1. Pojęcie bezrobocia i jego rodzaje.

Bezrobocie stanowi dotkliwy problem społeczny i ekonomiczny, który polega na tym, że istnieją w społeczeństwie kategorie osób, które są pozbawione stałej pracy zarobkowej, chociaż jej potrzebują.

Według J. Unolta: bezrobocie to sytuacja, w której na rynku występują osoby poszukujące pracy i chętne do jej podjęcia, ale nie mogące znależć zatrudnienia.¹

Zjawisko bezrobocia jest różnie definiowane, jednak podstawą każdej definicji jest założenie, że zjawisko to charakteryzuje się pewną liczbą osób bez pracy. Bezrobocie jest przedmiotem wielu dyscyplin naukowych (ekonomia, prawo, psychologia, itd.) i każda z tych dyscyplin posługuje się inną definicją. Jednakże żadna z definicji nie oddaje w pełni istoty zjawiska.

Definiując pojęcie bezrobocia, należy wyjaśnić, kim jest bezrobotny. J. Reszke definiuje bezrobotnego jako człowieka wbrew własnej woli pozbawionego pracy zarobkowej. Bezrobotnym jest się dlatego, że się pracy nie znalazło bądż po utracie poprzedniej, bądż po przerwie w zatrudnieniu.²

W świetle ustawy bezrobotnym jest osoba która:

• nie jest zatrudniona i nie wykonuje pracy zarobkowej;

• jest zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy;

• nie uczy się w szkole w systemie dziennym;

• jest zarejestrowana we właściwym dla miejsca zamieszkania Powiatowym Urzędzie Pracy;

• ukończyła 18 r.ż.;

• nie ukończyła 60 lat- kobieta lub 65lat- mężczyzna;

• nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty socjalnej, albo po ustaniu zatrudnienia innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności, nie pobiera zasiłku pielęgnacyjnego, świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego lub macierzyńskiego;

• nie jest właścicielem lub posiadaczem samoistnym lub zależnym nieruchomości rolnej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r.- Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93) przekraczającej 2 ha przeliczeniowe lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym, z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe;

• nie uzyskuje przychodów polegających na opodatkowaniu dochodowym z działów specjalnych produkcji rolnej, obliczony dla ustalenia podatku dochodowego od osób fizycznych, nie przekracza wysokości przeciętnego dochodu z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych z 2 ha przeliczeniowych ustalonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego na podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym, z tytułu stałej pracy, jako współmałżonek lub domownik w takim gospodarstwie;

• nie podlega pozarolniczej działalności od dnia wskazanego w zgłoszeniu do ewidencji do dnia wyrejestrowania tej działalności albo nie podlega na podstawie odrębnych przepisów obowiązkowi ubezpieczenia społecznego rolników;

• nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności;

• nie uzyskuje miesięcznie przychodu w wysokości przekraczającej połowę z wyłączeniem przychodów uzyskanych z tytułu odsetek lub innych przychodów od rachunków bankowych;

• nie pobiera na podstawie przepisów o pomocy społecznej zasiłku stałego.³

Z punktu widzenia psychologii możemy rozróżnić także fazy bezrobocia:

• -faza 1 Antycypacja bezrobocia – pobudzenie, zmiany nastroju, labilność emocjonalna;

• -faza 2 Szok po utracie pracy – poczucie klęski, krzywdy, upokorzenie, lęk przed przyszłością, przygnębienie;

• -faza 3 Wchodzenie w sytuację bezrobocia i optymizm – efekt urlopu, traktowanie sytuacji jako przejściowej, aktywność, wiara w sukces;

• -faza 4 Pesymizm i rezygnacja – negatywne reakcje emocjonalne, problemy zdrowotne i finansowe;

• -faza 5 Fatalizm i apatia, dopasowanie do sytuacji – poczucie beznadziejności, dążenie do izolacji społecznej, redukcja oczekiwań życiowych, zainteresowań⁴.

Zjawisku bezrobocia nadaje się rangę kwestii społecznej gdyż:

• dotyczy dużych zbiorowości ludzkich;

• polega na kumulacji negatywnych cech położenia materialnego i społecznego jednostek i rodzin;

• odbierane jest przez jednostki i grupy jako niesprawiedliwe i krzywdzące;

• zakłóca normalny rozwój rodziny, wywołując tym samym niepokój i wzburzenie;

• jest żródłem napięć i konfliktów społecznych;

• nie może być w pełni rozwiązane środkami i metodami dostępnymi jednostkom czy rodzinom;

• może być rozwiązane tylko za pomocą środków i metod dostępnych państwu lub innym podmiotom polityki społecznej.⁵

Autorzy holenderscy, którzy opierali się na typologii R. Mertona, wyróżnili sześć postaw radzenia sobie przez ludzi z sytuacją braku pracy, a także z jej konsekwencjami:

• konformiści - to osoby, które dążą do pracy zarobkowej i wyższego poziomu konsumpcji w sposób ogólnie akceptowany w społeczeństwie, rzadko podejmują pracę „na czarno” i rzadko „naciągają” państwo na wypłatę zasiłku; starają się o pracę odwiedzają urzędy, biura pracy i uczęszczają na kursy przekwalifikowania;

• rytualiści - to osoby, które utraciły nadzieję na zatrudnienie i lepsze warunki życia, lecz nadal pozostają wierne obowiązującym przepisom i regułom postępowania; regularnie odwiedzają biura pracy, lecz mają niewielką nadzieję na znalezienie pracy;

