5. Motywy i wątki sztuki europejskiego modernizmu i ich wpływ na Młodą Polskę (wzorzec prerafaelicki i böcklinowski, impresjonizm, symbolizm, secesja, ekspresjonizm).

Termin symbolizm pochodzi z języka francuskiego (symbolisme), a dokładniej od tytułu manifestu Jeana Moreasa „Le Symbolisme”, ogłoszonego w 1886 roku w „Le Figaro” i oznacza nurt literacki ukształtowany we Francji i w Belgii pod koniec XIX wieku, będący jednym z najważniejszych prądów poetyckich końca wieku. Patronami symbolizmu byli: Charles Baudelaire, Stephane Mallarme, Paul Verlaine, Jean Arthur Rimbaud.

Materializmowi i empiryzmowi pozytywizmu Młoda Polska przeciwstawiała idealizm typu platońsko - plotyńskiego z domieszką filozofii hinduskiej. Główna teza tego indywidualizmu brzmi: byt prawdziwy, tj. byt idealny jest niezniszczalny i wieczny; byt materialny natomiast, spostrzegany zmysłami, to złuda, zjawisko przemijające. Tego rodzaju idealizm stanowi podstawę symbolizmu.

Twórcy symbolizmu, czerpiący z bogatego filozoficznego zaplecza, przekonani o istnieniu niepoznawalnego zmysłami bytu idealnego, wiecznego, mistycznego, prawdziwego świata transcendentnego, ukrywanego przez świat materialny, zniszczalny, empiryczny - skłonili się w kierunku posługiwania się obrazem mającym dwa odrębne znaczenia.

Pierwsze było dosłowne, a drugie metaforyczne, głębsze, czyli symboliczne. Dawało ono szansę, w odróżnieniu od alegorii, mającej jedną definicję, wielostronnej interpretacji dzieła, co jeszcze bardziej podkreślało tajemniczość i złożoność świata, który mógł być odczytywany w zależności od osobistych doświadczeń i wyznawanych zasad. Symbol dzięki temu, że jest oparty na skojarzeniach, z natury niejednoznaczny, chybotliwy znaczeniowo, nieprzejrzysty, raczej sugerujący niż nazywający wprost, mógł przedstawić „idealne” pojęcie, o którym nie można opowiedzieć wprost. Pełnił jednocześnie funkcje zmysłowego odpowiednika, tego, czego nie można wyrazić dosłownie. Zamierzona wieloznaczność i brak wyrazistości powodują, że meritum dzieła nigdy nie zostanie całkowicie odkryte. Kierunek czerpał zarówno z poglądów Artura Schopenhauera, jak i Henriego Bergsona. W Polsce najpełniejszy wyraz symbolizmu, napisany z pozycji wyznawczych, przedstawił Zenon Przesmycki w obszernym studium o belgijskim symboliście Maurice Maeterlinck.

Na polskim gruncie symbolizm upowszechnili między innymi Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Anioł Pański), Jan Kasprowicz (poemat Miłość, cykl sonetów Krzak dzikiej róży, hymn Dies ire), Leopold Staff (Deszcz jesienny, Kowal), Stanisław Wyspiański (dramat Wesele), Stefan Żeromski (Ludzie bezdomni).

Cechy malarstwa symbolicznego:

- Celem ukazanie problemów duchowych człowieka, wyrażenie tego, co niewyrażalne;
- Poruszanie się w kręgu takich tematów, jak: abstrakcja, to co nie poznane, okryte tajemnicą;
- Symbol środkiem artystycznego wyrazu, co znaczyło, że każdy, najmniejszy choćby przedmiot, obraz, poza naturalnym znaczeniem - krył metaforyczny sens;
- Odwołanie do filozofii Schopenhauera i Bergsona;
- Szukanie inspiracji w baśniach, kulturach egzotycznych, mitologii, ludowych wierzeniach;

Przykłady: Śmierć, Thanatos, Hamlet Polski Jacka Malczewskiego; Ferdynand Ruszczyc, Bajka zimowa; Witold Pruszkowski, Krajobraz księżycowy; Władysław Podkowiński, Szał uniesień.

