ISTOTA, POJĘCIE GRANICY

Granica - określa tożsamość terytorialną państwa. Współcześnie granice mają przebieg linearny; są to linie styku dwóch suwerennych państw, oddzielając je równocześnie od siebie. Pojęcie pojawiło się po śmierci Karola Wielkiego, kiedy terytorium lenne rozdzielono między kilku posiadaczy, ale w XIX i XX w. ten typ granic upowszechnił się.

Dawniej za granice uchodziły niezaludnione obszary, płoty, znaki, budowle (np. Mur Chiński) - spełniały funkcję obronną.

W pojęciu prawnym to powierzchnia prostopadła do powierzchni ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od terytorium innych państw lub od obszarów niemających niczyjej suwerenności (np. pełnego morza). Granica państwa oddziela także strefy: podziemną i powietrzną. Są też granice lądowe i wodne

Ustalenia granic dokonuje się poprzez ich opis i wyznaczenie ogólnego przekroju linii granicznej na mapie o dużej skali.

Podstawą prawną granic jest zazwyczaj umowa międzynarodowa.

delimitacja i demarkacja - szczegółowe określenie i oznakowanie granicy w terenie.

Granicę morską stanowi granica zewnętrzna morza terytorialnego. Ustanawia się pas drogi granicznej (15-100m szerokości), strefę nadgraniczną (2-6km) oraz tzw. pas graniczny.

Spór graniczny - dot. różnic stanowiska stron co do interpretacji przebiegu linii granicznej ustalonej traktatem.

Spór terytorialny - następuje wtedy, gdy jedna ze stron kwestionuje ważność samego traktatu ustanawiającego granicę.

KLASYFIKACJA I FUNKCJE GRANIC

Funkcje granic:

• określa zasięg terytorialnej zwierzchności poszczególnych państw i niedopuszczalność działania na tym terytorium władzy i praw drugiego państwa,

• oddziela terytorium jednego państwa od innych państw lub od obszarów nie podlegających niczyjej suwerenności,

• oddziela obszar powietrzny i podziemny (granica jako powierzchnia prostopadła do linii granicznej),

• jako bariera ograniczająca migrację ludzi, swobodną wymianę towarów, środków finansowych, możliwości wzajemnego oddziaływania kulturalnego i ideologicznego.

Klasyfikacja granic:

ze względu na sposób powstania:

• ,,naturalne'' - granice ,,wzięte z przyrody'', łatwe do zweryfikowania, dogodne do obrony, poważna dla migracji człowieka przeszkoda, granice polityczne dostosowane do granic strukturalnych, ,,zaznaczone przez przyrodę'', np. granice górskie, granice przebiegające wzdłuż wybrzeży oceanów i mórz, rzek, kanałów, jezior, bagien, pustyń

• ,,sztuczne'' (konwencjonalne) - np. geometryczne wprowadzone po raz pierwszy na mocy bulli z 1481r., (skorygowana w 1493r.) nie biorą pod uwagę ukształtowania terenu, stosunków ludnościowych i gospodarczych, np. 40% granic międzynarodowych w Afryce, granice między stanami USA. Innym przykładem mogą być granice antecedentne, czyli powstałe przed uformowaniem się na danym obszarze krajobrazu kultorowego, np. granica między Alaską a Kanadą, granice większości krajów Ameryki Łacińskiej. Kolejnym przykładem mogą być granice subsekwentne - ustanowione po uformowaniu się krajobrazu kulturowego, uwzględniające momenty historyczne, gospodarcze, etniczne.

lub: naturalne, umowne, geometryczne i narodowe.

GRANICE MORSKIE

• Uważane są za granice narodowe, nie międzynarodowe.

• Miarą dostępu do morza poszczególnych państw są ekwidystanty, tj. linie równych odległości od morza, np Wielka Brytania - max 120km, Mongolia - minimum 1000km, a także procentowy udział granic morskich w stosunku do całej długości granic, najlepsze wskaźniki mają: Wielka Brytania, Norwegia, Japonia.

