40. Najwybitniejsze zjawiska z zakresu muzyki, malarstwa, rzeźby i architektury.

Muzyka

Wciąż panuje duch Wagnera i Liszta: muzyka romantyczna i głęboko emocjonalna (gloryfikowana przez Nietzschego i Schopenhauera). Rodzi się myśl zjednoczenia wszystkich sztuk w jednej sztuce uniwersalnej, koncepcja dramatu muzycznego, łączącego dźwięk, słowo, kształt i barwę, ruch sceniczny i gest aktora z filozofią, religią i światem mitów. Namiętny emocjonalizm tej muzyki przyczynił się do coraz bardziej bogatszego rozbudowywania środków czysto muzycznych dla wyrażania różnorodności uczuć i nastrojów; wprowadzono: bogatą kolorystykę dźwiękową, kunsztowną instrumentację, nową harmonikę, ograniczenia prymatu melodii: to wszystko nadawało muzyce niezwykły blask i niepokojący liryzm. Wykorzystywano na szeroką skalę osobliwości melodyczne muzyki ludowej. Inspirowano się poezją i refleksją filozoficzną. W pieśni szukano nowych rozwiązań awangardowych. Przedstawiano fundamentalne dla młodych artystów stany i uczucia, jak miłość, śmierć, tęsknota. Muzyka stała się w tej epoce wyrazem rozdźwięku między światem rzeczywistym i metafizycznym, ponadzmysłowym. Dążono do zerwania z panującymi dotychczas schematami. Dlatego też twórczość kompozytorów przełomu XIX i XX wieku często określana jest mianem impresjonizmu lub ekspresjonizmu. Muzyk to tłumacz zagadki świata.

Mieczysław Karłowicz: zmarł przedwcześnie pod tatrzańską lawiną. Utwory pełne bezbrzeżnego smutku i tragicznej rezygnacji (Odwieczne pieśni, Stanisław i Anna Oświecimowie), wyraża tragedię duszy przenoszącej się w królestwo śmierci.

Karol Szymanowski: impresjonista; muzyka liryczna wyrażająca subiektywne uczucia, erotyczne rozmarzenia (Pachną mi dziwnie twoje złote włosy); wyprzedzał swoją epokę; zafascynowany przyrodą i egzotyką orientalną (Miłosne pieśni Hafiza, Pieśni muezzina szalonego). Tworzył ilustracje wokalne do dzieł: Tetmajera, Kasprowicza, Berenta, Micińskiego i in.

Grzegorz Fitelberg: dyrygent, kompozytor, skrzypek; propagował współczesną polską kulturę muzyczną; podejmował generalne wątki epoki. Ważniejsze kompozycje: ROMANS BEZ SŁÓW D-DUR OP. 11 na skrzypce i fortepian (1892), SONATA NR 1 A-MOLL NA SKRZYPCE I FORTEPIAN OP. 2 (1894) i in.

Pozostali znani: Ludomir Różycki, Apolinary Szeluto.

Malarstwo

John Ruskin i William Morris, to osobowości, które odegrały szczególną rolę: ożywiły bezinteresowny kult piękna w epoce powszechnego uniformizmu i standaryzacji. Oskarżali cywilizację, która z rozwojem produkcji maszynowej niosła zniszczenie ostatnich rezerwatów naturalnego piękna, klęskę artystycznego rzemiosła, zalew bezwartościowej tandety fabrycznej, a w rezultacie końcowym wszystkie rozczarowanie moralne i społeczne współczesnego świata.

Władysław Podkowiński: impresjonista, symbolista; supremacja (wyższość, przewaga) momentu nad ustalonym stanem rzeczy, subiektywne wyrażanie nad intelektualną analizą, rozbicie dotychczasowego statycznego obrazu na rzeczywistość dynamiczną, pełną napięć i ruchu; rozbicie barwy na walory, gra refleksów, świateł i cieni, drżące punkty barwne, szkicowość i mgławicowość konturów. Obrazy: Dzieci w ogrodzie, Krajobraz ze strumieniem, Portret Wincenty Karskiej, Krajobraz z sobótki, Szał uniesień i in.

