W dobie reformy oświatowej pożądane wydaje się spojrzenie i bliższe przyjrzenie się oraz zanalizowanie celów kształcenia. Najlepszą obecnie, moim zdaniem, taksonomią celów kształcenia jest taksonomia opracowana przez B. Niemierko. Mottem przewodnim jego pracy stały się słowa: „Dydaktyka ma się tak zmienić, by jej głównym walorem była skuteczność, a głównym przeciwnikiem - pozory skuteczności, wyrażające się między innymi ocenami bez pokrycia”.
Wszyscy jesteśmy zgodni co do tego, że każda działalność człowieka powinna być planowa i celowa, czyli nastawiona na osiągnięcie jakiegoś efektu końcowego - celu do którego się zmierza.
Cel powinien uzasadniać nasze działanie, nadawać mu sens, być czymś do czego się dąży, co chce się osiągnąć lub miejscem do którego się pragnie dotrzeć.
B. Niemierko ma rację twierdząc, że skoro nasza działalność ma się zakończyć sukcesem ów cel musi być właściwie sformułowany.
Wg. niego najlepszym sformułowaniem celu jest takie jego jasne i zarazem zwięzłe określenie, które porywa do działania.
Możemy powiedzieć, że ogólnym celem nauczyciela jest wywołanie określonych zmian w wiadomościach, umiejętnościach lub nawykach ucznia. Celem jest też rozwój zdolności, zainteresowań ucznia, wpływ na kształtowanie się postaw moralnych i światopoglądowych, czy dyspozycji do samokształcenia.
Dobór metod, treści oraz form i środków uzależniony jest od celu, który chcemy osiągnąć w określonym czasie, na danym etapie kształcenia, w zakresie danego przedmiotu .
Cele formułowane jako kierunki dążeń pedagogicznych nazywamy celami ogólnymi. Łączą one w sobie elementy poznawcze i wychowawcze.
Cele operacyjne zaś to jasno wyrażone, zamierzone osiągnięcia uczniów. Składają się z trzech części: zachowania ucznia (działanie + treść), warunki i kryterium osiągnięcia.
Według innego autora, zajmującego się tym problemem - J. Ochenduszko cele operacyjne powinny być między innymi: odpowiednie, jednoznaczne, wykonalne, obserwowalne, mierzalne, upodmiotowione, komunikatywne oraz określone czasem.
Operacjonalizacja celów jest to zamiana celów ogólnych na cele operacyjne . Wymusza ona czynnościowe ujęcie celu.
Podczas zamiany celów ogólnych na operacyjne cele ogólne zostają:
1) Sprecyzowane
2) Uszczegółowione
3) Skonkretyzowane
4) Następuje też upodmiotowienie ucznia, który ma osiągnąć cel.
Operacjonalizacja celów jest ważna z tego względu, gdyż tylko cele sformułowane jako zamierzone osiągnięcia mogą być zbadane czy rzeczywiście zostały zrealizowane. Poza tym połączenie dwu rodzajów celów wiąże cele nauczania z materiałem nauczania i wymaganiami, a to czyni proces dydaktyczny bardziej przejrzystym i jasnym tak dla nauczyciela jak i dla ucznia.
Podczas operacjonalizacji celów należy pamiętać o pewnych zasadach:
1. Poszanowanie osobowości wychowanka-nie można ignorować prawa ucznia do zajmowania własnego stanowiska i wyrażania własnego zdania.
2. Umiar w uszczegóławianiu-zbyt rozdrobnione cele są trudne do ogarnięcia, należy więc utrzymać związki między celami.
3. Zachowanie celu ogólnego w pamięci-jest to bowiem pewnym uogólnieniem celów operacyjnych i pomaga rozstrzygać niektóre wątpliwości odnośnie interpretacji celów operacyjnych.
4. Otwartość zbioru celów operacyjnych-zbiór celów operacyjnych nie powinien być zbiorem zamkniętym, ponieważ życie przynosi nowe możliwości realizacji celu ogólnego, niekiedy uczniowie wykazują inicjatywę, która może pomóc w realizacji celu.
5. Pełna realizacja celów operacyjnych-nauczyciel ma obowiązek pełnej realizacji programów nauczania.
Formułując cel nauczyciel musi wiedzieć co dokładnie ma robić uczeń i w którym momencie będzie można uznać, że ów cel został już osiągnięty.