• Polityczną granicą morską jest linia zewnętrzna, tzw. pasa wód terytorialnych albo morza terytorialnego. Nazywa się tak pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, położony między morzem pełnym a wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi. W tej strefie państwo nadbrzeżne może sprawować kontrolę konieczną dla zapobiegania naruszeniom jego przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych, sanitarnych. Oprócz wód terytorialnych rozróżnia się jeszcze, tzw. pas przyległy, tj. obszar poza granicą morza terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżne wykonuje pewne uprawnienia, np. celne, fiskalne, bezpieczeństwa żeglugi.

• Problem strefy gospodarczej, szerszej od pasa wód terytorialnych, w której państwo nadbrzeżne miałoby wyłączne prawo do eksploatacji biologicznych i mineralnych zasobów morza, np. w Islandii strefa zastrzeżonego rybołóstwa.

• Problem strefy ekonomicznej, (12 - milowa) Norwegia ustaliła linię podstawową, od której mierzy się szerokość pasa wód terytorialnych; metoda linii równoległej polega na wyznaczeniu granicy w postaci linii równoległej do ogólnego kierunku wybrzeża i naśladującej jego krzywizny; przy zastosowaniu metody poligonalnej lub wielobokowej granicę zewnętrzną morza terytorialnego wyznacza szereg linii równoległych do linii prostych, przeciągniętych od jednego do drugiego punktu wybrzeża lub od wyspy do wyspy.

Wyróżnia się 3 podstawowe kategorie:

1) wody morskie, które wchodzą w skład terytorium państwa nadbrzeżnego i tym samym podlegają jego zwierzchnictwu terytorialnemu, in. morskie wody przybrzeżne,

2) wody morskie, które nie wchodzą w skład terytorium państwa nadbrzeżnego, ale na których państwo ma wyłączność uprawnień w niektórych dziedzinach i które można określić łącznie jako morskie strefy specjalne,

3) morza otwarte.

Morskie wody przybrzeżne składają się z obszarów 2 lub 3 kategorii:

• morskich wód wewnętrznych,

• morza terytorialnego,

• morskie wody archipelagowe.

Polskimi obszarami morskimi są:

• morskie wody wewnętrzne,

• morze terytorialne,

• wyłączna strefa ekonomiczna, ale tylko dwa pierwsze obszary wchodzą w skład terytorium RP.

• Morskie wody wewnętrzne - wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego państwa. W skład tych wód wchodzą wody portów oraz zatok, których brzegi należą do jednego państwa, jeśli wejście do nich nie przekracza 24 mil morskich. Ograniczenie szerokości wejścia nie ma zastosowania do tzw. zatok i wód historycznych, tzn. takich, które od dawna są traktowane jako morskie wody wewnętrzne, np. morza u północnych wybrzeży Syberii, w Polsce - część Zatoki Nowowarpińskiej i Zalewu Szczecińskiego, część Zatoki Gdańskiej, część Zalewu Wiślanego, wody portów.

• wody red - obszary wodne leżące przed wejściem do portów; służą do postoju statków oczekujących na wpłynięcie do portu; nie należą do odrębnej kategorii morskich wód wewnętrznych.

• porty zamknięte - porty wojenne, a także takie, które są przeznaczone wyłącznie dla własnych statków morskich niebędących okrętami wojennymi, np. dla statków rybackich.

• porty otwarte - otwarte dla statków wszystkich państw na jednakowych warunkach, ale można zakazać wejścia do takich portów pewnym rodzajom statków, np. statkom o napędzie nuklearnym. (Szczecin - Świnoujście, Gdynia, Gdańsk, Ustka)

• wody morskie państw archipelagowych mogą rozciągać swoją władzę suwerenną nad wodami archipelagowymi zamkniętymi podstawowymi liniami prostymi między zewnętrznymi punktami wysp najdalej położonymi.

