3. 
   Sytuacja społeczno-polityczna ziem polskich na przełomie stuleci. Zróżnicowanie i przeobrażenia stanu świadomości politycznej i narodowej społeczeństwa polskiego: polityka tzw. trójlojalizmu, myśl socjalistyczna, aspiracje niepodległościowe. Urbanizacja i zjawisko kultury masowej.

Sytuacja historyczna schyłku XIX wie ku w trzech zaborach polskiego obszaru narodowego była terytorialnym odzwierciedleniem stabilizacji politycznej Europy po wojnie francusko - pruskiej roku 1870. Lata od 1890 d 1900 określane są różnie i w terminologii tej odbija się skomplikowana sytuacja europejska. Z jednej strony funkcjonuje nazwa „belle epoque” (piękna epoka)|, zawierająca przekonanie, że w atmosferze stabilizacji i braku napięć politycznych i militarnych Europa beztrosko i zabawowo spędzała czas przy dźwiękach wiedeńskiego walca. Z drugiej strony jest kolejna nazwa, określająca atmosferę polityczną przełomu wieków jako „zbrojny pokój”, w którym pod pozorami zgody mocarstw trwały intensywne przygotowania do kolejnej próby sił i militarnej rozgrywki I wojny światowej. Stabilizacja była pozorna także i dlatego, że jednocześnie nasilały się objawy konfliktu społecznego oraz dalszej organizacji robotniczego ruchu rewolucyjnego.

Na terenach 3 zaborów atmosfera społeczna była z reguły rezultatem aktualnej sytuacji politycznej każdego z zaborców. Mimo niewątpliwej integracji kulturowej całego społeczeństwa polskiego w warunkach pozbawienia niepodległości nieco inne determinanty ekonomiczne i społeczne wywierały wpływa na kształtowanie się MP w poszczególnych zaborach.

Koniec XIX wieku to epoka wielkiego postępu, a co się z tym wiązało, wielkiego skoku demograficznego w skali świata. Przełom wieków XIX i XX to również czas rozwoju wielkich aglomeracji miejskich. Swoją potęgę zbudowały wówczas takie ośrodki jak Nowy York, Chicago, Londyn, Berlin, Paryż, Moskwa, Petersburg oraz Tokio. Przeobrażeniom uległ również przemysł. Z czasem stał się on kluczową gałęzią gospodarki. Wówczas to swoją potęgę industrialną zbudowały Europa Zachodnia i USA. Mapa świata zaczęła coraz gęściej pokrywać się siecią linii kolejowych. Przełom wieków oznaczał wielkie zmiany dla życia społeczeństwa. Nowo powstałe metropolie rozwijały się i rozrastały. Konieczna była nieustająca modernizacja, stosowanie odpowiednich rozwiązań komunikacyjnych i infrastrukturalnych. To czas narodzin ideologii nacjonalistycznej, polegającej na wywyższaniu wartości swojego państwa przy jednoczesnym wzgardzeniu innymi. Była ona bezpośrednią przyczyną wielu konfliktów międzynarodowych. Szowinizm, czyli skrajny nacjonalizm, przejawiający się otwartą nienawiścią wobec innych narodów, wywołał tzw. pogromy na tle etnicznym. Przykładem tego może być nagonka na Żydów. W obronie przed szowinizmem powstał wówczas ruch zwany syjonizmem. Teodor Herzl, który był jego twórcą, za swój cel uważał zgromadzenie całej diaspory żydowskiej w jednym miejscu - w Palestynie.

Okres Młodej Polski w historii naszego kraju zapisał się głównie jako czas wzmożonej aktywności partii politycznych. Były to czasy, w których powstawało wiele ugrupowań, a każde z nich reprezentowało inny pogląd na kwestię niepodległościową, społeczną, etniczną czy gospodarczą. Przygnębiające nastroje rezygnacji i utrata jakiejkolwiek nadziei na lepszą przyszłość jakie ogarnęły społeczeństwo polskie wciąż niezdolne się podźwignąć z poczucia klęski, sprzyjały w sposób szczególny ostatecznemu sformułowaniu i ugruntowaniu się w świadomości zbiorowej zasad i wskazań tzw. polityki trójlojalizmu. . Była to polityka ugody o lojalnej współpracy z rządami państw zaborczych, której ośrodkami i eksponentami były:

• w zaborze austriackim: organ stronnictwa konserwatystów galicyjskich - krakowski „Czas”

• w zaborze pruskim: czołowy dziennik stronnictwa ziemiańsko-kościelnego „Kurier Poznański”

• w zaborze rosyjskim: wychodzący poza granicami Królestwa petersburski „Kraj” pod red.

Erazma Piltza (stał się organem ogólnopolskim).

Ideologicznym wykładnikiem była filozofia pozytywizmu - organiczna praca u podstaw na

rzecz najlepszego urządzenia się Polaków w ramach państw zaborczych. Polityka ugody ujawniła dość szybko swą zawodność i problematyczną przydatność. Nie potrafiła zapobiec jednak represjom.

