminów i zajęć lub wygórowane wymagania, a także wewnętrzne reakcje na nie, takie jak np. całkowite wyczerpanie albo bóle głowy. Stres pojmuje się ogólnie jako coś bardzo szkodliwego, czego należy unikać³.

1. Według Selyego zmiany organiczne składające się na stan stresu mają dwa poziomy:

LAS - (local adaptation syndrome) lokalny (miejscowy) zespół adaptacyjny - to zmiany specyficzne powstające w miejscu kontaktu czynnika szkodliwego z ciałem np.: zaczerwienienie, opuchlizna, podwyższona temperatura. Następuje aktywizacja mechanizmów obronnych za sprawą układu nerwowego i hormonalnego.

GAS - (general adaptation syndrome) ogólny zespół adaptacyjny - to zmiany niespecyficzne polegające na mobilizacji całego organizmu np.: przyspieszony oddech, szybsza akcja serca, omdlenie itp. Zespół adaptacyjny GAS składa się z trzech okresów, w których stan stresu wyraża się innymi reakcjami organizmu.

1. Stadium reakcji alarmowej. Ma dwie fazy:

faza szoku - pojawiają się wskaźniki uszkodzenia organizmu i ich symptomy fizjologiczne takie jak: spadek ciśnienia krwi i zwężenie naczyń

- faza przeciwdziałania szokowi - podjęcie przez organizm wysiłków obronnych - zmiany w funkcjach fizjologicznych (wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury ciała)

Mówiąc o stadium reakcji alarmowej mamy na myśli bezwarunkową, wykształconą w procesie ewolucji reakcję organizmu „walcz albo uciekaj”. Stadium to jest wyrazem mobilizacji sił obronnych organizmu. Następuje pobudzenie sympatycznego układu nerwowego, które prowadzi do:

• uwolnienia hormonów ( adrenalina, noradrenalina, kortyzol) do krwioobiegu;

• Wzrost napięcia mięśni (kark, nogi);

• Przyśpieszenie akcji serca wzrost ciśnienia krwi;

• Zmożone pocenie się;

• Przyśpieszenie oddychania;

• Uwolnienia substancji przyśpieszających krzepliwość krwi;

• Zatrzymania pracy żołądka;

• Wydzielania przez wątrobę cukrów i tłuszczy do krwi;

1. Stadium odporności organizmu - organizm przystosowuje się do działania czynników szkodliwych działających od dłuższego czasu, ale słabo toleruje czynniki inne dotychczas nieszkodliwe. Jeśli nie jest w stanie ich zwalczyć lub im się przeciwstawić, przechodzi do trzeciego stadium

2. Stadium wyczerpania - pojawia się uogólnione pobudzenie całego organizmu, które nie jest już wskaźnikiem walki lecz zaburzenia funkcji fizjologicznych i utraty przez organizm zdolności obronnych ⁴

W koncepcji H.Selyego to właśnie zespół GAS jako ogół nieswoistych reakcji organizmu na działanie bodźca szkodliwego jest istotą zjawiska stresu. Zasługą Selyego było rozpoczęcie badań empirycznych wyjaśniających fizjologiczne podłoże stresu, mechanizmy jego powstawania i przebiegu, skutki jakie powoduje w sferze somatycznej i psychicznej czyli zagadnienie tzw. choroby z przystosowania (psychosomatyka i somatopsychika), rozróżnienie stresu pozytywnego(eustresu) i jego funkcji obronno-przystosowawczej i stresu negatywnego (dystresu) - zaburzającego funkcjonowanie organizmu (nieprawidłowy przebieg GAS). Obie formy w różnym stopniu wyczerpują „energię przystosowania„ i powodują zużycie organizmu.⁵

1. Przebieg stresu

Typowy przebieg sytuacji stresowej wyznaczony jest przez trzy fazy.