Impresjonizm to kierunek w malarstwie i literaturze ukształtowany we Francji w drugiej połowie XIX wieku. Nazwę zaczerpnął od tytułu obrazu Claude'a Moneta „Impresja - wschód słońca” i w języku francuskim oznacza odciśnięcie, wrażenie, indywidualny, przelotny stan uczuć (impression). Choć na początku odnosił się głównie do malarstwa, z czasem został przeniesiony także do literatury Młodej Polski.

Terminem tym określa się poezję o charakterze nastrojowym, która ukazuje świat przez pryzmat wrażliwości jednostki, która nie musi określać swych poglądów na świat, może pozostać intelektualnie bierna i przeżywać nieokreślone doznania. Dzieła impresjonistyczne cechuje subiektywizm, czyli podporządkowanie świata przedstawionego - pełnego emocji, zmysłowego - podmiotowi lirycznemu, „migawkowość” opisu, nastrój muzyczności, liryzm. W malarstwie stosowano techniki oddające wrażenia świetlne, zaznaczające grę światłocieni, rozmyte kontury. Operowano barwą, używano jedynie czystych kolorów.

Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było utrwalenie przelotnego wrażenia i wzruszenia pięknem chwili, przedstawienie świata nie takim, jaki jest, ale takim, jakim go widzi artysta.

Impresjonizm pojawił się w wystąpieniach Piotra Chmielowskiego, Lucjana Rydla i Artura Langego. Styl utworów utrzymanych w tym nurcie cechuje przewaga rzeczowników konkretnych nad pojęciami, przymiotników nad rzeczownikami oraz dążenie do instrumentalizacji zjawisk.

Impresjonizm przejawiał się w utworach lirycznych jako gra skojarzeń, za pomocą której starano się zapisywać przeżycia i uczucia, a w prozie występował najczęściej w postaci luźnej, fragmentarycznej kompozycji i wyolbrzymieniu roli podświadomości w działaniu bohatera.

Przykłady impresjonizmu: Kazimierz Przerwa - Tetmajer Melodia mgieł nocnych, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej, Na Anioł Pański; Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach; Leopold Staff Deszcz jesienny i Przedśpiew. Ślady kierunku obecne są nawet na kartach powieści Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni czy dramatu Stanisława Wyspiańskiego Weselu.

Cechami impresjonizmu są: przejście od realizmu do nierealizmu; zmienna, przelotna chwila; barwy: rzęsiste oświetlenie, migotliwy sensualizm; bada zjawiska świetlno - barwne; temat to pretekst do orkiestracji słownych; malowanie tego co się widzi; artysta to introwertyk; sztuka przerafinowana; małe obrazy; grafika - japońszczyzna; tworzenie w plenerze.

Cechy malarstwa impresjonistycznego:

- Celem oddanie subiektywnych wrażeń artysty oraz przekazanie wrażeń chwili, jej ulotności;
- Odrzucenie prostej i przewidywalnej linii na rzecz plamy, rozmycia;
- Realizowanie takich tematów, jak przyroda, krajobrazy, portrety czy budowle (wszystko to na tle natury);
- Zainteresowanie barwą zmieniającą się wraz z oświetleniem;
- Skupienie się na ukazaniu wpływu światła na obraz barw i przedmiotów;
- Gra świateł i cienia;
- Zerwanie z pierwszeństwem tematów historycznych;

Przykłady: Claude Monet Impresja; Władysław Podkowiński Dzieci w ogrodzie; Jan Stanisławski, Ule na Ukrainie; Leon Wyczółkowski, Orka na Ukrainie.

Termin secesja pochodzi od łacińskiego ecessio oznaczającego wycofanie się, odstąpienie, odejście od innych izmów np. realizmu. Określa się nim styl w sztuce modernistycznej i kulturze europejskiej i amerykańskiej. Narodził się w Wiedniu około 1890 roku (przetrwał do około 1910). w Polsce występowała w latach 1900 - 1907, zrehabilitowany w latach 60-tych i 70-tych XX wieku. Jego nazwy różnią się w zależności od krajów. I tak we Francji nazywany jest Art nouveau, w Niemczech Jugendstil lub Sezessionsstil, a w Polsce secesja, Młoda Polska lub Styl 1900. Secesja występowała jako nazwa prądu w sztuce, architekturze, najsłabiej literaturze. Obejmowała bardzo rozległe obszary życia, a nawet kostiumy czy meble. Nobilitowała rzemiosło uważane w XIX wieku za twórczość podrzędną. W secesji każdy przedmiot codziennego użytku jako element artystycznej całości nabierał znaczenia dzieła sztuki. Idea odrodzenia sztuki dekoracyjnej wiązała się z pragnieniem przepojenia pięknem życia codziennego.

