Podziały genologiczne (1)

Genologia – [gr. gēnos + lōgos] dział poetyki zajmujący się rodzajami i gatunkami literackimi (S.t.l.).

lōgos – słowo, myśl, rozum, nauka

gēnos – rodzaj

eīdos - gatunek

Autor terminu - francuski badacz Philippe van Tieghem

Zadania genologii: definiowanie pojęć rodzajowych i gatunkowych, badanie ich ontologii, opis struktur, systematyzacja literatury w ich ramach, opis przemian historycznych form genologicznych, opis zmienności nazw i pojęć, opis historycznej zmienności świadomości genologicznej.

Tradycja platońsko-arystotelesowska

Platon w Państwie wskazał na sposoby opowiadania mitów:

• przez zupełne naśladowanie, jak w tragedii i komedii

• gdy poeta sam wynurza swoje myśli – jak w dytyrambie

• mieszanie obu sposobów jak w poezji epickiej

Z tego 3 tryby poetyckie:

• narracyjny (opowiadawczy)

• dramatyczny (naśladowczy)

• mieszany

Arystoteles Poetyka

„Sztuka poetycka (poiesis, poiema) dzieli się na: twórczość epicką, tragiczną, komediową, dytyrambiczną, auletykę i kitarystykę, które mają tę cechę wspólną, że są sztukami mimetycznymi (tj. naśladowczymi). Różnią się zaś od siebie z trzech względów: ze względu na odmienne środki, różne przedmioty oraz różny i odmienny sposób naśladowania”.

• Środki naśladowania - rytm, słowo, melodia (działające razem lub oddzielnie)

• Przedmioty - postacie działające: lepsze, bądź jako gorsze, bądź jako takie, jakimi są w rzeczywistości

• Sposób naśladowania –opowiadanie autora, wcielenie się w postać, łączenie obu tych sposobów.

Kategoria ogólna to: poiesis

Kategorie szczegółowe pokazują jak zmienne, dwie lub jedna, przekształcają charakter dzieła.

Składniki jakościowe tragedii:

Fabuła - artystycznie uporządkowany układ zdarzeń.

Charakter postaci - właściwości postaci ujawniające się w działaniu.

Myślenie - zdolność wyrażania w mowie tego, co w danej sytuacji jest istotne (ideowe i dyskursywne treści wypowiadane przez postaci)

Język (wysłowienie) – sposób wyrażenia myśli w słowach.

Widowisko - element najluźniej związany ze sztuką poetycką.

Śpiew - najważniejsza ozdoba tragedii.

Epopeja – naśladowcze przedstawienie przedmiotów poważnych wierszem. W odróżnieniu od tragedii posiada jeden rodzaj wiersza (wiersz bohaterski) i formę opowiadania. Nie ma też ściśle określonych ram czasowych.

Porównanie tragedii z epopeją:

• Tragedii w skuteczniejszym niż epopeja dostarczaniu przyjemności pomagają dwa dodatkowe składniki: widowisko i śpiew.

• Łączy się z dwoma sposobami odbioru: czytaniem i oglądaniem widowiska.

• Jest bardziej zwarta fabularnie

• Odznacza się większą jednolitością fabuły.

Tradycja horacjańska

1.Poetyki od renesansu po oświecenie skupiły się na normach gatunkowych

List do Pizonów Horacego

kryteria: tematyczne i stylistyczne wyróżniające poezję epicką, elegijną, liryczną, jambiczną, komediową, tragediową, dramat satyrowy.

2.Utwory stanowiły urzeczywistnienie obowiązujących norm gatunkowych.

3.Poetyki klasycystyczne dokonywały też wartościowania poezji przez podział na gatunki:

• wysokie: tragedia, epos,

• średnie: poezja dydaktyczna,

• niskie: komedia, poezja pastoralna.

4.Istniała więc wyrazista hierarchia gatunkowa, o czym decydowała najpierw tematyka, potem stylistyka i metrum.

Na przełomie antyku i średniowiecza (Ars gramatica Diomedesa z IV w n.e.) próba rodzajowego uporządkowania poezji:

• dramatyczny - genus drammaticum

• narracyjny – genus enarrativum (poezja dydaktyczna, gnomiczna oraz część epiki),

• mieszany – genus mixtum (część epiki)

Gatunki liryczne należały bądź do narratiwum, bądź do mixtum.