• Faza alarmu

Skoro tylko mózg wyczuje stresor (bodziec stresowy), wyzwala w organizmie różnorakie reakcje. Organizm przygotowuje się na to, aby zmierzyć się z niebezpieczeństwem lub wyzwaniem. Wprawdzie jest to reakcja konieczna, ale ciało może ten stan utrzymać tylko przez krótki czas.

• Faza sprzeciwu

Ciało przystosowało się do niebezpiecznej sytuacji - atak bądź ucieczka – w tym momencie dochodzi do wyboru. Symptomy ciała z fazy alarmu znikają. W najlepszym przypadku po wyborze, reakcje ciała wracają do normalnych wymiarów i równowagi.

• Faza odpoczynku lub wycieńczenia

Jeśli po fazie sprzeciwu ciało zredukowało swoje reakcje do normalnych wymiarów – odpoczywa. Jednak, gdy stresor się utrzymuje, albo nowy wchodzi właśnie w fazę sprzeciwu, energia przystosowawcza ciała wyczerpuje się. Ponownie następują reakcje z fazy alarmu. Organizm na tym cierpi, jest wycieńczony⁶.

1. Oznaki stresu u dzieci

Pod wpływem stresu powtarzają się takie objawy jak: bóle głowy, bóle brzucha, zaburzenia snu, bezsenność oraz brak apetytu.

Bóle głowy i brzucha, zaburzenia snu

Stres u dzieci diagnozowany jest szczególnie często w związku z objawami organicznymi, bo właśnie dzieci na ich skutek trafiają z reguły do lekarza. Od 7 do 15% dzieci między szóstym a piętnastym rokiem życia cierpi na bóle głowy w skutek napięcia, lub migrenę, tzn. bóle głowy bez organicznego podłoża. Jeszcze wyższe są dane wymienione w związku z bólami brzucha bez jakichkolwiek przyczyn organicznych. Wymienia się tu, powołując na dane szacunkowe, około 6 do 30 % populacji. Innym często obserwowanym u dzieci fenomenem na skutek stresu są zaburzenia snu. Na podstawie wywiadu przeprowadzonego przy zapisach do szkoły podstawowej można stwierdzić, że około 16% pierwszoklasistów ma zaburzenia snu, a około 14% koszmary senne.

Utrata wagi i tycie pod wpływem zmartwień

Szczególnym aspektem stresu w przypadku dzieci jest jego wpływ na rozwój młodej jednostki. Jeżeli dzieci narażone są na zbyt dużą ilość negatywnego stresu, może to zaburzyć lub nawet zahamować je nie tylko w ich rozwoju kognitywnym i emocjonalnym, lecz także nawet ich wzrost i rozwój fizyczny. Utrata wagi jest jednym z najsilniejszych skutków chronicznego stresu. Stres, jak to mówi potoczne powiedzenie – uderza po żołądku. Brak apetytu uwarunkowany stresem jest powszechny wśród dzieci. Gdy są one w stanie napięcia lub mają kłopoty, jedzą o wiele wolniej, a ponadto o wiele mniej niż zwykle. Stres może jednak przyczynić się do otyłości. Niektórzy ludzie jedzą na pocieszenie, aby uśmierzyć smutki i zapomnieć o stresie⁷.

Reakcje ciała na stres

Reakcjami ciała na stres mogą być następujące oznaki.

• Wzrasta puls, ciśnienie krwi i częstotliwość oddechu, aby móc zaczerpnąć więcej tlenu.

• Mięśnie, które napinają się podczas walki lub ucieczki, są zaopatrywane w pierwszej kolejności. Napinają się, by być w gotowości.

• Z kończyn, krew przepływa w te obręby mięśni, aby móc szybciej biegać. Ręce i stopy są zimne.

• Źrenice rozszerzają się, aby poprawić widoczność w ciemności.

• Słuch się wyostrza, aby móc odebrać jak najcichsze odgłosy.

• Obręb żołądka i jelit przerywa trawienie, ażeby więcej krwi mogło trafić do mięśni i mózgu. W ekstremalnie niebezpiecznych sytuacjach opróżniają się pęcherz i żołądek, aby zrzucić balast.