• Morze terytorialne - stanowi część terytorium państwa nadbrzeżnego; jest to pas wód morskich położonych między wybrzeżem i morskimi wodami wewnętrznymi lub archipelagowymi państwa a morzem otwartym lub strefami specjalnymi. Wewnętrzna granica morza terytorialnego jest nazywana linią podstawową (linia styku lądu z morzem w stanie jego najdalszego odpływu) i od niej mierzy się jego szerokość (12 mil).

• Prawo nieszkodliwego przepływu - na podstawie tego prawa statki handlowe mogą przepływać przez obce morze terytorialne bez specjalnego zezwolenia, pod warunkiem przestrzegania prawa państwa nadbrzeżnego.

Wyróżnia się 3 rodzaje przepływu przez obce morze terytorialne:

• bez wpływania na morskie wody wewnętrzne,

• w celu wpłynięcia na morskie wody wewnętrzne,

• w celu wypłynięcia z tych wód na morze otwarte.

W przypadku cieśnin morskich może istnieć wolność żeglugi, jeśli szerokość cieśniny przekracza podwójną szerokość morza terytorialnego państwa lub państw nadbrzeżnych, a jeśli nie to jej status prawnomiędzynarodowy jest zbliżony do statusu morza terytorialnego. Obowiązuje względem niej zasada niezakłóconego tranzytu. (c. Gibraltarska)

Za międzynarodowy kanał morski uważa się sztuczną drogę wodną łączącą dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie. Wolność żeglugi obowiązuje na kanałach: Sueskim, Panamskim, Kilońskim.

MORSKIE STREFY SPECJALNE

Znajdują się między obszarami morskimi wchodzącymi w skład terytoriów państw nadbrzeżnych a morzem otwartym; w ich obrębie państwa mogą ustanowić dla siebie wyłączność uprawnień w niektórych dziedzinach. Wyróżnia się 3 rodzaje: przyległa, wyłącznego rybołówstwa, ekonomiczna.

• morska strefa przyległa - stanowi część morza, w której zastrzega ono dla siebie specjalne uprawnienia koniecznie dla ochrony jego interesów celnych, skarbowych, imigracyjnych czy sanitarnych. Sprawuje nad tym obszarem kontrolę.

• morska strefa wyłącznego rybołówstwa - stanowi obszar morski, na którym państwo nadbrzeżne ma w dziedzinie rybołówstwa takie same uprawnienia jak na swoim morzu terytorialnym. Dopuszczenie rybaków państw obcych do połowów w tej strefie uwarunkowane jest zgodą państwa nadbrzeżnego.

• morska wyłączna strefa ekonomiczna - jej szerokość nie może przekroczyć 200 mil, licząc od linii podstawowej morza terytorialnego. W granicach takiej strefy państwo nadbrzeżne ma suwerenne prawa do badania, eksploatacji, ochrony oraz zagospodarowania żywymi i mineralnymi zasobami naturalnymi.

MORZE OTWARTE

• in. morze pełne - częsci oceanu światowego, na których państwa nadbrzeżne nie mają praw suwerennych. Ma tu zastosowanie zasada wolności mórz. Z tej zasady mogą korzystać wszystkie państwa. Obowiązuje tu obowiązek nieprzeszkadzania innym państwom w korzystaniu z tych samych praw.

• Obejmuje 4 elementy: wolność żeglugi, rybołówstwa, zakładania podmorskich kabli i rurociągów, przelotu, budowania sztucznych wysp i innych instalacji, badań naukowych.

• Bandera, czyli flaga, jest zewnętrznym znakiem przynależności państwowej statku.

• Piractwo uważane jest za zbrodnię prawa międzynarodowego podlegającą represji. Każde państwo ma prawo zatrzymać statek piracki, schytać piratów i ich ukarać.

• prawo pościgu - przysługuje państwu nadbrzeżnemu w sytuacji, gdy statek obcy lub osoby znajdujące się na jego pokładzie dopuściły się naruszenia prawa tego państwa podczas przebywania na jego morskich wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym lub w morskich strefach specjalnych.