• bezrobotni zrezygnowani - to osoby, które nie wierzą w możliwość uzyskania pracy zarobkowej ani w poprawę swej sytuacji materialnej, rezygnują z podejmowania kroków zmierzających do poprawy własnego położenia, gdyż nie dostrzegają dla siebie żadnych perspektyw na rynku pracy, nie podejmują działań nielegalnych;

• bezrobotni o orientacji przedsiębiorczej - to osoby, które usiłują zdobyć pracę i środki na poprawę swej sytuacji, korzystając z nieformalnych (czasem nielegalnych) sposobów działania, jak np. zatrudnienie w „szarej” strefie gospodarki. Praca stanowi dla nich tylko żródło dochodu;

• bezrobotni kalkulujący (kombinujący) – to osoby, nie zainteresowane szybkim znalezieniem pracy, poprzestające na wyłudzaniu zasiłków z różnych żródeł; ważne dla tych osób jest utrzymanie wysokiego poziomu konsumpcji przy możliwie najmniejszym wysiłku;

• bezrobotni autonomiczni – to osoby, które przywiązują o wiele mniejsze znaczenie do stałej pracy i wysokiego poziomu życia, odrzucają formalne i nieformalne sposoby poszukiwania pracy hołdują innym wartościom niż konsumpcja, są zdolni dostosować swoje potrzeby do mniejszych zasobów finansowych, od stałej pracy wolą pracę wykonywaną nieodpłatnie, studiowanie i inne zajęcia zgodne z własnymi zainteresowaniami.⁶

Trzy ostatnie z pośród wymienionych postaw charakteryzują bezrobotnych, którzy starają się i potrafią aktywnie poprawiać swoją sytuację finansową, choć nie zawsze czynią to legalnie. Pozostałe postawy nie prowadzą co prawda bezpośrednio do zmian w zakresie swej sytuacji finansowej, niemniej jednak mogą być skuteczne jako środek przeciwko narastaniu depresji oraz mogą ułatwiać podjęcie działań, przyczyniających się do znalezienia pracy lub uzyskania w inny sposób wzrostu poziomu życia.

Rodzaje bezrobocia można wyróżniać ze względu na przyczyny jak i na formy, w których to zjawisko występuje. W literaturze naukowej ze względu na przyczyny, wyróżnia się następujące rodzaje bezrobocia:

• bezrobocie strukturalne – występuje, kiedy na rynku pracy obserwowana jest sytuacja niedopasowania oczekiwań pracodawców do możliwości osób poszukujących pracy⁷;

• bezrobocie technologiczne – jest następstwem szybkiego rozwoju techniki i zastępowanie pracy ludzkiej maszynami i komputerami poprzez unowocześnianie technologii, co powoduje redukcję zatrudnionych w zakładach pracy⁸;

• bezrobocie koniunkturalne – wiąże się z (przejściowo) obniżonym popytem na pracę⁹. Wywołane jest ono spadkiem popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, który powoduje małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw. W fazach wysokiej koniunktury popyt rozszerza się i bezrobocie spada;

• bezrobocie sezonowe – jest uzależnione od pory roku. Dotyczy ono głównie takich obszarów zatrudnienia jak rolnictwo, ogrodnictwo czy budownictwo¹⁰;

• bezrobocie frykcyjne – jest związane z naturalnymi migracjami pracowników między podmiotami gospodarczymi. Dotyczy ludzi zmieniających zawód, pracę, przenoszących się do innych miejscowości itp.

Natomiast ze względu na formy występowania można wyróżnić:

• bezrobocie krótkookresowe – umownie przyjmuje się, że jest to okres pozostawania bez pracy, który nie przekracza 3 m-cy;

• bezrobocie średniookresowe - poszukiwanie pracy w okresie 3-12 m-cy;

• bezrobocie długookresowe – pozostawanie bez pracy powyżej 12 m-cy, powoduje to, że ewentualni kandydaci do pracy stają się, ze względu na dezaktualizację swoich wiadomości i doświadczeń mało interesujących dla pracodawców;

• bezrobocie chroniczne – wiąże się nie tylko z dużą liczbą osób poszukujących pracy, obejmuje określone grupy ludności, np. młodzież, kobiety, osoby po przekroczeniu pewnej granicy wieku¹¹;

• bezrobocie fluktuacyjne – wynika ono z zawodności sposobów przystosowania się podaży i popytu pracy, może dotykać w znacznie wyższym stopniu osoby posiadające jeden, określony typ wykształcenia lub też osoby mające określony zawód¹²;

• bezrobocie jawne – dotyczy osób bezrobotnych, którzy znajdują się, w ewidencji biur pracy;

• bezrobocie ukryte – dotyczy osób nie ujętych, w statystykach bezrobocia, ponieważ nie rejestrują się w urzędach pracy. Osoby te posiadają dochód, ale nie mają zawartego stosunku pracy.

W każdym społeczeństwie istnieje grupa bezrobocia socjalnego- są to ludzie niezdolni do pracy przez kumulację kilku cech; niskich kwalifikacji, złej kondycji zdrowotnej, często uzależnionych oraz pozbawionych wsparcia rodziny i otoczenia społecznego. Ta grupa znajduje się raczej w systemie pomocy społecznej niż w obszarze instrumentarium rynku pracy.¹³

Z powyższych klasyfikacji wynika, że poszczególne rodzaje bezrobocia nakładają się na siebie. Zjawisko bezrobocia jest zjawiskiem złożonym, które należy rozpatrywać z różnych punktów widzenia.

1. Przyczyny i skutki bezrobocia.

Bezrobocie w Polsce pojawiło się w roku1990, po długiej, trwającej ponad 50 lat przerwie. Dla ogromnej większości mieszkańców Polski było ono zjawiskiem nowym, obcym.