Secesja negowała tendencje akademickie (akademizm) i historyzujące (historyzm) oraz odtwarzanie założeń sztuki dawnej. W wielu źródłach książkowych pojawia się także sformułowanie, że była protestem przeciwko masowej produkcji fabrycznej. Odznaczała się płynnymi, falistymi liniami; białą lub pastelową kolorystyką (suknie dam secesyjnych powinny być zielone, liliowe lub jasnoczerwone); asymetrią; formami wydłużonymi, wiotkimi, smukłymi i lekkimi; roślinną ornamentacją, często będącą ukłonem w kierunku sztuki japońskiej; często sztuka odwołująca się do świata zwierzęcego i roślinnego. Istotną cechą malarstwa i grafiki secesyjnej była ich płaskość. Prąd tej rezygnował z efektów perspektywiczno - iluzjonistycznych. Miał upodobania do wertykalizmu. Secesja wyodrębniła ruch zarówno w sztuce, jak i w architekturze, stylistyce przedmiotów użytkowych, a nawet w modzie i ideale piękna. Najlepiej odbijała się w rzemiośle artystycznym, były to rękodzieła - polichromia, grafika, biżuteria, meble, szkło artystyczne, tanie surowce: ceramika, cyna. Występowała mnogość dekoracji; abstrakcyjna, geometryczna ornamentacja ze złoceniami; mozaiki. Chętnie stosowano efekty połysku, powierzchnie migoczące i opalizujące.

Jedną z sił napędowych secesji było uwielbienie świata organicznego. Jeśli chodzi o motywy, to do ulubionych wśród kwiatów należały: lilia i kalia; do ptaków: łabędź i paw. Preferowano rośliny na długich łodygach oraz pnące o falistych lub skręconych wiciach (powoje). Za nie mniej interesujące uważano nadnaturalnej wielkości kolorowe ważki i motyle (Dziwny ogród Mehoffera), a także stwory fantastyczno baśniowe (chimery, smoki, sfinksy). W świecie secesji spotyka się też postacie ludzkie. Znamienne, że były to niemal wyłącznie kobiety, istoty wiotkie, smukłe, kruche, ozdobione bujnymi włosami i niezbyt wydatnym biustem - przekładem jest modelka Wiosny Teodora Axentowicza).przybierały często pozy omdlewające, jakby pełne miłosnej tęsknoty, przywodziły erotyczne skojarzenia. W ten sposób secesja stworzyła własny sposób widzenia kobiety, jej wizerunek, typ i gatunek urody. Takie były zwiewne postacie Primavery Botticellego bądź Salome Gustawa Klimta.

Głównymi reprezentantami secesji byli: Henry van de Velde, René Lalique, Gaudi, Munch, Gustav Klimt (umieszczał swoje postaci z obrazów w abstrakcyjnych przestrzeniach przypominających bizantyjskie mozaiki), van Gogh, Gauguin. Trudno znaleźć artystów tworzących czyste malarstwo secesyjne. Wiele wątków łączyło secesję z symbolizmem końca XIX wieku. Liczni twórcy zespalali secesyjną formę z symboliczną treścią, np.: Francuz Maurice Denis, Holender Jan Toorop, Szwajcar Ferdinand Hodler. Wiele prac Edvarda Muncha posługującego się ekspresyjną linią, należy zarówno do secesji i symbolizmu, jak wczesnego ekspresjonizmu - Krzyk 1893, Madonna 1895. najwybitniejszym przedstawicielem grafiki secesyjnej był Anglik Aubrey Vincent Beardsley, który posługiwał się wyłącznie linią oraz czarną i białą płaską plamą (ilustracje do Salome Wilde'a). Plakat, prócz pełnienia funkcji informacyjnych i reklamowych stał się samodzielnym dziełem sztuki. Mistrzem w tym zakresie był Belg Henri de Toulouse - Lautrec. Najwybitniejszym rzeźbiarzem tego nurtu był Georges Minne (Studnia z klęczącymi chłopcami), a w Niemczech Hermann Obrist (projekt Pomnika - kolumny). Secesję prezentuje też kilka prac Rodina (Danaida, Brama piekieł).