Taksonomia celów nauczania to hierarchiczna klasyfikacja celów nauczania. Kategorie celów są uporządkowane, a ich kolejność nie jest obojętna.
Pionierska taksonomia celów nauczania została skonstruowana w 1956 r. przez zespół pedagogów i psychologów pod kierunkiem amerykańskiego pedagoga i psychologa Beniamina S. Blooma.
W taksonomii celów Blooma znajdują się trzy zakresy celów. Są to cele: poznawczy, afektywny i psychomotoryczny.
Zakres poznawczy - najważniejszy, obejmuje:
wiedzę - znajomość określonych faktów, umiejętność ich dostrzegania i interpretacji oraz sprawność w operowaniu uogólnieniami;
zrozumienie - umiejętność interpretacji, transferu i ekstrapolacji posiadanych wiadomości;
zastosowanie;
analizę - umiejętność dokonywania podziału , określanie liczby i cech jakościowych tych elementów, wskazanie zachodzących między nimi zależności, ustalanie kryteriów podziału itp.
syntezę - tworzenie spójnych całości
ocenianie faktów ze względu na zakładane cele i kryteria zewnętrzne i wewnętrzne, zgodność wyników z celami wyjściowymi itp.
Przy podziale na elementy składowe wiedzy, zaleca się wdrażanie uczniów do: odróżnicowywania zjawisk , rzeczy, procesów itp. od innych zjawisk, nazywania ich, opisywania, porządkowania i stosowania w praktyce np. do rozwiązywania zadań.
Wg. B. S. Blooma o zrozumieniu świadczą 3 kategorie: przekład, interpretacja i ekstrapolacja.
Taksonomia Blooma, postępowa jak na owe czasy, krytykowana jest głównie za pomieszanie efektów końcowych procesu nauczania - uczenia się, jakimi są wiedza, rozumienie itd., z operacjami koniecznymi do uzyskiwania tych efektów, czyli analizą i syntezą.
Nowoczesną bardzo jasną i przejrzystą taksonomię zwaną ABC stworzył przez Bogdan Niemierko. Klasyfikacja celów jest w niej hierarchiczna i określa porządek kategorii celów od kategorii najniższych do najwyższych. Obejmuje ona dwa poziomy celów: „wiadomości” i „umiejętności”. Na każdym z tych poziomów znajdują się dwie kategorie celów.
POZIOM I. KATEGORIA A.: ZAPAMIĘTANIE WIADOMOŚCI
Wiadomości mogą dotyczyć różnych dziedzin. Uznaje się je za zapamiętane, gdy uczeń może odszukać je w pamięci, sprawdzić czy są one kompletne i ewentualnie uzupełnić je, a potem przedstawić w dowolnej formie, lub też wykorzystać w praktycznym działaniu. Uczeń nie powinien mylić lub zniekształcać zapamiętanych faktów.
POZIOM I. KATEGORIA B: ZROZUMIENIE WIADOMOŚCI
Kategoria ta obejmuje podstawowy poziom zrozumienia wiadomości, który pozwala na operowanie wiadomością w niezbędnym zakresie.
Według autora o zrozumieniu wiadomości możemy mówić, gdy uczeń umie:
1) Przedstawić wiadomości „własnymi słowami”, lub w innej formie niż było to podane wcześniej.
2) Zinterpretować, ująć syntetycznie, streścić dane wiadomości i porównać je z innymi wiadomościami.
3) Eksplorować czyli przenosić opis zjawiska na inne sytuacje.
Informacje ulegające przetwarzaniu w czynnościach w kategorii rozumienia wiadomości mogą być uczniowi dostarczone na poczekaniu lub pamiętane. Jednak informacja o sposobie przetwarzania musi być przez ucznia w głównej mierze zapamiętana.
POZIOM II. KATEGORIA C: ZASTOSOWANIE WIADOMOŚCI W SYTUACJACH TYPOWYCH.
Sytuacja w której wiadomości mają być zastosowane nie powinna odbiegać zbytnio od tej w której stosowanie wiadomości było ćwiczone. O właściwym stosowaniu wiadomości w sytuacjach typowych świadczyć może poprawność otrzymanego wyniku. Jednak stosowanie wiadomości nie powinno ograniczać się tylko do odtwarzania wiadomości z pamięci.