W naszym kraju, po transformacji ustrojowej, problem braku zatrudnienia jest bardzo poważny. Mimo że w ostatnim czasie liczba bezrobotnych spada, to wciąż prawie 2 miliony Polaków zdolnych do pracy nie może znaleźć zatrudnienia. Problem ten dotyka nie tylko tych, którzy pracy nie mają, ale także ich rodziny. Obok ważnego wymiaru ekonomicznego bezrobocie ma też, a może przede wszystkim, wymiar społeczny, moralny. Szczególnie ten ostatni aspekt w swym długoletnim nauczaniu poruszał Jan Paweł II. Uważał on, że problematyka pracy lub jej braku sprowadza się przede wszystkim do podstawowej kategorii, jaką jest godność człowieka. Papież Polak w swej encyklice „Laborem exercens” nazwał bezrobocie złem, a gdy osiąga duże rozmiary – klęską społeczną¹⁴.

Na powstanie i istnienie bezrobocia wpływa wiele czynników.

Według J. Sztumskiego „ recesje gospodarcze w systemie kapitalistycznym powodują ograniczenie inwestycji w produkcji, a tym samym spadek liczby zatrudnionych. Mechanizacja, automatyzacja, racjonalizacja organizacji pracy produkcyjnej i usług są przyczyną systematycznego zmniejszania się popytu na pracę żywą. Również komputeryzacja pracy biurowej przyczynia się do zmniejszania się liczby zatrudnionych w różnych agendach administracji”.¹⁵

T. Oleksyn do najczęstszych przyczyn bezrobocia zaliczył:

• recesję gospodarczą, spadek produkcji, prowadzące do redukcji zatrudnienia;

• restrukturyzację gospodarki;

• zmniejszenie zatrudnienia socjalnego;

• zaniedbania rozwojowe;

• niedorozwój gospodarczy całego kraju, przy jednoczesnym ukrytym bezrobociu agrarnym;

• wadliwy sposób ograniczania lub organizowania funduszu płac przedsiębiorstw;

• fiskalizm, wysokie czynsze, barierę popytu, nadmierną zmienność warunków działania i inne ograniczenia będące przyczyną regresu, także w sektorze prywatnym;

• pasywność postaw i zachowań wielu podmiotów, najczęściej niewystarczające merytoryczne i psychologiczne przygotowanie do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej, konkurencji i ryzyka;

• stan pośrednictwa pracy i zakres luki informacyjnej;

• niedostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy;

• niewystarczającą motywację do pracy w warunkach niskiej płacy.¹⁶

Skutkiem makroekonomicznym bezrobocia bezpośrednio jest utrata produkcji wynikająca z niepełnego wykorzystania zasobu siły roboczej, dotyczy to wydatków na bezrobotnych i ich obsługę, oraz pośrednio poprzez obniżanie przeciętnej wydajności pracy, związane z utratą przychodów budżetowych z tytułu istnienia bezrobocia.¹⁷

Mikroekonomicznym skutkiem bezrobocia jest pogorszenie położenia ekonomicznego bezrobotnych i ich rodzin, znajdujące wyraz w obniżeniu standardu konsumpcyjnego i stopnia zaspokojenia potrzeb. Wynika to ze spadku dochodów osób przechodzących z zasobu pracujących do zasobu bezrobotnych.¹⁸

Skutki bezrobocia są nie tylko negatywne dla osób nim dotkniętych, ale także są ciężarem dla całego społeczeństwa.

Na poziomie indywidualnym bezrobocie pociąga m. in. Brak zaufania we własne siły, wyuczoną bezradność, zanik gotowości i chęci do pracy. Do grożnych skutków psychologicznych należy utrata pozytywnej samooceny, zwrot w kierunku bardziej zewnętrznego umiejscowienia kontroli, depresja.¹⁹

Brak możliwości zaspokojenia wielu ważnych potrzeb w wyniku utraty pracy, doskwierający brak poczucia bezpieczeństwa, nieprzewidywalność, niemożność zaspokajania potrzeby ważnych kontaktów społecznych za pośrednictwem pracy, powoduje niejednokrotnie zaburzenia zachowania u osób bezrobotnych²⁰. Często utrata pracy może wywoływać u osób pozbawionych tej pracy reakcje kryzysowe, które mogą wiązać się z ryzykiem próby samobójczej.

Do skutków społecznych bezrobocia zaliczymy:

• brak możliwości znalezienia pracy skłania młodych ludzi do emigracji zarobkowej, szczególnie poza granice kraju;

• obciążenie finansów publicznych zasiłkami i innymi świadczeniami socjalnymi oraz programami zapobiegania bezrobociu;

• zmniejszanie dochodów budżetu państwa (osoby bezrobotne nie odprowadzają podatku dochodowego, nie opłacają składek na ubezpieczenie społeczne, nie dokonują zakupu wielu towarów, w których ukryty jest podatek pośredni).²¹

Bardzo ważna jest tu długość okresu pozostawania bez pracy. Im dłużej osoba pozostaje bez pracy, tym mniejsze są jej szanse na powrót na rynek pracy. Ze środowiska osób pozostających bez zatrudnienia przez dłuższy czas generują się podopieczni opieki społecznej.