• Zwiększone wydzielanie hormonów stresu adrenaliny i kortyzolu wspiera błyskawiczną mobilizację wszystkich rezerw ciała.

• Zwiększony poziom adrenaliny we krwi hamuje np. procesy odnowy i wzrostu ciała, aby nie zużywać na nie energii.

• Kortyzol wstrzymuje obronę odpornościową, by nie tracić energii na odparcie infekcji i chorób.

Także, kiedy początkowy sens reakcji stresowych, czyli utrzymanie funkcji życiowych poprzez odruchowy mechanizm ataku lub ucieczki, zostały utracone, nasze ciało zachowuje się dalej podobnie jak u naszych przodków i jak u wielu ssaków. W sytuacjach, w których wymagane są siła i wytężenie, także dziś energia reakcji na stres wychodzi nam na dobre. Uwalniająca się energia może nas wzmocnić, może jednak także obrócić się przeciw nam i szkodzić⁸.

1. Oznaki stresu u osób dorosłych

Fizjologiczne skutki stresu są odczuwane przez większość populacji w podobny sposób, przejawiają się poprzez:

• przyspieszone bicie serca,

• wzrost aktywności gruczołów potowych,

• zimną skórę, zimne kończyny- dłonie i stopy,

• mdłości,

• przyspieszony oddech,

• napięcie mięśni,

• suchość ust,

• wzmożoną potrzebę oddania moczu,

• biegunkę,

• wzmożoną ruchliwość,

• zaburzenia snu,

• spożywanie w większych ilościach alkoholu lub środków farmakologicznych.

Wśród psychologicznych skutków stresu, wymienia się najczęściej:

• zwiększoną labilność (zmienność) emocji,

• trudności w podjęciu decyzji,

• utratę satysfakcji i chęci do życia,

• postrzeganie wszelkich zmian i nowych sytuacji jako potencjalnych zagrożeń,

• pesymizm,

• zaburzenia koncentracji uwagi,

• obniżenie odporności i zdolności radzenia sobie z trudnościami,

• roztargnienie, lęk, frustracja.

Chroniczny i silny stres prowadzi zwykle do dysfunkcjonalnych reakcji organizmu, czasem również do wyuczonej bezradności czyli przekonania o braku kontroli i wynikającej z tego przeświadczenia bierności bez względu na okoliczności. W sferze biologicznej stres może powodować wiele chorób psychosomatycznych (choroby układu krążenia, wrzody, itd.).Czasem stres może prowadzić do zjawiska „samospełniającego się proroctwa”. Dzieje się tak w sytuacji, gdy sami oceniamy dane wydarzenie jako przekraczające nasze możliwości, zagrażające naszemu zdrowiu jak i samopoczuciu. Wtedy zazwyczaj ponosimy porażkę nawet, jeśli bylibyśmy w stanie uporać się z tym problemem. Zatem nasze oczekiwania dotyczące danej sytuacji stresogennej znajdują potwierdzenie w naszych działaniach. Przewiduje to w pewnym sensie relacyjne ujęcie stresu, które podkreśla znaczenie oceny poznawczej w oddziaływaniu stresorów. Stres jest definiowany w terminach wszelkich czynników, które zakłócają normalne funkcjonowanie organizmu, zmuszając go do pewnych zmian w jego zwykłej aktywności. Stres nie jest więc wyłączną właściwością samych bodźców środowiskowych, ani też jednostki, zlokalizowany jest natomiast w relacji, jaka panuje między nimi. Wywołuje go brak równowagi między wymaganiami otoczenia a możliwościami jednostki. Warto jednak zaznaczyć, że nasze możliwości zwykle zależą od naszego nastawienia, poczucia sprawstwa oraz kontroli. Dlatego ocena poznawcza jest taka ważna. Oczywiście niektóre stresory pozostają tak samo zagrażające bez względu na okoliczności, ale wpływ większości z nich zależy od naszej indywidualnej percepcji, na którą składają się z kolei nasze dyspozycje oraz okoliczności zewnętrzne.