Witold Wojtkiewicz: reprezentant wczesnego ekspresjonizmu i symbolizmu. W osobie Wojtkiewicza dostrzega się też prekursora rozmaitych nurtów polskiej sztuki XX wieku - od zabarwionej ironią groteski poprzez penetrujący ludzką duszę ekspresjonizm i badający podświadomość nadrealizm aż po wyrafinowany estetyzm. Obrazy: Krucjata dziecięca, Portret Bolesława Raczyńskiego, Marionetki, Podmuch wiosenne, Orka i in.

Jacek Malczewski: reprezentant symbolizmu; motywy historyczne ukazywane najczęściej na tle typowego polskiego i wiejskiego pejzażu, traktowanego najzupełniej realistycznie, łączyły się integralnie ze zjawiskowym, fantastycznym światem chimer, faunów, niesamowitych widziadeł, pełniących funkcję znaków symbolicznych. Obrazy: Portret Leona Wyczółkowskiego, Introdukcja, Moja dusza, Autoportret w biały stroju, Idź nad strumienie i in.

Leon Wyczółkowski: czołowy malarz, grafik i rysownik okresu Młodej Polski; wybitny reprezentant nurtu realistycznego w polskiej sztuce. Obrazy: Stańczyk (szopka), Krucyfiks wawelski, Głowa Chrystusa, Orka na Ukrainie, Rybak brodzący po wodzie i in.

Józef Mehoffer: malarz, rysownik, grafik, projektant witraży, tkanin, scenografii teatralnej, plakatów, wystroju wnętrz i mebli, czołowy przedstawiciel sztuki Młodej Polski. Obrazy: Słońce majowe i in.

Olga Boznańska: impresjonizm w pejzażowych obrazach; delikatne, sugestywne modele ukazywane jakby przez mgłę, pozbawione zupełnie wyrazistych, twardych konturów, rozpływały się w drgających plamach koloru. Obrazy: Portret chłopca w gimnazjalnym mundurku, Zabudowania miejskie, Wnętrze pracowni, Dziewczynka z chryzantemami, Portret Pawła Nauena i in.

Stanisław Wyspiański: najwybitniejszy przedstawiciel polskiej secesji; odrzucenie perspektywy, wyeksponowanie plam barwnych i giętkiej linii otaczającej płaskie i dekoracyjnie traktowane płaszczyzny, zwłaszcza w licznych portretach, wydobywających poprzez ekspresyjny rysunek wnętrze psychiczne portretowanych modeli. Obrazy: Portret Lucjana Rydla, Madonna z Krużolwej i in.

Rzeźba

Konstanty Laszczka: rzeźbiarz, ceramik, malarz i grafik. W swej twórczości ulegał wpływom Auguste Rodina, co szczególnie zaznaczyło się w rzeźbionych na początku XX wieku aktach kobiecych o symbolicznej wymowie. Tematem wielu jego prac są wiejskie sceny rodzajowe i typy ludowe. Zajmował się również rzeźbą monumentalną, jednak większość wzniesionych według jego projektów pomników uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Prace: Zima (konik polny), Żal, Zasmucona i in.

Wacław Szymanowski: rzeźbiarz i malarz; w jego wczesnych rzeźbach, takich jak pochodzący jeszcze z 1876 Prometeusz, zaznaczył się wpływ dbałej o detal i realistyczny modelunek estetyki akademickiej. Jednak później, dzięki inspiracji twórczością Constantina Meuniera, a zwłaszcza Auguste Rodina, forma rzeźb Szymanowskiego zaczęła podlegać uogólnieniu, pojawił się płynny, secesyjny kontur oraz szkicowe traktowanie bryły. Ulubionym motywem stosowanym przez artystę stała się asymetryczna, dynamizująca kompozycję forma układająca się w kształt fali. Prace: Mickiewicz po improwizacji, Macierzyństwo, Fala i in.

