Podziały genologiczne (2)

U progu XX w. pojęcia rodzajowości i gatunkowości w klasycznym ujęciu przechodzi wyraźny kryzys aż po zanegowanie sensu podziałów.

• kategorie (pierwiastki): liryczności, epickości, dramatyczności

• próba zachowania trójpodziału tradycyjnego – poszukiwanie nowych kryteriów, zwiększanie ich liczby

• Budowanie podziałów rodzajowych odzwierciedlających nowe zjawiska literackie.

Propozycja genologiczna H. Markiewicza:

Kryteria formy podawczej i dominujących funkcji wypowiedzi

- utwór epicki - tekst monologiczny o funkcji przedstawiającej, z niewielkim nasileniem emotywnej,

- utwór dramatyczny – wielopodmiotowy o funkcji przedstawiającej i wolicjonalnej (postulaty i życzenia podmiotu) dodatkowo połączonej z emotywną i wyróżniającą (ujawnia stałe cechy podmiotu)

- utwór liryczny – tekst monologiczny o funkcji przedstawiającej (często autoprezentacyjnej) lub wolicjonalnej przy dużym nasileniu emotywnej lub autotelicznej.

Epika:

• I. Narrator autorski - nie należący do rzeczywistości przedstawionej i nieskonkretyzowany jako postać fikcyjna

• II. Narrator jako fikcyjny podmiot autorski, tj. spoza św. przedstawionego, nietożsamy z autorem

• III. Narrator jako postać fikcyjna należąca do rzeczywistości przedstawionej w utworze literackim:

• IV. Narrator należący pozornie do świata przedstawionego, wszechwiedzący

Dramat:

• Dominująca jakość emotywna i charakter rzeczywistości przedstawionej (tragedia, komedia, farsa, gat. mieszane)

•  Przeznaczenie realizacyjne (dz. teatralne, operowe, słuchowisko, dramat książkowy)

• Kompozycja (dramat otwarty i zamknięty)

Dominanta (dramat akcji, postaci, dramat – kronika)

• Charakter „dziania się”:

- dramat o akcji jednolitej (przyczynowo-skutkowy) – Król Edyp

-dramat epizodyczny –Nie-Boska komedia

-dramat panoramiczny III cz. Dziadów

-dramat statyczny – Czekając na Godota

Liryka:

• I.Liryka bezpośrednia (autoprezentacyjna)

• II.Liryka apelu – o funkcji postulatywnej wobec adresata

• III.Liryka przedstawiająca:

-liryka opisowa w ujęciu subiektywnym lub symbolicznym

-liryka narracyjna w ujęciu subiektywnym lub symbolicznym

-liryka kreacyjna (opisowa lub narracyjna)

-liryka uogólnień pojęciowych

Inne propozycje podziałów genologicznych:

• Podział na wiersz i prozę oraz związane z nim 2 dziedziny wiedzy: poetykę i retorykę.

(W literaturoznawstwie francuskim do poezji zalicza się epopeję i wierszowany dramat, a do prozy listy, mowy, prozę dydaktyczną i dokumentarną).

• W XX w. kariera autentyku spowodowała propozycję uzupełnienia podziałów literackich o prozę niefikcyjną (rodzaj historyczno-artystyczny L. Timofiejewa).

• Ekspansja powieści jako głównej formy literackiej - powieść jako IV rodzaj (W. Dnieprow).

S. Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze, T. 3, Warszawa 1965.

Dzieło literackie jako wypowiedź słowna służąca realizacji porozumienia międzyludzkiego stanowi odmianę komunikatu językowego.

Funkcje literackich komunikatów językowych:

1.Ze względu na dystans skuteczności funkcje: praktyczna lub humanistyczna – natychmiastowa skuteczność (sens praktyczny), długodystansowa (sens humanistyczny).

2.Ze względu na cel najważniejsze funkcje to:

• wychowawczo-dydaktyczna,

• informacyjno-przedstawiająca,

• ekspresywno-impresywna,

• rozrywkowo-autoteliczna

Te funkcje w dziele lit. zhierarchizowane, a nie czyste.

Rodzaje lit. mają charakter naturalny i uniwersalny, bo odnoszą się do ahistorycznych uwarunkowań komunikacyjnych

Struktury rodzajowe zależą od dominującej funkcji

Literackie czyste odmiany rodzajowe

-epicka,

-liryczna,

-dydaktyczno-moralizatorska,

-rozrywkowo-autoteliczna

Role podmiotu mówiącego: informator; moralista; wyraziciel emocji; dostarczyciel rozrywki

Przejściowe odmiany rodzajowe: moralizatorsko-dydaktyczno-epicka (bajka), moralizatorsko-dydaktyczno-liryczna (satyry Gałczyńskiego), moralizatorsko-dydaktyczno-rozrywkowa (wiersze dla dzieci), epicko-liryczna (poemat dygresyjny).