Istotną rolę w kształtowaniu się reakcji emocjonalnych, a zwłaszcza stresowych odgrywa podwzgórze (łac. Hypothalamus) które jest częścią ośrodkowego układu nerwowego. Połączone jest ono włóknami nerwowymi z wszystkimi regionami mózgu. „Podwzgórze stanowi centrum, które przetwarza docierające do mózgu bodźce ze środowiska zewnę­trznego i wewnętrznego ustroju na bodźce hormonalne.”⁹ Hormony podwzgórza i najważniejsze skutki ich działania przedstawione zostały w tabeli 1.

Tabela 1. Hormony wydzielane przez podwzgórze

Nazwa	Działanie
Hormon uwalniający tyreotropinę (TRH) Hormon uwalniający gonadotropiny (GnRH) Hormon uwalniający hormon wzrostu GHRH Hormon hamujący uwalnianie hormonu wzro­stu; somatostatyna (SRIH) Hormon uwalniający kortykotropinę (CRH) Dopamina (PIF)	Stymuluje wydzielanie TSH i PRL Stymuluje wydzielanie LH i FSH Stymuluje wydzielanie GH Hamuje wydzielanie GH, VIP, gastryny, glukagonu, insuliny, TSH, PRL Stymuluje wydzielanie ACTH Hamuje wydzielanie prolaktyny

Czasem struktura ta jest określana mianem ośrodka stresu. Wpływa ona bowiem na funkcjonowanie układu nerwowego, pobudza również przysadkę mózgową do wydzielania hormonów uczestniczących w reakcji stresowej. Są to m.in. hormon tyrotropowy (TTH) i hormon adrenokortykotropowy (ACTH). „Adrenokortykotropina jest peptydem wywodzącym się z prekursora o nazwie proopiomelanokortyna.”¹⁰ Gruczołem docelowym tego oto hormonu jest kora nadnerczy. Ten hormon wydzielany jest w rytmie okołodobowym. Najwyższe jego stężenie we krwi występuje we wczesnych godzinach rannych, natomiast najniższe stężenie tego hormonu jest około północy. Wydzielanie ACTH jest stymulowane przez czynniki stresowe (np. ból strach ,uraz gorączkę). Wspomniane czynniki powodują zwiększenie wydzielania CHR przez podwzgórze.¹¹ „Nadmierne wydzielanie ACTH obserwuje się w przypadku czynnych gruczolaków przysadki.”¹² „Prowadzi ono do przerostu kory nadnerczy i nadmier­nej produkcji hormonów przez ten gruczoł wywołując zespół hiperkortyzolemii.”¹³ Natomiast niedobór może być następstwem uszkodzenia podwzgórza bądź przysadki mózgowej. Prowadzi wtedy do wtórnej niewydolności nadnerczy.”¹⁴ Zarówno niedobór jak i również nadmiar ACTH są stanami poważnie zaburzającymi funkcjonowanie organizmu a nawet zagrażającymi życiu. Z kolei w rdzeniu nadnerczy wydzielane są inne ważne hormony, a mianowicie adrenalina (80%), noradrenalina (20%) i dopamina (śladowe ilości), które regulują czynności narządów wewnętrznych organizmu. Pragnę zwrócić uwagę na różnic w efektach działania adrenaliny oraz noradlenariny. „W układzie krążenia adrenalina podnosi ciśnienie skurczowe a równocześnie obniża ciśnienie rozkurczowe i przyśpiesza czynność serca.”¹⁵ Noradlenalina natomiast zwiększa zarówno ciśnienie skurczowe jak i rozkurczowe co powoduje odruchowe zwolnienie częstości skurczów serca . Przykładowo w śledzionie produkowanych jest więcej czerwonych ciałek krwi na wypadek ewentualnego uszkodzenia tkanek. W sytuacjach stresowych oddech staje się szybszy i głębszy. Wzrasta ciśnienie krwi, tempo pracy serca, zwiększa się również ilość cukru we krwi, naczynia krwionośne zwężają się. Zwiększa się przelotowość krtani i nosa, co ułatwia przepływ powietrza do płuc. Poza tym źrenice rozszerzają się, wzrasta czujność i ostrożność, organizm staje się również bardziej odporny na ból. Wszystkie te zmiany mobilizacyjne zachodzące w naszym organizmie ułatwiają szybkie działanie w sytuacji stresowej, przygotowując go do walki lub do ucieczki przed zagrażającym czynnikiem.¹⁶ Ta reakcja stresowa została nazwana przez Cannona zespołem "walcz lub uciekaj". Reakcja ta miała w przeszłości i ma nadal charakter przystosowawczy. Kiedyś pozwalała ona naszym przodkom na skuteczne radzenie sobie z niebezpieczeństwem, np. drapieżnikami. Dziś umożliwia współczesnemu człowiekowi uporanie się z wieloma problemami, co może przejawiać się wrogą postawą albo unikaniem określonych źródeł stresu. Warto zaznaczyć również, że w porównaniu do naszych przodków mamy znacznie mniej możliwości do swobodnego rozładowania naszej energii, która musi mimo wszystko znaleźć swoje ujście. W przeciwnym wypadku nagromadzone napięcie powoduje u człowieka uczucie wewnętrznego niepokoju, drażliwości i nerwowości zaburzając tym samym relacje z innymi ludźmi. Ze względu na skutki, jakie powoduje stres w funkcjonowaniu fizjologicznym i psychicznym człowieka, można mówić o stresie biologicznym i psychologicznym