Bezrobocie posiada także pozytywne skutki:

• korzystny wpływ na konkurencyjność na rynku pracy, stymulacja wzrostu poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych wśród osób poszukujących pracy,

• wzrost motywacji do kształcenia, do zwiększania nakładów na inwestycje w kapitał ludzki, co prowadzi do przyspieszenia procesów długofalowego wzrostu gospodarczego kraju,

• możliwość realokacji zasobów ludzkich przy głębokich przemianach strukturalnych gospodarki z zawodów nieopłacalnych i nieefektywnych do zawodów nowoczesnych i efektywnych,

• walka z inflacją, wyższy poziom bezrobocia oznacza bowiem osłabienie pozycji pracowników i związków zawodowych w przetargach płacowych z pracodawcami, co z kolei prowadzi do zmniejszenia presji na wzrost płac. Wzrost bezrobocia osłabia także dynamikę popytu na towary, która odgrywa rolę w kształtowaniu inflacji,

• wzrost motywacji pracowników do bardziej efektywnej i solidnej pracy oraz ograniczenie nadmiernej fluktuacji kadr, przez co dochodzi do racjonalizacji zatrudnienia i poprawy efektywności gospodarowania²².

  1. Przeciwdziałanie bezrobociu i łagodzenie jego skutków.

Istotną cechą jest duże zróżnicowanie rozmiarów bezrobocia w przekroju regionalnym. Rozmiar bezrobocia to liczba pracowników zdolnych do pracy oraz gotowych do jej podjęcia, a nie znajdująca zatrudnienia²³.

W praktyce statystycznej stosuje się kilka podstawowych metod obliczania bezrobocia. Obejmują one:

• rejestrację bezrobotnych przez urzędy pracy;

• rejestrację osób ubiegających się o zasiłki dla bezrobotnych;

• badania ankietowe reprezentacyjnej grupy ludności.

Liczba zarejestrowanych bezrobotnych zależy w istotnej mierze od przyjęcia warunków uprawniających do rejestracji²⁴.

Podstawowym miernikiem wielkości bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby ludności aktywnej zawodowo (tj. pracującej i bezrobotnej łącznie) wyrażony w procentach.

Regionalne zróżnicowanie bezrobocia wiąże się przede wszystkim z położeniem geograficznym, strukturą społeczno- gospodarczą, poziomem urbanizacji i rozwoju infrastruktury społecznej a także z sytuacją demograficzną, kulturą, tradycjami. Najniższe bezrobocie notuje się na terenach leżących wokół wielkich miast, które są dużym i zróżnicowanym rynkiem pracy. Najwyższe natomiast na terenach, na których istniały nieliczne zakłady przemysłowe. Upadek ich doprowadził do ruiny lokalnego rynku pracy²⁵.

Najwyższa stopa bezrobocia występuje w województwach północnych ze względu na likwidacje państwowych gospodarstw rolnych oraz w województwie dolnośląskim (głównie w obrębie Wałbrzycha) z powodu stopniowej likwidacji tamtejszego przemysłu węglowego. Najniższe zjawisko bezrobocia można zaobserwować w województwach aktywnych gospodarczo np. wielkopolskim, mazowieckim.

W końcu października 2009 r. w urzędach pracy zarejestrowanych było 1744,3 tys. osób (wobec 1352,3 tys. w końcu października 2008 r.). Podobnie, jak w ostatnich kilku miesiącach odnotowany został wzrost poziomu bezrobocia w ciągu roku – wzrost wyniósł 392,1 tys. osób, tj. 29,0%. Należy zauważyć, że zwiększyła się przede wszystkim liczba bezrobotnych poprzednio pracujących o 329,3 tys. (tj. o 31,8%), przy wzroście liczby dotychczas niepracujących o 62,8 tys. osób (tj. o 19,8%). Równocześnie wzrósł udział osób uprawnionych do

zasiłku dla bezrobotnych z 16,2% do 20,4% w końcu października 2009.

Stopa bezrobocia rejestrowanego w końcu października 2009 r. wyniosła 11,1% i była o 2,3 punkty proc. wyższa niż w analogicznym okresie 2008 r. Wzrost stopy odnotowano we wszystkich województwach. Kształtował się on w przedziale od

1,0 pkt. proc. w świętokrzyskim do 3,7 pkt. proc. w lubuskim²⁶.

Zadania polityki społecznej w społecznej sferze walki z bezrobociem koncentrują się wokół problemu ochrony pracowników przed utratą zatrudnienia między innymi poprzez ochronę prawną przed zwolnieniami indywidualnymi i grupowymi. Drugą płaszczyzną ingerencji jest ochrona egzystencji jednostki i rodziny dotkniętej brakiem pracy. Trzecia sfera aktywności polityki społecznej przeciwdziałającej bezrobociu jest kreowanie zatrudnienia i pomoc w znalezieniu przez jednostkę pracy. Na skuteczność realizowanej przez państwo polityki rynku

pracy wpływa w istotny sposób zakres i charakter regulacji prawnej, która ma na celu ograniczanie rozmiarów i skutków społecznych bezrobocia.

Regulacje prawne problemu bezrobocia dotyczą warunków zatrudnienia oraz zabezpieczenia społecznego na wypadek utraty pracy lub niemożności jej podjęcia²⁷.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dn.2 kwietnia 1997r. w art. 24 stanowi, że: „Praca znajduje się pod ochroną Rzeczpospolitej Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy”. Z art. 67 dowiadujemy się, że: „Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa”.²⁸

Najważniejszym aktem, który szczegółowo reguluje omawianą kwestię jest ustawa z dnia20 kwietnia 2004r. „o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy”. Ustawa ta podaje definicję osoby bezrobotnej, określa zadania państwa w zakresie przeciwdziałania oraz łagodzenia skutków bezrobocia, zatrudnienia oraz aktywizacji zawodowej bezrobotnych i innych osób poszukujących pracy.

Realizacją zadań związanych z przeciwdziałaniem bezrobociu zajmują się odpowiednie podmioty polityki społecznej.