W Polsce również nie zabrakło secesji. Najwybitniejsi jej przedstawiciele to: Stanisław Wyspiański, który m.in. wykonał witraże i polichromie do kościoła Franciszkanów w Krakowie. W dziedzinie malarstwa secesję polską reprezentował Józef Mehoffer (projekty witraży do kościoła Świętego Mikołaja we Fryburgu w Szwajcarii oraz obraz Dziwny ogród). W rzeźbie - Wacław Szymanowski (pomnik Chopina), Konstanty Laszczka, Bolesław Biegas. W architekturze styl secesyjny ograniczył się do projektowania nowych fasad i zmiany dekoracji ornamentalnej (Stary Teatr w Krakowie, głównym ośrodkiem był Kraków, później Warszawa oraz Łódź).

Ekspresjonizm to kierunek stworzony w Niemczech, którego nazwa pochodzi od łacińskiego expressio i oznacza wyraz, wyrażenie. Rozkwit prądu przypada na lata 1910 - 1925 (został szczegółowo scharakteryzowany w latach I wojny światowej), choć tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się wcześniej w epoce średniowiecza, baroku, romantyzmu. W Polsce określała się mianem ekspresjonistów grupa poznańskiego „Zdroju” w latach 1917-1922. Jednakże przyjęło się uznać za ekspresjonistyczne już pewne elementy literatury Młodej Polski, np. te w Hymnach Kasprowicza, w twórczości Tadeusza Micińskiego, Stanisława Przybyszewskiego.

Po raz pierwszy terminu ekspresjonizm użył malarz francuski J.A. Merv. Aby oznaczyć dzieła sztuki plastycznej, w 1901 roku nadał tę nazwę cyklowi swoich obrazów. Z kolei pierwsze próby formułowania reguł kierunku pojawiły się w latach 1905-1906 w niemieckim czasopiśmie „Die Erde”.

Kierunek był odpowiedzią na kryzys duchowy XX wieku. Gdy idee pozytywizmu zawiodły, ludzie byli zmęczeni indoktrynowaniem ich przez społeczników i nie było propozycji rozwiązania kryzysu polityczno- społecznego postanowiono skupić się na odnowieniu mistycyzmu i powrócić do prymitywnych i pierwotnych duchowych źródeł kultury, chciano zreformować dotychczasowe zasady. Ekspresjonizm młodopolski charakteryzuje w liryce spotęgowana intensywność wyrazu, dlatego mówi się czasem o nim: ekspresjonizm krzyku. Uczucia cierpienia, bólu, buntu, potęgi odznaczają się wyjątkową żarliwością i przedstawione są w wymiarach znacznie przerastających normalne. Jako odpowiednik hiperboli uczuciowej wystepuje często sceneria kosmiczna: gwiazdy, słońce itp.

Cechy charakterystyczne dla ekspresjonizmu to: jest to kierunek świadomie nierealistyczny; dominuje egzaltacja wyrazu; przejaskrawienie świata; wyolbrzymienie; gorące, ostre barwy: czerwień, złoto, pomarańcz; zestawienie barw jest chaotyczne; linie ostre, kanciaste, skośne - oddające niepokój, dynamikę; kształt zdeformowany; artysta chce oddać świat takim jakim go widzi w chwili wzburzenia, oniryzmu, wizji. Ekspresjonizm wydobywa to co typowe, istotne; świat to powłoka, maska; człowiek wraz ze swoją psychiką jest w centrum; artysta to ekstrawertyk; świadomy prymitywizm; obrazy monumentalne, ścienne, tworzone w pracowni; elementy drzeworytu, murzyńskie klimaty.

Wyznacznikiem kierunku jest poza tym wyolbrzymienie, deformacja leksykalna i składniowa, łączenie elementów onirycznych i fantastycznych, ukłon w stronę prymitywizmu. Retoryką był oksymoron, charakterystyczny dla epoki ekspresjonizmu. Polskimi przedstawicielami nurtu są Stanisław Przybyszewski i Jan Kasprowicz. W hymnie Dies irae zastosował takie elementy potęgujące ekspresję, jak wrzask, płacz, wycie, krzyki, trąba obwieszczająca koniec świata.