1. Stres biologiczny i psychologiczny

W obliczu zagrożenia aktywizowane są mechanizmy fizjologiczne pomagające w radzeniu sobie ze stresem. Są one regulowane przez podwzgórze, które steruje funkcjonowaniem autonomicznego układu nerwowego oraz przysadki mózgowej. Hormony uwalniane w wyniku działania tych struktur obejmują zmiany w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych. Sprawiają, że organizm gromadzi potrzebne mu zasoby energii i staje się bardziej odporny na ból. Ten zespół reakcji nazywany jest reakcją adaptacji, która ma na celu przygotowanie organizmu do walki z danym stresorem. Przykładem takich zmian fizjologicznych może być wspomniany już wcześniej wzrost ciśnienia krwi, poziomu cukru we krwi, skurczów serca. W wyniku stresu zwężają się również naczynia krwionośne, zwiększa się napięcie mięśni. Ogromną rolę w powstawaniu tych zmian odgrywają dwa hormony uwalniane w rdzeniu nadnerczy, mianowicie adrenalina i noradrenalina. Nawet takie nieprzyjemne zmiany jak biegunka czy mdłości służą zwiększeniu gotowości organizmu do walki ze stresorem, wpływają na zmniejszenie masy ciała. Wszystkie zmiany mają na celu zgromadzenie jak największej ilości energii oraz zminimalizowanie ewentualnych strat. W przypadku zetknięcia się ze stresorem odporność organizmu znacznie się zmniejsza, natomiast reakcje mobilizacyjne przywracają jego funkcjonowanie do odpowiedniego poziomu. Najlepsze wykonanie danego zadania czy radzenie sobie w różnych sytuacjach zapewnia optymalny poziom stresu. Wtedy aktywizuje nas do działania, zwiększa koncentrację uwagi na danym czynniku. Jeżeli jednak stres jest zbyt silny albo utrzymuje się zbyt długo, może spowodować nie tylko ogólne osłabienie organizmu. Osłabia on funkcjonowanie systemu immunologicznego, co obniża naszą odporność i może prowadzić również do gorszego funkcjonowania w sytuacjach stresogennych. Silny stres zwykle tłumi oraz hamuje zachowanie, prowadzi do znieruchomienia, wyuczonej bezradności. Zakłóca również myślenie, koncentrację uwagi. Powoduje pojawienie się sztywnych i nieadekwatnych do okoliczności reakcji. Zmniejsza precyzję ruchów. Jeżeli działanie stresu przedłuża się może, prowadzić do wyczerpania zasobów energii organizmu, a nawet w najgorszych wypadkach do śmierci.