Poza literaturą pozostaje dramat jako konsekwencja przyjęcia przez Skwarczyńską teatralnej teorii dramatu.

Struktury gatunkowe:

W odróżnieniu od rodzajów jako form naturalnych, ahistorycznych, gatunki są formami historycznymi: zmiennymi, poddanymi różnym kryteriom, także ideologicznym.

Gatunki w powiązaniu ze strukturą komunikatu językowego:

1.kategoria nadawcy i odbiorcy, relacje między nimi (także kulturowe)

2.sytuacja komunikacyjna: tło kulturowe, ale i parametry czasowo-przestrzenne

3.funkcja (szczegółowy cel komunikacyjny)

4.przedmiot gatunku i jego ujęcie (temat i sposób rozwinięcia)

5.tworzywo przekazu, kod , reguły strukturalne i stylistyczne

Rola koncepcji Skwarczyńskiej:

• zacieranie granic między literaturą piękną i stosowaną zarówno w sensie genezy form gatunkowych i rodzajowych, jak i badania gatunków tzw. życiowych (teoria listu),

• eksponowanie „życia” gatunków, ich historycznych przekształceń,

• rezygnacja z wartościowania na rzecz opisu form wypowiedzi powiązanych ze stawianym im celem.

Problem z niewspółmiernością rodzajów oraz z dramatem:

• skoro są różne realizacje sceniczne tego samego tekstu, tekst decyduje o tożsamości dzieła.

• sam tekst wystarcza dla zrekonstruowania świata przedstawionego i zawiera ideę utworu.

Michaiła Bachtina koncepcja gatunków mowy

• Gatunek jako trwała forma wypowiedzi to kategoria interdyscyplinarna, dotyczy wszelkich wystąpień słownych.

• Każda wypowiedź jest realizacją reguł gatunkowych (wyzwiska i przekleństwa, zaklęcia, przysięgi, nawet replika w dialogu jako prośba, pytanie, obietnica, zobowiązanie, zgoda, sprzeciw).

• Reguły gatunkowe zależą od kontekstu zarówno językowego jak i pozajęzykowego (kulturowego) i są zmienne.

• Kompetencje gatunkowe są nabywane tak, jak językowe.

• Gatunki działają na poziomie normy, ale są plastyczne, modyfikują się (punktem odniesienia dla łamania założeń gatunkowych pozostaje norma).

Podziały form gatunkowych:

• pierwotne i wtórne

• proste i złożone (większość ludzkich interakcji językowych ma charakter wielogatunkowy, gatunki złożone są wynikiem modyfikacji, tracą bezpośrednie odniesienia do realnej rzeczywistości i realnych cudzych wypowiedzi)

• ustne i pisemne (gatunki mówione nie są jedynie gatunkami prostymi, np. dialog można rozłożyć na mniejsze formy: powitanie, prośba, pytanie, sprzeciw, skargę).

Wyznaczniki gatunków mowy:

• zamiar komunikacyjny (cel) podmiotu – ten aspekt określa specyfikę kompozycyjną i stylistyczną wypowiedzi

• treść

• ekspresja – subiektywny, emocjonalny oraz wartościujący stosunek podmiotu do treści wypowiedzi, tu oddzielenie ekspresji gatunku od ekspresji podmiotu w konkretnej wypowiedzi (niektóre gatunki zawierają ocenę i treści emocjonalne jako cechę konstytuującą – obelga)

• charakter relacji nadawczo-odbiorczych np. w gatunkach intymnych

Znaczenie koncepcji Bachtina

• zniesienie granic między gatunkami literackimi i praktycznymi, ich integralny opis w ramach gatunków mowy

• rozpoznanie wielogatunkowości wypowiedzi (w ujęciu hierarchicznym bądź równoległym)

• dostrzeżenie relacji międzygatunkowych oraz między gatunkami a ich kulturowym, ideologicznym otoczeniem

• poszerzenie terminologii genologicznej o pojęcia potoczne – nazwy gatunkowe utrwalone w kodzie językowym (pytanie, rozkaz, prośba) i określenia dotąd nieusankcjonowane (notatki, pijacki bełkot, babskie gadanie, gderanie)

• wpływ na rozwój genologii lingwistycznej (m.in. w ujęciu A. Furdala, A. Wierzbickiej, B. Witosz).