POZIOM II. KATEGORIA D: ZASTOSOWANIE WIADOMOŚCI W SYTUACJACH PROBLEMOWYCH.
Jest to najwyższa kategoria celów. Obejmuje ona złożone procesy umysłowe, które prowadzą do znalezienia właściwej drogi rozwiązania problemu, czyli sytuacji nowej dla ucznia. By dojść do właściwego rozwiązania uczeń powinien zastosować wiadomości z większej ilości dziedzin, a jego praca, przynajmniej w pewnym stopniu, musi być twórcza.
Trzy główne rodzaje czynności potrzebne do zastosowania wiadomości w sytuacjach problemowych:
1) Analiza - wyróżnienie elementów i związków między elementami jakiegoś stanu rzeczy lub jakiejś wypowiedzi oraz odtworzenie struktury tej całości.
2) Synteza - zbudowanie modelu przeanalizowanej całości, ujęcie jej właściwości lub zaproponowanie systemu szczegółowych działań.
3) Ocena - określenie stanu rzeczy i wyniku działań przez porównanie ich z odpowiedziami modelowymi oraz odwołanie się do właściwych kryteriów teoretycznych.
Rozwinięciem tej prostej taksonomii ogólnej są taksonomie przedmiotowe. W miarę nabywania doświadczeń w stosowaniu taksonomii każdy nauczyciel-do czego zachęca autor- może dostosować ją do swoich potrzeb, tzn. rozszerzyć lub połączyć niektóre kategorie celów bądź też zmienić sformułowania. Potrzebę udoskonalania taksonomii odczuwa wielu pedagogów. Taksonomie celów nie powinny być jednak zbyt rozbudowywane. Są one wtedy bardziej skomplikowane, a zatem trudniejsze do wdrożenia i posługiwania się nimi. Założeniem autora jest by taksonomia zapewniła równowagę między wyższymi i niższymi celami operacyjnymi nauczania, a przede wszystkim chroniła przed materializmem dydaktycznym, czyli przecenianiem nauki pamięciowej.
W dzisiejszych czasach coraz większe uznanie zdobywa też tzw. taksonomia celów praktycznych.
Działanie praktyczne to czynność ukierunkowana na zmiany w otoczeniu. Wg. T. Tomaszewskiego jest najstarszą i najbardziej pierwotną formą czynności jaką ludzkość objęła nauczaniem.
Umiejętności praktyczne, inaczej psychomotoryczne, są czynnościami łączącymi myślenie z ruchem fizycznym. Są to np.: pisanie, rysowanie, taniec itp.
B. Niemierko swoją taksonomię celów praktycznych oparł na dwóch poziomach celów: „działania” i „umiejętności”. Na każdym z tych poziomów umieścił po dwie kategorie celów praktycznych.:
POZIOM I. KATEGORIA A: NAŚLADOWANIE DZIAŁANIA
W tej kategorii mamy do czynienia z planowym spostrzeganiem i etapowym wykonywaniem własnych działań wraz z kontrolą każdego elementu ze wzorem. Pomoc nauczyciela konieczna jest szczególnie przy obserwacji trudniejszych, bardziej skomplikowanych zjawisk, jak np. analiza trudnego zadania.
POZIOM I. KATEGORIA B: ODTWARZANIE DZIAŁANIA
Powtórzenie zaobserwowanego wcześniej działania, lecz z niewielką jeszcze skutecznością i płynnością. Jest to ćwiczenie danej umiejętności. Uczeń, jest już w stanie ćwiczyć daną czynność samodzielnie i w miarę potrzeby korygować swoje działanie.
POZIOM II. KATEGORIA C: SPRAWNOŚĆ DZIAŁANIA W STAŁYCH WARUNKACH
Jest to już dokładne wykonywanie wyuczonych czynności, ale w warunkach optymalnych, niezmiennych. W przypadku jakichś zakłóceń działanie jest mniej sprawne, opóźnione, gdyż uczniowi brak jeszcze alternatywnych scenariuszy działań lub wybór takiego scenariusza trwałby zbyt długo.
POZIOM II. KATEGORIA D: SPRAWNOŚĆ DZIAŁANIA W ZMIENNYCH WARUNKACH.
Na tym poziomie następuje już automatyzacja działania, lub głównych jego faz. Takie działanie uczeń może już koordynować z innymi działaniami, przy małym nakładzie czasu i energii.