Stres psychologiczny - pojawia się w skutek lęku przed utratą kontroli lub przed wymaganiami, które postrzegamy jako przerastające nasze możliwości

1. Przykłady stresorów

Stresor to termin wprowadzony przez uczonego H. Selye’a. Jest to sytuacja, zdarzenie lub bodziec wywołujący stres. W psychologii funkcjonuje kilka różnych podziałów stresorów w zależności od rodzaju i stopnia nasilenia.

Wbrew popularnej opinii, stresory to nie tylko bodźce negatywne (np. śmierć bliskiej osoby, choroba), ale również wszystkie pozytywne zdarzenia wymuszające na naszym organizmie potrzebę dostosowania się do nowych realiów, a co za tym idzie powodujące określony rodzaj stresu (przykład: narodziny dziecka, awans w pracy).

Wśród uczniów można wyróżnić szczególnie mocne, następujące stresory:

• nauczyciel – nieprzyjemny, niesprawiedliwy, niezorientowany, wymagający, nie potrafiący dotrzeć do uczniów, pomóc im gdy tego potrzebują. Taka osoba może obrzydzić życie poprzez częste odpytywanie, niespodziewane sprawdziany, niesprawiedliwe oceny, zbyt wysokie wymagania,

• koledzy i koleżanki – często o zdolnościach wyższych – chwalący się swoimi wysokimi wynikami, lub niższych – proszący zbyt często o pomoc,

• szkoła – samo to miejsce wywołuje reakcję lękową – kojarzy się ona często z określonymi zasadami, które trzeba spełnić i pewną dyscypliną – narzuconą i często odmienną niż w domu,

• zbyt duże oczekiwania rodziców – które następnie przenoszą się na dzieci, gdy rodzicie starają się zrealizować własne niespełnione marzenia poprzez dzieci, lub wyuczona przez nich bezradność,

• związki – z chłopakiem (lub dziewczyną), rodzicami, dziadkami, dalszą rodziną i wynikające z tego trudności w dostosowaniu się do siebie lub do panujących zasad i wymogów,

• sen – a właściwie jego brak, który zmniejsza odporność organizmu, zwiększa podatność na choroby, ogranicza procesy myślowe i zwiększa podatność na stresory środowiskowe, szczególnie związany ze zdenerwowaniem przed jakimś ważnym wydarzeniem, np. trudność w zaśnięciu przed egzaminem,

• środowisko – zła jakość wody, zanieczyszczenie powietrza, hałas uliczny i szkolny, np. podczas przerw, obawa o bezpieczeństwo własne i bliskich,

• presje finansowe – szczególnie brak pieniędzy w odniesieniu do kolegów i koleżanek nie mających takich problemów, stres może się tu pojawić, np. przy planowaniu wyjazdu na zagraniczną wycieczkę, gdy od uczestnictwa określonej ilości osób z klasy zależy jej przeprowadzenie,

• samotność - poczucie samotności osobistej, brak rodziców i bliskich, poczucie wyobcowania ze środowiska klasy lub szkoły,

• brak chwili tylko dla siebie – brak czasu na refleksję i relaks, duże natężenie w małych odstępach czasu ważnych sprawdzianów,

• wygląd – niedoskonałości sprawiające, że dziecko czuje się inne niż jego rówieśnicy.