Głównym podmiotem jest Minister Pracy i Polityki Społecznej, który w zakresie objętym ustawą koordynuje działalność innych organów, organizacji i instytucji: Prezesa Krajowego Urzędu Pracy, dyrektorów wojewódzkich i powiatowych urzędów pracy, Naczelnej Rady Zatrudnienia²⁹.

Walka z bezrobociem jest podstawowym wyzwaniem zarówno dla polityki gospodarczej, jak i społecznej. Skuteczna walka z bezrobociem jest możliwa jedynie poprzez kompleksowe działania w sferze ekonomicznej, mające na celu wzrost gospodarczy i tworzenie nowych, trwałych miejsc pracy. Działania te uzupełnia aktywność państwa i innych podmiotów w społecznej sferze przeciwdziałania bezrobociu, które zmierzają do ograniczania rozmiarów i skutków tego zjawiska.

Człowiek dotknięty brakiem pracy bardzo rzadko potrafi sam się zmobilizować do dynamicznej postawy. Trzeba mu pomóc w aktywnym szukaniu pracy, ubieganiu się o nią- a nie jedynie pasywnym przeglądaniu ofert.

Za walkę z bezrobociem i przeciwdziałanie temu uciążliwemu zjawisku odpowiedzialne jest państwo, które powinno dbać o zrównoważony rozwój kraju. Stosuje ono w tym celu dwie grupy narzędzi- pasywne i aktywne³⁰.

Środki aktywne mają na celu utrzymanie istniejących stanowisk pracy oraz zwiększenie zatrudnienia produkcyjnego poprzez tworzenie nowych miejsc pracy, szkolenia zawodowe bezrobotnych i doskonalenie systemu pośrednictwa pracy.

Środki pasywne zmierzają natomiast do obniżenia podaży siły roboczej lub osłabienia jej presji przez podział istniejących stanowisk pracy między większą liczbę zatrudnionych, obniżenie wieku emerytalnego oraz wydłużenie okresu obowiązkowego kształcenia młodzieży³¹.

Do aktywnej formy walki z bezrobociem zaliczymy następujące działania:

• utrzymanie istniejących stanowisk pracy – chodzi tu o wprowadzenie różnego rodzaju uprawnień organizacyjnych, a także o doskonalenie systemów motywacyjnych sprzyjających poprawie efektywności pracy oraz wzrostu wynagrodzeń³²;

• inicjowanie i finansowanie tworzenia nowych miejsc pracy – subsydiowanie prac, finansowanie związanych z tym kosztów, przyznawanie jednostkom ulg podatkowych, udzielanie niskoprocentowych pożyczek itp.;

• inicjowanie i finansowanie szkoleń zawodowych – mające na celu pomoc osobom bez pracy w dostosowaniu się do wymagań stawianych przez pracodawców³³; bezrobotnemu skierowanemu na szkolenie przysługuje stypendium w wysokości 100% podstawowej kwoty zasiłku;

• udzielanie dotacji dla osób chcących rozpocząć prowadzenie własnej działalności gospodarczej – osobom bezrobotnym mogą być przyznane jednorazowo środki z Funduszu Pracy, w tym na pokrycie kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa związanych z podjęciem tej działalności, w wysokości określonej w umowie – nie wyższej jednak niż 5- krotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia;

• pośrednictwo pracy – tzw. udzielanie osobom poszukującym pracy pomocy w jej znalezieniu, a pracodawcom w poszukiwaniu odpowiednich pracowników;

• inicjowanie i finansowanie prac interwencyjnych, robót publicznych oraz zatrudnienia absolwentów;

• prowadzenie poradnictwa zawodowego – ma pomóc ludziom w wyborze odpowiedniej ścieżki kariery zawodowej lub zmienić obecną tak, aby nie mieli problemu ze znalezieniem pracy³⁴, świadczone jest w formie porad indywidualnych i grupowych. Z poradnictwa mogą korzystać zarówno bezrobotni , jak i osoby poszukujące pracy.;

• inicjowanie i wspieranie działalności klubów pracy - klub pracy oferuje osobom bezrobotnym i poszukującym pracy pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, poprzez przygotowanie do lepszego radzenia sobie w poszukiwaniu i podejmowaniu zatrudnienia, a w szczególności poprzez: uczestnictwo w szkoleniu z zakresu umiejętności aktywnego poszukiwania pracy, uczestnictwo w zajęciach aktywizacyjnych, dostęp do informacji i elektronicznych baz danych służących uzyskaniu umiejętności poszukiwania pracy i samo zatrudnienia;

• realizowanie programów specjalnych.

Podstawowym celem pasywnej polityki rynku pracy jest zapewnienie osobom niepracującym alternatywnego źródła dochodów w okresie, w którym powinni oni poszukiwać nowego zatrudnienia. Koncentrują się one na zapewnieniu im minimum środków do życia, które łagodzą finansowe skutki braku pracy. Do głównych narzędzi tej polityki należą zasiłki dla bezrobotnych oraz wszystkie inne instrumenty finansowego wsparcia, takie jak zasiłki z pomocy społecznej, zasiłki macierzyńskie czy świadczenia rodzinne, które są adresowane do osób w wieku produkcyjnym. Do narzędzi pasywnej polityki rynku pracy zalicza się także programy umożliwiające wcześniejszą dezaktywizację zawodową, czyli odchodzenie z rynku pracy przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego (wcześniejsze emerytury i renty z tytułu niezdolności do pracy):

• świadczenia przedemerytalne – które, przysługują osobom, które utraciły pracę kilka lat przed emeryturą;

• obniżenie wieku emerytalnego – które, powoduje zwolnienie etatów dla osób nowo wchodzących na rynek pracy.