• ochrona środowiska morskiego - państwa są zobowiązane do zapobiegania zanieczyszczeniom wód morskich i powinny karać za naruszenia przepisów ochronnych.

DNO I PODZIEMIE MÓRZ

szelf kontynentalny - płytkie obszary dna morskiego i jego podziemie leżące poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu kontynentalnego stanowi granicę władzy i jurysdykcji państw nadbrzeżnych. Dno i podziemie mórz poza tą granicą stanowią wspólne dziedzictwo ludzkości.

Zatoki historyczne - zat. Laholm w Szwecji, Vest fjord w Norwegii, zat. Hudsona w Kanadzie, Morze Białe w Rosji.

PRZESTRZEŃ POWIETRZNA

• Status prawnomiędzynarodowy przestrzeni powietrznej jest funkcją statusu obszaru, nad którym się znajduje. Każde państwo ma wyłączną suwerenność w przestrzeni powietrznej nad swoim terytorium lądowym i wodnym.

• Przestrzeń powietrzna nad morzem otwartym nie podlega suwerenności żadnego państwa i wszystkie państwa mają równe prawa do korzystania z niej.

• Każdy statek powietrzny powinien mieć jedną przynależność państwową i mieć swój znak rozpoznawczy.

• Korzystanie z przestrzeni powietrznej obcego państwa wymaga jego zgody.

W międzynarodowej żegludze lotniczej wyróżnia się wolność techniczną i handlową.

• Wolność techniczna obejmuje: prawo przelotu bez lądowania i prawo lądowania tylko w celach technicznych, a nie handlowych, np. uzupełnianie zapasu paliwa, przeprowadzenie przeglądu technicznego, wymiana załogi.

• Wolność handlowa to: prawo przewożenia pasażerów i ładunku z państwa przynależności statku powietrznego, prawo przewożenia pasażerów i ładunku do państwa przynależności statku powietrznego, prawo przewożenia pasażerów i ładunku do państw trzecich oraz prawo przewożenia pasażerów i ładunku z tych państw.

Zwierzchnictwo samolotowe - przestrzeganie na terenie własnego państwa lub na obszarze niepodlegającym suwerenności jakiegokolwiek państwa prawa państwa, do którego statek należy.

• Samolotom państwowym (wojskowym, policyjnym, celnym), znajdującym się w obrębie innego państwa, przysługują immunitety.

• Samoloty cywilne podlegają jurysdykcji państwa terytorialnego.

Państwo terytorialne może przeszkodzić w kontynuowaniu lotu jeśli przestępstwo: wywarło skutek na terytorium tego państwa, zostało popełnione przez obywatela tego państwa, narusza bezpieczeństwo tego państwa, stanowi naruszenie jakichkolwiek reguł lub przepisów dotyczących lotu lub manewrowania statkiem powietrznym, obowiązujących w tym państwie; wykonywanie tej jurysdykcji jest konieczne w celu zapewnienia poszanowania zobowiązań tego państwa.

PRZESTRZEŃ KOSMICZNA

Określenie jej zewnętrznej granicy jest niemożliwe wobec nieskończoności wszechświata.

Jego podstawowym źródłem jest układ z 27 stycznia 1967r. o zasadach działalności państw w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi.

Układ stanowi, że zarówno przestrzeń kosmiczna jak i ciała niebieskie nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa i są otwarte dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek dyskryminacji.

Przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie mogą być badane i użytkowane jedynie w celach pokojowych i powinny służyć całej ludzkości.

Państwa mają obowiązek niewprowadzania na orbity okołoziemskie obiektów przenoszących broń jądrową, itp.

Każdy obiekt kosmiczny ma przynależność państwa, w którym został zarejestrowany.

Państwo zachowuje jurysdykcję nad obiektami kosmicznymi i ich załogami w czasie pozostawania ich w przestrzeni kosmicznej.

Zasada bezwzględnej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu (odpowiedzialność międzynarodowa).