Cechy malarstwa ekspresjonistycznego:

- zainteresowanie uczuciami i emocjami kierującymi postępowaniem człowieka
- zamaszyste pociągnięcia pędzla,
- stosowanie sugestywnego koloru, często w kontrastowych połączeniach,
- malowanie na tzw. aktywnych fakturach,
- lapidarność formy,
- deformacja uwypuklająca brzydotę (antyestetyzm)
- niekiedy ważniejsza forma niż treść obrazu.

Przykłady: Edward Munch Krzyk; Vincent van Gogh Jedzący kartofle, Żółta sypialnia; James Ensor Wjazd Chrystusa do Brukseli. Intryga; Paul Gauguin Żółty Chrystus, Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy?

Model prerafaelicki. Generalnie prerafaelici to stowarzyszenie artystyczne założone w Londynie w 1848 roku przez trzech studentów The Royal Academy of Art: Johna Everetta Millals, Dantego Gabriela Rossetti i Williama Holmana Hunta, do których dołączyli później malarze: James Collinson i Frederick George Stephens, rzeźbiarz Thomas Woolner i brat Dantego - William Michael Rossetti. Nazwa odnosi się do malarzy włoskich XIV i XV wieku, takich jak Giotto czy Fra Angelico, na których chcieli wzorować się członkowie bractwa. Założeniem grupy było odżegnanie się od akademizmu i manierystycznego podejścia do sztuki następców Rafaela oraz sprzeciw wobec popularnego malarstwa akademickiego. Postulowali powrót do standardów malarstwa średniowiecznego i wczesno - renesansowego, odrzucenie idealizacji i upiększeń na rzecz wzorowania się na naturze.

Dzieła prerafaelitów cechuje unikanie stereotypowego przedstawienia postaci. Kompozycja jest zwykle mieszanką archaizmu i naturalizmu. Źródłami inspiracji dla artystów była często Biblia, dzieła poetów takich jak John Keats czy Alfred Tennyson, dramaty Szekspira, a także przyroda, przedstawiana w najdrobniejszych detalach.

Obrazy prerafaelitów: Dante Gabriel Rossetti Prozerpina, Beata Beatrix; John Everett Millais Ofelia.

Model Böcklinowski. W jego kompozycjach nastrój elegii, dominująca tendencja sztuki tego okresu osiągnęły szczytowy wyraz. Są to np. Wyspa umarłych czy Willa nad morzem. Skupiały one w sobie niemal wszystkie znamienne elementy tematyczne i emocjonalne barwy ówczesnego malarstwa: melancholijny smutek miejsc zapomnianych, ciszę grobową śmierci, czas opuszczenia i nieukojonej tęsknoty za bezpowrotnie straconym. Jednocześnie po okresie sztuki realistycznej, zamkniętej w kręgu doświadczeń powszechnych i powszednich, ujawniać się zaczęło pragnienie wrażeń niezwykłych, ekscytujących wyobraźnię i nerwy. Ucieczka od życia i natury przywracała prawa marzeniu, fantastyce, wizjonerstwu, ale zarazem zaniedbywała jak gdyby zagadnienia czysto malarskie. Była to przeważnie literatura wyrażana farbami, w technice malarskiej, czasem wręcz archaiczna. Toteż pod koniec stulecia zaczęło się gwałtowne i niecierpliwe poszukiwanie stylu w opozycji do bezstylowości symbolistów w rodzaju właśnie Bocklina, również impresjonizmu. Ów ruch w poszukiwaniu formy określony został nazwą secesji.

Co do samego Arnolda Bocklina to był on szwajcarskim malarzem, jednym z najbardziej popularnych XIX wieku, obecnie uważany za bliskiego kiczu. Pozostawał na uboczu rozwoju sztuki, nawiązywał do romantyzmu i sztuki akademickiej. Podejmował mitologiczno - fantastyczną tematykę zinterpretowaną antyklasycznie. Środkami realistycznego malarstwa oddawał symboliczne treści. jego malarstwo cechuje jasny koloryt i linearyzm, a także nastrój tajemniczości, dwuznacznej witalności i seksualizmu. Obrazy Bocklina: Polowanie Diany, Morska idylla, Autoportret ze śmiercią grającą na skrzypcach.

5

---