Od środków przeciwdziałania bezrobociu należy odróżnić środki i sposoby łagodzenia jego skutków. Do środków tych należy przede wszystkim wypłacanie zasiłku dla bezrobotnych, a także przyznawania bezrobotnym prawa do pomocy społecznej w postaci określonych świadczeń socjalnych³⁵.

Warto jednak wiedzieć, że istnieją też inne formy wspierania osób bezrobotnych realizowane m.in. przez ośrodki pomocy społecznej, czy organizacje pozarządowe. Instytucje te mogą zdobywać środki na realizację programów dla osób bezrobotnych z różnych źródeł, m.in. ze środków europejskich. Walka z bezrobociem jest jednym z priorytetów Unii Europejskiej, która przeznacza duże środki na ten cel.

Świadczenia socjalne i zasiłki dla bezrobotnych stanowią źródło dochodu dla osób, które nie pracują zawodowo. Im wyższe i dłużej dostępne są owe dochody, tym słabsze są bodźce bezrobotnych do podejmowania pracy. W efekcie, czas pozostawania tych osób poza zatrudnieniem wydłuża się, co z kolei przyczynia się do utraty przez nich posiadanych kwalifikacji i zmniejsza szanse na podjęcie pracy.

Zasiłki dla bezrobotnych mają wspomóc finansowo osoby, które straciły pracę. Wysokość zasiłku pobieranego przez bezrobotnego jest uzależnione od: kwoty zasiłku podstawowego, naliczanej, co roku w czerwcu, zgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r., o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz od okresu zatrudnienia: jeśli bezrobotny przepracował 5 lat, przysługuje mu 80% kwoty (tzw. zasiłek obniżony), jeśli staż pracy wynosi od 5 do 20 lat – otrzymuje 100% zasiłku podstawowego, natomiast przy okresie zatrudnienia przekraczającym 20 lat – 120% kwoty (zasiłek podwyższony)³⁶.

Środki pasywne walki z bezrobociem w dużym stopniu wspomagają bezrobotnych, ale nie zmniejszają bezrobocia.

Żródłem finansowania poszczególnych działań jest Fundusz Pracy. W praktyce przeznaczony jest on jednak tylko w niewielkiej części na prowadzenie aktywnej polityki rynku pracy, która ma jedynie znaczenie marginalne, a jego znaczna część przeznaczona jest na finansowanie programów pasywnych m. in. Zasiłku dla bezrobotnych.

Interwencja państwa w problemy bezrobocia sprowadza się głównie do działań osłonowych, tzn. łagodzenia skutków bezrobocia, a nie przeciwdziałania jego przyczynom³⁷.

Jednak to czy człowiek znajdzie zatrudnienie w dużym stopniu zależy od niego. Ważnym elementem jest pozytywne nastawienie psychiczne do tego, aby znaleźć pracę. Każdy człowiek pozostający bez zatrudnienia powinien podnieść swoje kwalifikacje i umiejętności, a także podwyższać wykształcenie, przez szkoły i kursy.

1.4. Przyczyny i sposoby radzenia sobie z bezrobociem mieszkańców obszarów wiejskich.

Bezrobocie jest przykładem sytuacji, w której człowiek zmuszony jest do podejmowania różnych form zachowania zaradczego, począwszy od zmian zachodzących w sferze poznawczej i emocjonalnej, a skończywszy na przywróceniu równowagi utraconej wskutek zaistniałych zmian, wynikających z utraty / braku pracy³⁸.

Na wsi problem bezrobocia przyjmuje inny jakościowo wymiar i charakter aniżeli w mieście. Również sytuacja na rynku pracy mieszkańców wsi okazuje się diametralnie różna od sytuacji ludności miejskiej, przede wszystkim z uwagi na niewielką liczbę podmiotów gospodarczych tworzących wiejski rynek pracy, zubożenie wsi ograniczające zakres działalności gospodarczej i handlowej oraz niski poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych ludności wiejskiej. Czynniki te powodują, że bezrobocie na wsi jest zjawiskiem bardziej trwałym i zarazem trudniejszym do ograniczenia.

Przyczynami tego zjawiska jest:

• zbędna ilość siły roboczej w rolnictwie, niska wydajność pracy w tej branży;

• znaczna skala ujawnienia się na rynku pracy ukrytego bezrobocia (które nadal występuje);

• powstanie bezrobocia z powodu likwidacji PGR-ów;

• wzmożona redukcja zatrudnienia ludności dwuzawodowej, tzw. chłoporobotników w przedsiębiorstwach państwowych;

• niski poziom wykształcenia, kwalifikacji zawodowych ludności wiejskiej i rolniczej³⁹.

Aktywność bezrobotnych mieszkańców wsi w staraniach o uzyskanie jakiegokolwiek żródła dochodu jest bardzo zróżnicowana. Większość z nich poprzestaje na zarejestrowaniu się w Powiatowym Urzędzie Pracy i pobieraniu różnego rodzaju zasiłków z różnych żródeł.

Aby wyjść z tej trudnej sytuacji należałoby:

• wyrównać szanse edukacyjne młodzieży;

• przeznaczyć środki na infrastrukturę wsi;

• rozwinąć politykę makroekonomiczną;

• zwiększyć udział ludności wiejskiej w społecznych funduszach spożycia;

• stymulować popyt na produkty krajowego rolnictwa oraz uwzględnić pewnego rodzaju płatności kompensacyjne ze strony innych działów gospodarki za pełnienie przez rolnictwo funkcji amortyzatora bezrobocia oraz funkcji ekologicznych⁴⁰.