ZMIENNOŚĆ i STABILNOŚĆ GRANIC

• Jedną z metod badania stabilności i zmienności granic jest zastosowanie różnych znaków (linii różnej grubości) dla odcinków granicznych. W Europie długo utrzymywały się granice państw przy górach, dolinach i rzekach (,,naturalne''), a także obszary zamieszkiwane przez Basków i Belgia.

• Obszary, które wykazują częste zmiany granic politycznych to ,,strefy zderzeń'', ,, pas drżenia'', ,,strefy pływów'', ,,strefa napięć'', np. Bliski i Środkowy Wschód, Azja Południowo - Wschodnia i Europa Środkowa.

• Linia demarkacyjna - tymvczasowe rozgraniczenie terytoriów dwóch państw do chwili wytyczenia stałej granicy; jest to jeden z warunków przerwania działań wojennych.

• przyczyny braku stabilizacji państw: nieistnienie naturalnych barier, sprzeczności ideologiczne i zróżnicowanie w poziomie rozwoju sąsiadujących państw, rozbieżności między granicami politycznymi i etnicznymi.

STOLICE

To zazwyczaj najludniejsze miasta kraju, wyjątki: Waszyngton, Berno, Canberra, Ottawa, Delhi, Pretoria, Brasilia.

Stolica jest siedzibą rządu, najwyższych instancji legislacyjnych, ośrodkiem handlowo - finansowym i kulturalnym, a także ważnym centrum przemysłowym, np. Londyn, Paryż, Bruksela, Kopenhaga, Budapeszt, Tokio.

Polityka deglomeracyjna - nadmierna koncentracja funkcji stolicy, niepożądana ze względów obronnych (Warszawa, Moskwa, Hawana), polega na ograniczeniu rozbudowy i budowy nowych zakładów lub przemieszczaniu przedsiębiorstw, które nie są w mieście stołecznym niezbędne.

W krajach socjalistycznych stolica ma być również silnym ośrodkiem klasy robotniczej, w krajach kapitalistycznych odwrotnie.

Lokalizacja stolicy może być związana z ,,obszarem zalążkowym'' albo kolebką państwa - jest to obszar, w którym, albo wokół którego, dzięki sprzyjającym warunkom postało i rozwinęło się dane państwo.

W historii istnieją przypadki zmiany lokalizacji stolicy (Polska, Rosja, Chiny, Tajlandia, Indie, Birma). Spowodowane jest to względami ekonomicznymi, politycznymi, obronnymi czy też prestiżowymi.

W niektórych przypadkach funkcje stolicy mogą posiadać dwa miasta, np. w Holandii, Amsterdam jest konstytucyjną stolicą i rezydencją królowej, natomiast siedzibą rządu i parlamentu jest Haga. Podobnie jest w Boliwii, RPA.

W krajach federalnych stolicę tworzy się poprzez kompromis, np. USA, Australia, Kanada.

Dawniej miasto stołeczne odgrywało ważną rolę w tworzeniu języka narodowego, rozwijaniu idei politycznych, kulturalnych, świadomości narodowej, a także w budowie organów jednolitej administracji.

FUNKCJE I TYPY STOLIC

stolica jest siedzibą parlamentu, rządu i rezydencją głowy państwa, tu znajduje się większość siedzib ambasad państw obcych i biur organizacji międzynarodowych.

w państwach o strukturze federalnej stolica musi pełnić funkcje zespalające.

stolica musi być źródłem siłi i autorytetu, zapewniać sprawną kontrolę nad krajem, a także obronę państwa.

Ze względu na podejście morfologiczne stolice dzieli się na:

stałe - historyczne, np. Rzym, Londyn, Paryż, Ateny.

ustanowione - powstałe przez świadomy wybór, powstawały w czasach nowożytnych, np. Australia, Mbabane, Lebreville, Kigali - w formie zalążkowej prócz Australii,

podzielone - funkcje rządzenia nie są skoncentrowane w jednym mieście, np. Holandia, Boliwia, RPA