W zaborze pruskim:

• Kulturkampf Bismarcka (pocz. w latach 70.) - polityka antykościelna i germanizacja,

• Hakata, czyli wykupywanie ziemi z rąk polskich, niszczenie środków produkcji i spychanie

Polaków na margines życia społecznego i gospodarczego.

Polacy z Pomorza i Wielkopolski podjęli co prawda wyzwanie, broniąc się wszystkimi dostępami, legalnymi środkami przed wywłaszczeniem narodowym i wyniszczeniem ekonomicznym, ale walka ta pochłonęła tyle sił i energii, że niewiele już zostało miejsca na obronę kultury polskiej w wyższym jej, ponadelementarnym rozumieniu.

W zaborze rosyjskim:

• po śmierci (w zamachu) Aleksandra II nastąpiło gwałtowne zaostrzenie polityki represyjnej we wszystkich dziedzinach życia publicznego,

• wzmożenie rusyfikacji czego przejawem były rządy generała-gubernatora Józefa Hurki i kuratora warszawskiego okręgu naukowego Aleksandra Apuchtina, który był tępicielem wszystkich niezależnych przejawów życia polskiego.

W zaborze austriackim:

• monarchia przeobraziła się w państwo demokratyczno-liberalne,

• najznośniejsze warunki dla względnie swobodnego rozwoju polskiego życia narodowego panowały jedynie w austriackiej Galicji; otrzymała ona własny rząd i sejm, językiem administracji, oświaty i sądownictwa był język polski, jedyne Uniwersytety pod zaborami działały właśnie w Krakowie i we Lwowie, istniała też Akademia Umiejętności, szkoły wyższe techniczne i artystyczne

Społeczeństwo polskie za cenę lojalności wobec rządu wiedeńskiego mogło manifestować swobodnie swoje uczucia i aspiracje patriotyczne. Gorzej niż w pozostałych zaborach przedstawiała się sytuacja ekonomiczna i społeczna.

Schyłek stulecia stał się okresem szczególnego ożywienia się życia politycznego we wszystkich 3 zaborach i krystalizowania się nowych i najrozmaitszych kierunków aktywności zbiorowej. Powstały wówczas główne partie polityczne w zaborze:

rosyjskim: 1893 - dwa stronnictwa proletariackie o przeciwstawnych ideowo ukierunkowaniach: Polska Partia Socjalistyczna oraz ortodoksyjnie marksistowska, zorientowana internacjonalistycznie, klasowo, negująca potrzebę niepodległości Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy;

1897 - wywodzące się z założonej na emigracji jeszcze Ligi Polskiej, przemianowanej następnie w Narodową, stronnictwo o orientacji nacjonalistycznej Narodowa Demokracja;

austriackim: 1892 - Galicyjska Partia Socjaldemokratyczna (od 1897 jako Polska Partia

Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego); 1895 - Stronnictwo Ludowe (od

1903 jako Polskie Stronnictwo Ludowe); 1896 - Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe

Konserwatyści nadal byli za polityką ugodową. Stronnictwo Narodowo- Demokratyczne ewoluowało w stronę agresywnego i zachowawczego społecznie nacjonalizmu.

Ruchy socjalistyczne były podzielone na dwa nurty coraz częściej zajmujące wobec siebie stanowisko wrogie. Olbrzymie znaczenie dla ostatecznej krystalizacji frontów ideowych miała rewolucja w roku 1905, która spolaryzowała niejako orientacje i zmusiła wszystkie obozy polityczne do wyraźnego określenia się wobec podstawowych zagadnień życia społecznego i narodowego. Rosnąca gwałtownie w latach rewolucji aktywność polityczna i kulturowa wszystkich warstw i środowisk, akcje bojowe proletariatu polskiego, represje ze strony rządu zaostrzające jedynie napiętą atmosferę momentu, spektakularne manifestacje bohaterstwa, rozłam w PPS i powstanie Frakcji Rewolucyjnej Piłsudskiego - wszystkie te wydarzenia wytworzyły sytuację zasadniczo odmienną od tego stanu całkowitej zapaści i rezygnacji, w jakim trwało społeczeństwo polskie przez dziesiątki lat po upadku powstania styczniowego. Aspiracje niepodległościowe, zdawałoby się pogrzebane ostatecznie na czas nie dający się określić, odżyły nieoczekiwanie, przechodząc do konkretnych działań. Powstaje Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, w skład której weszły obok Frakcji Piłsudskiego drobne ugrupowania robotnicze, chłopskie, inteligenckie, Polskie Stronnictwo Postępowe i Stronnictwo Ludowe. Sprzyjała tym inicjatywom ogólna atmosfera rosnącego napięcia politycznego między głównymi mocarstwami europejskimi. Na przełom wieków przypadło też wiele rocznic narodowych, pobudzających wyobraźnię i przypominających niezbywalne prawa narodu do niepodległości. W r. 1891 mija setna rocznica Konstytucji 3 mają, w 1898 setna rocznica urodzin Mickiewicza. Wszystkie te wydarzenia działały przeobrażająco na stan świadomości narodowej społeczeństwa polskiego wszystkich zaborów. Podtrzymywała te nastroje nauka i literatura, zwłaszcza hagiografia.

---