Jednym z zachowań redukcji stresu bezrobocia, jest szukanie wsparcia u innych. Wsparcie wzmacnia tożsamość jednostki, chroni samoocenę i zapobiega naruszaniu obrazu własnej osoby. Czynnikiem łagodzącym skutki utraty pracy jest wsparcie społeczne.

Wsparcie społeczne jest to rodzaj interakcji społecznej, która zostaje podjęta przez jej uczestników w sytuacji problemowej lub trudnej, w celu rozwiązania problemu, przezwyciężenia trudności, reorganizacji zakłóconej relacji z otoczenia i podtrzymania emocjonalnego. Pozytywny wpływ ma nie tylko realna współpraca, ale i subiektywne odczucie pomocy ze strony innych osób: rodziny, sąsiadów, przyjaciół⁴¹. Wsparcie pełni pozytywną rolę w życiu człowieka, korzystnie wpływa na zdrowie oraz samopoczucie jednostki, a także zapobiega pojawieniu się silnego stresu.

Najczęściej wymieniane grupy wsparcia to: rodzina, grupy koleżeńskie, stowarzyszenia, przyjaciele, znajomi oraz grupy samopomocowe, np. grupy anonimowych alkoholików.

Bezrobotni doświadczają także pomocy ze strony instytucji, w tym przede wszystkim urzędu pracy i ośrodka pomocy społecznej. Pojedyncze osoby otrzymują wsparcie od takich instytucji jak klub pracy, kościół, OHP, poradnie różnego typu⁴².

Podstawowe formy wsparcia społecznego to (za: Sędkiem, 1991):

• udzielanie wsparcia emocjonalnego – wyrażanie osobie potrzebującej pomocy, uczucia miłości, sympatii, przywiązania, ważna jest obecność osób bliskich, które troszczą się o samopoczucie i komfort psychiczny jednostki;

• okazywania zachęty – podkreślanie zdolności jednostki, możliwości, docenianie jej sukcesów;

• udzielanie porad – dawanie konkretnych i użytecznych wskazówek przez fachowców, wskazywanie nie znanych dotąd żródeł informacji, ukazywanie możliwości i sposobów postępowania;

• towarzyszenie – rozmowy, poświęcanie danej osobie wolnych chwil lub samo spędzanie czasu z daną osobą;

• udzielanie tzw. konkretnej pomocy – uświadomienie jednostce, że w razie potrzeby może liczyć na określoną pomoc, np. w wypadku trudności finansowych, konieczności zdobycia leków czy w innych kłopotliwych sytuacjach⁴³.

Stopa bezrobocia kobiet na wsiach jest większa niż mężczyzn. Sytuacja taka zaistniała, ponieważ kobiety pracują w mniejszej liczbie zawodów i są uważane przez pracodawców za pracowników mniej dyspozycyjnych i bardziej kłopotliwych od mężczyzn ( urlopy macierzyńskie, wychowawcze, zwolnienia na opiekę nad chorym dzieckiem). Ciężka sytuacja dotyczy również absolwentów szkół ponadpodstawowych. Brak im doświadczenia zawodowego oraz umiejętności pracy i radzenia sobie w sytuacjach społecznych. Osoby młode częściej pozostają bez pracy, ale starsze dłużej oczekują na zatrudnienie. Ze względu na wykształcenie mniej bezrobotnych jest wśród pracowników umysłowych niż wśród pracowników fizycznych. Pracownicy umysłowi pozostają bez pracy krócej, gdyż łatwiej jest im znaleźć nowe zatrudnienie. Związane jest to głównie z tym, iż obecnie pracodawcy poszukują i zatrudniają pracowników umysłowych o dobrym poziomie i uniwersalności kwalifikacji.

Większość bezrobotnych zadowala prosta forma uzyskania dochodów, włącznie z zasiłkami z instytucji pomocowych. Zmniejsza to ich motywację do poszukiwania pracy.

Bezrobotni oczekują ze strony państwa na korzystne wobec nich inicjatywy. Nie doceniają roli samodzielności, własnych zdecydowanych działań dążących do poprawy swojego statusu społecznego. Mimo, że osoby te opiniują swoją sytuację, jako bardzo złą, to jednak nie potrafią samodzielnie jej zmienić⁴⁴.

---

1. K. Garbacik, M. Żmiejko, „Czas na przedsiębiorczość”, Warszawa – Łódż 2008, wyd. Szkolne PWN, s. 198.↩

2. I. Reszke, „Wobec bezrobocia: opinie, stereotypy”, wyd. Śląsk, Katowice 1999, s. 7.↩

3. Ustawa „o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy”, z dnia 24 kwietnia 2004 r.,

   Dz. U. Nr 99.↩

4. http://www.edukacja.edux.pl/p-6319-bezrobocie-jako-zjawisko-spoleczne.php↩

5. A. Nowak, E. Wysocka, „Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie. Elementy patologii społecznej i kryminologii”, wyd. Śląsk, Katowice 2001, s. 214.↩

6. T. Borkowski, A. Marcinkowski, „Socjologia bezrobocia”, wyd. Śląsk, Katowice 1999, s. 23-24.↩

7. K. Garbacik, M. Żmiejko, „Czas na przedsiębiorczość”, Warszawa- Łódż 2008, wyd. Szkolne PWN, s. 199.↩

8. J. Auleytner, K. Głąbicka, „Polityka społeczna pomiędzy opiekuńczością a pomocniczością”, Warszawa 2000, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie, s. 270.↩

9. A. Nowak, E. Wysocka, „Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie. Elementy patologii społecznej i kryminologii”, wyd. Śląsk, Katowice 2001, s. 216.↩