Xawery Dunikowski: Rzeźbiarz i malarz. Drogę twórczą Dunikowskiego cechuje wielostronność poszukiwań i obfitość oryginalnych rozwiązań. W początkach twórczości artysty, za pośrednictwem swego nauczyciela, Konstantego Laszczki, ulegał wpływom Auguste Rodina. Jednak już w pierwszych latach XX wieku stworzył własny oryginalny styl zrywający z dominującą wówczas w rzeźbie polskiej manierą Rodinowską. W najwybitniejszych dziełach Dunikowskiego z tego okresu, takich jak Tchnienie i Fatum, artysta uzyskuje siłę wyrazu poprzez eliminację detalu na rzecz sumarycznej, na w pół abstrakcyjnej, kanciastej, mocno skonstruowanej bryły. Tematyka i nastrój utworów artysty z tego czasu korespondowały z duchem epoki Młodej Polski i hasłami głoszonymi przez Stanisława Przybyszewskiego. Prace: Robotnik, Grobowiec Bolesława Śmiałego i in.

Architektura

Styl zakopiański: styl architektoniczny wprowadzony przez Stanisława Witkiewicza w latach 90. XIX wieku. Witkiewicz dążył do stworzenia podstawy dla nowoczesnej polskiej architektury narodowej na podłożu sztuki Podhala.

Propagatorami tego stylu byli m.in. W. Matlakowski, W. Eliasz-Radzikowski i J. Wojciechowski. Przyjął się głównie w budownictwie pensjonatów.

W stylu zakopiańskim wykonywano również meble, sprzęty gospodarcze, ubiory, wyroby z porcelany, instrumenty muzyczne i pamiątki. Elementy kultury górali przenikały także do twórczości kompozytorów i pisarzy. W szerszym pojęciu styl zakopiański obejmuje wszystkie przejawy przenikania ludowej sztuki Podhala do kultury ogólnonarodowej.

Cechy stylu zakopiańskiego:

- wysokie podmurówki,

- duża ilość załomów, uskoków i ryzalitów,

- ozdobne tarasy, ganki, wystawki i wyględy (małe facjatkowe pokoiki),

- wielkie ozdobne kominy,

- duża ilość pazdurów na zakończeniach licznych daszków

- koronka wzdłuż kalenicy

- duża rozmaitość kształtów otworów okiennych

- sosrąb nie miał funkcji konstrukcyjnej, lecz bardziej zdobniczą,

- budowa z płazów,

- budynki jedno lub dwutraktowe, piętrowe, gdzie piętro było usytuowane szczytem w stosunku do frontu części parterowej

- często od południa pod okapem była odkryta weranda (przyłap),

- zdobienia w postaci rysiów, psów, słoneczka.

Secesja: choć modernizm w architekturze rozwinął się w latach 1918-1975, to jednak swój początek ma w okresie przełomu wieków. Twórcy, nie chcąc już tylko naśladować stylów dawnych epok, postanowili wykreować coś nowego, stąd też nazwa nurtu (tak zwana sztuka nowa lub też art. Nouveau, Jugendstil, Liberty, Modern Stalle). Cechami architektury secesyjnej są między innymi:

- Relatywnie abstrakcyjna forma, przy zachowaniu bogatej ornamentyki.
- Naczelnym celem zdobnictwo, innowacyjność/
- Zepchnięcie funkcjonalności i konstrukcji budynków na dalszy plan.
- Inspiracje wątkami romantycznymi i elementami neoromańskimi, neogotyckimi.
- Szacunek dla natury, co było widoczne w ornamencie roślinnym, mającym za zadanie wyeksponowanie konstrukcji budynku i symboliczne przedstawienie jego funkcji; wśród ornamentyki secesyjnej przeważają stylizowane formy roślinne, postacie i maski długowłosych kobiet, formy przypominające niekiedy draperie lub skórę , obejmujące także detale wykończenia budynku, takie jak klamki czy balustrady schodów.
- Elewacje budynków to ciągłe i płynnie przechodzące powierzchnie.
- Zamiłowanie do miękkich i krzywych linii, wypukłości.
- Masywna, prosta bryła (secesja pierwotna, tak zwana monachijska), na którą nałożono zdobienia o regularnych liniach.

Najbardziej znanymi zabytkami architektury secesyjnej w Polsce są:
- Kamienica "Pod Żabami".
- Dom pod Globusem znajdujący się w Krakowie.
- Dworzec Kolejowy Nowy Sącz .
- Pomnik Fryderyka Chopina w Warszawie.
- Mosty Pomorskie - zespół trzech wrocławskich mostów (Północny, Środkowy Południowy).
- Dom Handlowy Braci Barasch w Wrocławiu.
- Stary Teatr w Krakowie.

---