Przełom wieków XVIII i XIX:

• Pojęcie poezji zastąpione przez literaturę.

• Romantyzm łączy założenia różnych gatunków, oraz wprowadza nowe lub podnosi z twórczości ludowej.

• Dążenia kultur narodowych do własnych form wyrazu (np. polska gawęda)

• Gatunek staje się pojęciowym odpowiednikiem płynnego procesu dziejowego.

• Rozkład systematyki gatunkowej w liryce i dramacie (pojęcia: poezji, wierszy i dramatu).

• Jednostkowe nazwy genologiczne (Pan Tadeusz – historia szlachecka)

• W opisie dzieł pojęcie instrumentacji gatunkowej.

Podziały rodzajowe w XIX wieku

• Nowoczesne rozumienie liryki – bez poezji dydaktycznej.

• Liryka, epika i dramat jako 3 naturalne formy poezji (wg Goethego: forma epicka „w jasny sposób opowiada”, forma liryczna „wyraża entuzjastyczne podniecenie”, forma dramatyczna „przedstawia osobiste działanie”).

• Formy rodzajowe jako dominujące kategorie: liryzm, epickość i dramatyczność (propozycja Goethego).

Tę myśl podejmowano też w XX wieku, np. pierwiastek dramatyczny u Dostojewskiego i w tekstach lirycznych ukazujących działającą namiętność, pierwiastek epicki w dramatach Brechta i w kronikach Szekspira (E. Staiger).

Dominujący podział trójrodzajowy nie łączący się już jednak z normatywnością, a z modelowością.

• wyabstrahowanie cech istotnych, głębokich (tendencja esencjalna)

• poszukiwanie cech obiektywnych, ale przez to najbardziej zewnętrznych (tendencja diagnostyczna)

Przykładowe kryteria:

• sposób ukształtowania podmiotu mówiącego:

w liryce zindywidualizowany, będący transpozycją autora, w epice nieokreślony, znika za przedstawionym światem, w dramacie - zobiektywizowane, samoistne podmioty mówiące, przynależne do rzeczywistości literackiej (J.Kleiner)

• forma podawcza:

epika -monologiczna relacja o czynnościach, liryka – monologiczna autoprezentacja, dramat – dialogiczna prezentacja czynności (J. Petersen ).

Tradycyjny podział trójrodzajowy

Kryteria opisu	Liryka	Epika	Dramat
Ukształtowanie tworzywa językowego	Wypowiedź monologiczna, nadorganizacja językowa (wersyfikacyjna i stylistyczna) wypowiedzi	Opowiadanie o zdarzeniach w czasie przeszłym, narracja czyli monolog i 3 typy przytoczeń. Tendencja do przedmiotowości, rzeczowości.	Dialogi postaci, repliki, tyrady, monologi. Ujęcie opisowe w formie szczątkowej, najczęściej w didaskaliach.
Cechy podmiotu mówiącego	Najbardziej wyrazisty, ale ujawnia się jako osobowość, a nie postać działająca	Ujawnia się jako opowiadacz, skupia uwagę na cechach świata, dopuszcza do głosu postaci, zazwyczaj respektuje związki logiczne między el. świata. i wyraża sądy oraz przypuszczenia o świecie	Wielość podmiotów mówiących, narrator (autor) i jego punkt widzenia w didaskaliach.
Cechy świata przedstawionego	Traci autonomię na rzecz przedstawiającego go podmiotu. Zorganizowany nie na zasadzie stosunków czasowo-przestrzennych lecz z uwzględnieniem ekspresji przeżyć. Czas teraźniejszy – wyznanie. Ujawnia się w obrazowości, konstrukcjach językowo-stylistycznych.	Poznawany za pośrednictwem narratora, czas i przestrzeń nieciągła, czas dowolnie przekształcany: wewnętrzny – fabularny, zewnętrzny – narracyjny i rzeczywisty – odniesienia do kalendarza	Dany bezpośrednio przez wypowiedzi i działania postaci, czas mówienia jest jednoczesnym czasem zdarzeń. Jest autonomiczną realnością rozwijającą się na oczach widza/ czytelnika. Jedyne przyśpieszenia możliwe poza czasem fabularnym, między aktami. Didaskalia mają charakter przestrzenny, przytoczenia i czyny postaci budują ciągłość czasową.