10. Dr A. Żukiewicz, „Bezrobocie i bezrobotni- reintegracja społeczna i zawodowa”, [w:] J. Staręga-Piasek (red.), „Ekonomia społeczna. Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej”, Warszawa 2007, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s. 92.↩

11. Op. cit, s. 43.↩

12. T. Borkowski, A. Marcinkowski, „Socjologia bezrobocia”, wyd. Śląsk, Katowice 1999, s. 22.↩

13. S. Golinowska, „Polityka społeczna. Koncepcje- instytucje- koszty.”, Warszawa 2000, wyd. Poltext, s. 48.↩

14. http://www.edukacja.edux.pl/p-6319-bezrobocie-jako-zjawisko-spoleczne.php↩

15. J. Sztumski, „Socjologia pracy w zarysie”, [w:] A. Nowak, „Bezrobocie wśród niepełnosprawnych”, Katowice 2002, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, s. 68.↩

16. A. Nowak, E. Wysocka, „Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie. Elementy patologii społecznej i kryminologii”, wyd. Śląsk, Katowice 2001, s. 215.↩

17. E. Kwiatkowski, „Bezrobocie. Podstawy teoretyczne”, Warszawa 2005, wyd. Naukowe PWN, s. 80.↩

18. Op. cit, s.83.↩

19. T. Chirkowska- Smolak, A. Wilczyńska- Kwiatek, A. Chudzicka, „Pomoc psychologiczna dla bezrobotnych- uwarunkowania i formy”, [w:] T. Chirkowska- Smolak, A.Chudzicka (red.), „Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia”, Seria Psychologia i Pedagogika nr 122, Poznań 2004, Wyd. Naukowe UAM, s.153.↩

20. S. Pawlas- Czyż, Katowice, „Wsparcie dziecka i rodziny dotkniętej bezrobociem”, [w:] Praca socjalna nr 1, styczeń- luty 2008, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s.104.↩

21. R.-M. Ilnicka, Wrocław, „Społeczne i psychiczne skutki bezrobocia na wsi”, [w:] Praca socjalna nr 6, listopad- grudzień 2007, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s.57.↩

22. http://pl.wikipedia.org/wiki/Bezrobocie↩

23. Op. cit, s. 56. R.-M. Ilnicka, Wrocław, „Społeczne i psychiczne skutki bezrobocia na wsi”, [w:] Praca socjalna nr 6, listopad- grudzień 2007, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s.56.↩

24. E. Kwiatkowski, „Bezrobocie. Podstawy teoretyczne”, Warszawa 2005, wyd. Naukowe PWN, s. 21.↩

25. B. Wrońska, MOPS Rzeszów, „Aktywne formy zwalczania bezrobocia w województwie rzeszowskim”, [w:] Praca socjalna nr 1, kwartalnik 2000, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s. 17.↩

26. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=5&news_id=1512↩

27. J. Auleytner, K. Głąbicka, „Polityka społeczna pomiędzy opiekuńczością a pomocniczością”, Warszawa 2000, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie, s. 278.↩

28. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dn.2 kwietnia 1997r.↩

29. J. Auleytner, K. Głąbicka, „Polityka społeczna pomiędzy opiekuńczością a pomocniczością”, Warszawa 2000, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie, s.279.↩

30. K. Garbacik, M. Żmiejko, „Czas na przedsiębiorczość”, Warszawa- Łódż 2008, wyd. Szkolne PWN, s. 199.↩

31. J. Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, wyd. Śląsk, Katowice 1999, s. 53.↩

32. Op. cit, s. 53.↩

33. K. Garbacik, M. Żmiejko, „Czas na przedsiębiorczość”, Warszawa- Łódż 2008, wyd. Szkolne PWN, s. 200.↩

34. Op. cit, s. 200.↩

35. J. Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, wyd. Śląsk, Katowice 1999, s. 58.↩

36. K. Garbacik, M. Żmiejko, „Czas na przedsiębiorczość”, Warszawa- Łódż 2008, wyd. Szkolne PWN, s. 200.↩

37. J. Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, wyd. Śląsk, Katowice 1999, s.117.↩

38. A. Chudzicka, „Radzenie sobie z brakiem pracy: różne oblicza wsparcia”, [w:] T. Chirkowska- Smolak, A.Chudzicka (red.), „Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia”, Seria Psychologia i Pedagogika nr 122, Poznań 2004, Wyd. Naukowe UAM, s. 81.↩

39. R.-M. Ilnicka, Wrocław, „Społeczne i psychiczne skutki bezrobocia na wsi”, [w:] Praca socjalna nr 6, listopad- grudzień 2007, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s.56.↩

40. Op. cit, s. 59.↩

41. T. Chirkowska- Smolak, A. Wilczyńska- Kwiatek, A. Chudzicka, „Pomoc psychologiczna dla bezrobotnych- uwarunkowania i formy”, [w:] T. Chirkowska- Smolak, A.Chudzicka (red.), „Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia”, Seria Psychologia i Pedagogika nr 122, Poznań 2004, Wyd. Naukowe UAM, s.161.↩

42. A. Chudzicka, „Radzenie sobie z brakiem pracy: różne oblicza wsparcia”, [w:] T. Chirkowska- Smolak, A.Chudzicka (red.), „Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia”, Seria Psychologia i Pedagogika nr 122, Poznań 2004, Wyd. Naukowe UAM, s. 87.↩

43. Op. cit, s. 88.↩

44. R.-M. Ilnicka, Wrocław, „Społeczne i psychiczne skutki bezrobocia na wsi”, [w:] Praca socjalna nr 6, listopad- grudzień 2007, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s.62.↩