1. Skala określająca wielkość stresu według Thomasa Holmesa

Wywołać stres mogą myśli, spekulacje, rozważania, zwątpienie we własne możliwości, niepewność oraz poczucie niedoskonałości. Często sami wywołujemy go, utrzymujemy, a nawet wzmacniamy. Wszystkie obciążające nas wydarzenia mają w sobie zalążek stresu. Tylko od nas i naszego organizmu zależy czy doprowadzimy do jego wyzwolenia. Najczęściej przyjmuje się, że najgorszy stres wyzwala się na skutek najcięższych przeżyć takich jak: katastrofy, tragedie i wypadki losowe. Jednak stres potrafi utrzymywać się, trawić i niszczyć przede wszystkim za sprawą niewielkich, codziennych rozdrażnień i zatargów, występujących regularnie, a także powtarzających się w dłuższym okresie¹⁷.

Skala określająca wielkość stresu została opracowana w 1970 roku przez Thomasa Holmesa. Określała ona wielkość stresu mierzonego w jednostkach zmian życiowych. Autor przewiduje, iż istnieje poważne ryzyko wystąpienia w ciągu dwóch lat poważnej choroby u ludzi którzy w uzyskali ponad 300 punktów. Tabela 2 prezentuje jednostki zmian życiowych według Holmesa.¹⁸

zdarzenie	liczba punktów określająca obciążenie
śmierć współmałżonka	100
rozwód	75
separacja	65
kara więzienia	63
śmierć bliskiego członka rodziny	63
własna choroba bądź uszkodzenie ciała	53
małżeństwo	50
utrata pracy	47
odejście na emeryturę	45
ciąża	40
kłopoty seksualne	39
zmiana stanu finansów	38
śmierć bliskiego przyjaciela	37
zmiana częstotliwości kłótni	35
Kłopoty z szefem	20
urlop	13
święta	12

Bibliografia :

1. Bernadetta Kulik T., Latalski M., Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu akademii medycznych, Lublin 2002

2. Górski J.,Fizjologia człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010

3. Górski J.,Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001

4. Pomykało W., Encyklopedia Pedagogiczna, Wyd. I Fundacja Innowacyjna, Warszawa 1997.

5. Portmann R., Dzieci a stres. Istota zagadnienia, Wyd. Jedność, Kielce 2007.

6. Skoczylasa. R., Biologia, WSiP, Warszawa 2003

7. http://www.almamer.pl/aa%20materialy%20dydaktyczne/TiR_Psychologia_Choinska.pdf

8. http://zn.wsbip.edu.pl/wydania/zeszyt1/sekcjaB/3.pdf

---

1. Portmann R., Dzieci a stres. Istota zagadnienia, Wyd. Jedność, Kielce 2007, s. 9.↩

2. Pomykało W., Encyklopedia Pedagogiczna, Wyd. I Fundacja Innowacyjna, Warszawa 1997, s. 742.↩

3. Portmann R., Dzieci a stres. Istota zagadnienia, Wyd. Jedność, Kielce 2007, s.8.↩

4. http://zn.wsbip.edu.pl/wydania/zeszyt1/sekcjaB/3.pdf z dnia 20.12.2013↩

5. http://www.almamer.pl/aa%20materialy%20dydaktyczne/TiR_Psychologia_Choinska.pdf z dnia 20.12.2013↩

6. Portmann R., op. cit s. 10.↩

7. Tamże, s. 20-21.↩

8. Tamże, s.11.↩

9. Górski J.,Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001,s.305.↩

10. Górski J.,Fizjologia człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, s.212.↩

11. Tamże, s.212.↩

12. Tamże, s.212.↩

13. Górski J.,Fizjologiczne op. cit., s.307.↩

14. Górski J.,Fizjologia op. cit., s.212.↩

15. Górski J.,Fizjologiczne op. cit., s.307.↩

16. Skoczylasa. R., Biologia, WSiP, Warszawa 2003, s.78-90.↩

17. Portmann R., Dzieci a stres. Istota zagadnienia, Wyd. Jedność, Kielce 2007, s. 12.↩

18. Bernadetta Kulik T., Latalski M., Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu akademii medycznych, Lublin 2002r,s.66.↩