Taksonomia celów działania praktycznego powstała, by ułatwić nauczycielowi i uczniowi ustalenie płaszczyzny działania i określenia o jakie działanie dokładnie chodzi.
Działaniem człowieka w głównej mierze kierują motywy. Na motywację, czyli zespół motywów składają się różnorodne, skomplikowane procesy psychiczne, które wywołują aktywność człowieka, a potem utrzymują ją lub osłabiają. Motywacja może być mniej lub bardziej rozwinięta, a więc bardziej lub mniej wpływać na nasze dążenie do zrealizowania celu.
Nauczyciel musi więc umieć kierować motywacją ucznia. Stąd skonstruowana przez B. Niemierkę taksonomia celów motywacyjnych, przez J. Ochenduszko zwana „dziedziną emocjonalną (motywacyjno-wychowawczą)”.
Taksonomia ta uwzględnia zainteresowania i postawy ucznia dotyczące wybranej rzeczywistości. Zawiera ona dwa poziomy celów: „działania” i „postawy”, a na każdym z tych poziomów po dwie kategorie celów.
POZIOM I. KATEGORIA A: UCZESTNICTWO W DZIAŁANIU
Na tym etapie uczeń świadomie odbiera i kontroluje określone bodźce oraz wykonuje czynności, lecz bez wykazywania inicjatywy. Uczeń wprawdzie nie unika działania, ale też nie podejmuje go z własnej inicjatywy. Dostosowuje się jednak do sytuacji.
POZIOM I. KATEGORIA B: PODEJMOWANIE DZIAŁANIA
Polega to na tym iż uczeń z własnej woli bierze udział w działaniu, jest w nie zaangażowany, dostosowuje się do sytuacji w jakiej się znalazł, a nawet w pewnym sensie organizuje tę działalność. Jego działanie jest jednak jeszcze mało utrwalone.
POZIOM II. KATEGORIA C: NASTAWIENIE NA DZIAŁANIE
Uczeń na tym etapie uświadamia sobie potrzebę działania i konsekwentnie działa. Jest zainteresowany działalnością, jego wynikami, a nawet stara się zachęcać innych. Brak mu jednak pełnej spoistości i szerszego uogólnienia.
POZIOM II. KATEGORIA D: SYSTEM DZIAŁAŃ
Na tym etapie uczeń zdołał już wytworzyć spójny, uporządkowany system zasad postępowania. Utożsamia się z nim tak mocno, że można uważać, iż stał się on częścią jego osobowości. Działanie ucznia jest teraz skuteczne i niezawodne.
Wszyscy zdajemy sobie sprawę z tego, że kierowanie motywacją ucznia nie jest łatwe. Również autor podkreśla, że wymaga to od nauczyciela konsekwencji, cierpliwości, wysiłku, spostrzegawczości, elastyczności i taktownego dystansu. Musimy jednak wiedzieć, że motywację podnoszą m. in.: powodzenie i sukces. Natomiast porażka, stres hamują rozwój motywacji. Poza tym motywacja rozwija się powoli i nie można oczekiwać sukcesów natychmiastowych. W rozwijaniu motywacji należy wykorzystać uzdolnienia i zainteresowania ucznia (a więc najpierw dobrze go poznać).
Sądzę, że dobre poznanie przez nauczyciela założeń taksonomii celów nauczania, celów motywacyjnych i celów praktycznych, zagłębienie się w nie, sprawdzenie ich w praktyce i dostosowanie do swoich potrzeb w dużej mierze zrewolucjonizuje (w dobrym znaczeniu) pracę nauczyciela. Oczywiście początki bywają trudne, ale sądzę, że wysiłek się opłaci i w konsekwencji praca nauczyciela będzie bardziej efektywna i sukcesy większe, a to one przecież, jak twierdzi B. Niemierko, przyczyniają się do wzmocnienia motywacji, nie tylko ucznia, ale również samego nauczyciela.
Opracowała: Bożena Szmaglińska
LITERATURA
1) B. Niemierko: „Między oceną szkolną, a dydaktyką”. Warszawa WSiP 1997
2) J. Ochenduszko: „Planowanie pracy dydaktycznej nauczyciela”. Bydgoszcz WOM 1997
3) Cz. Kupisiewicz: „Podstawy dydaktyki ogólnej”. Warszawa PWN 1978